Қаттиқ жисм кинематикаси. Қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракати - Физика - Рефераты

Қаттиқ жисм кинематикаси. Қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

272.5 KB

Қаттиқ жисм кинематикаси. Қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракати Режа 1. Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатида унинг нуқталарининг кинематикаси. 2. Қўзғалмас ўқ атрофидаги текис тезланувчан айланма ҳаракат. 3. Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатида бурилиш бурчаги, бурчакли тезлиги ва бурчакли тезланишини ҳисоблаш 4. Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракати 5. Қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракати

Қаттиқ жисмларнинг ҳаракатларини ўрганишдан олдин, статика қисмида кўрилганидек, уларни абсолют қаттиқ деб фараз қилинади, яни уларнинг ҳарқандай ҳаракатларида ҳам уларда олинган ихтиёрий иккита нуқта орасидаги масофа ўзгармас бўлиб қолади. Қаттиқ жисм кинематикасида иккита асосий масала кўрилади: 1) Қаттиқ жисмнинг бутунлигича қилаётган ҳаракатини ўрганиш, 2) Қаттиқ жисмнинг ҳаракатида унда олинган ихтиёрий нуқтанинг траекторияси, тезлик ва тезланишларини аниқлашдан иборат бўлади. 1. Қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракати. Аввало илгарилама ҳаракатнинг тарифини ўрганайлик. Илгарилама ҳаракат деб шундай ҳаракатга айтиладики, ҳаракат давомида қаттиқ жисмда ихтиёрий олинган тўғри чизиқ ҳар доим ўз - ўзига параллел ҳолатда кўчади. Илгарилама ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг нуқталарининг траекториялари тўғри ёки эгри чизиқлардан иборат бўлишлари мумкин. Масалан илгарилама ҳаракатланувчи поезд вагонининг нуқталарининг траекториялари тўғри чизиқлардан иборат бўлади, лекин велосипед педалининг нуқталарининг траекториялари эгри чизиқлардан иборат бўлади ва хоказо. Илгарилама ҳаракатга бошқача тариф ҳам бериш мумкин. Масалан, қаттиқ жисмнинг ҳаракатида унинг барча нуқталарининг траекториялари бир хил бўлса, бундай ҳаракат илгарилама ҳаракат дейилади. Ҳақиқатдан ҳам ҳарқандай илгарилама ҳаракатда унинг ихтиёрий нуқталарининг траекториялари бир хил бўлиб, уларни устма уст қўйилса бир бирини ёпади. 11.1 шакл Энди қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракатида унинг нуқталарининг тезлик ва тезланишларини аниқлашни кўриб чиқамиз. Бунинг учун қаттиқ жисмда ихтиёрий иккита А ва В нуқталар танлаб олайлик, уларнинг радиус векторлари тегишлича r A ва r B бўлсин. А нуқтанинг ҳаракати орқали В нуқтанинг ҳаракатини аниқлаш учун қуйидаги вектор тенгламани ёзайлик, яни   r r AB B A   (1) бўлади. В нуқтанинг тезлигини аниқлаш учун (1) вектор тенгламадан вақт бўйича бир марта ҳосила оламиз, dr dt dr dt d AB dt B A     ( ) (2) Лекин абсолют қаттиқ жисмда олинган ҳарқандай АВ кесма, ўзининг узунлигини (модулини) ўзгартирмаслиги ва ҳаракат илгарилама бўлганлиги сабабли AB const  , яни 1 шаклдан кўриниб тургандек АВ кесма доимо ўз-ўзига параллеллигини сақлаб қолишини этиборга олсак, охирги йиғинди нолга тенг бўлади, яни d AB dt ( ) 0 бўлади, шу сабабли (2) тенгламадан қуйидагини оламиз,

  v v B A  (3) (11.3) формуладан кўриниб турибдики, илгарилама ҳаракатдаги ҳарқандай жисмнинг барча нуқталарининг тезлик векторлари бирхил бўлар экан. Тезланишни аниқлаш учун (3) тенгликдан вақт бўйича бир марта ҳосила оламиз, dv dt dv dt B A       ё ки a a B A (4) Демак илгарилама ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг барча нуқталарининг тезланиш векторлари ҳам бир хил бўлар экан. Ушбу икки қоида орқали, шуни аниқладдикки, илгарилама ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг бирорта нуқтасини тезлигини билиш барча нуқталарнинг тезлигини билишга тенг экан. Худди шундай қоида тезланишлар учун ҳам ўринлидир. 2.Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракати. Фараз қилайлик бирорта қаттиқ жисм қўзғалмас О z ўқи атрофида айланма ҳаракат қилаётган бўлсин. Юқорида такидлаганимиздек бизнинг асосий вазифамиз, жисмнинг шу ҳаракатининг умумий кинематик характеристикаларини ўрганиш ва шу жисм нуқталарининг кинематик характеристикаларини ўрганишдан иборат бўлади. Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатининг умумий кинематик характеристикалари деб, унинг қайси нуқталигидан қатий назар, яни ҳамма нуқталари учун бир хил бўлган кинематик характеристикаларига айтилади. Улар учта параметрдан иборат бўлиб, бурилиш бурчаги, бурчакли тезлик ва бурчакли тезланиш дан иборатдир. Қаттиқ жисмнинг шундай ҳаракатида унда олинган айрим нуқталарининг кинематик характеристикалари га ҳам учта параметрлар киради. Булар: ихтиёрий олинган нуқтанинг малум вақт оралиғидаги босиб ўтган йўли, унинг чизиқли тезлиги ва чизиқли тезланишидан иборат бўлади. Агар биз юқоридаги олтита параметрларни ихтиёрий олинган вақт учун аниқ ҳисоблаб бераолсак, шу қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги ҳаракатининг кинематикасини батамом ўрганган ҳисобланамиз. 3.Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатида бурилиш бурчаги, бурчакли тезлиги ва бурчакли тезланишини ҳисоблаш. Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракати қуйидагича тарифланади: Агар қаттиқ жисмнинг ҳаракати давомида унинг ихтиёрий олинган икки нуқтаси ҳар доим (ҳаракатсиз) қўзғалмас қолса, бундай ҳаракат қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракат дейилади

2 шакл. 2а шаклдан кўриниб турибдики, бундай қўзғалмас нуқталар А ва С нуқталардан иборат бўлиб, шу нуқталарни кесиб ўтувчи ўқ айланиш ўқи дейилади. Шаклда иккита текислик кўрсатилган бўлиб, улардан бири I текислик қўзғалмас, II текислик жисм билан биргаликда ҳаракатланади. I текисликка нисбатан II текислик жисм билан биргаликда А z ўқ атрофида малум  бурчакка бурилса, бундай ҳаракат айланма ҳаракат дейилади,  бурилиш бурчаги дейилади ва радианларда ўлчанади. Ихтиёрий олинган вақт учун, жисм неча радианга бурилганлиги ифодаловчи фунция, қаттиқ жисмнинг айланма ҳаракатининг қонуни дейилади, ва қуйидагича ёзилади  = f ( t ) (5) Агар  t - вақт ичида, қаттиқ жисм  бурчакка бурилган бўлса ўртача бурчакли тезлик деб, бурилиш бурчагини шу бурилиш учун сарфланган вақтга нисбатига айтилади, ва юнонча -  (омега) ҳарфи билан белгиланиш қабул қилинган, яни  щрт   t ҳақиқий бурчакли тезликни аниқлаш учун, бурилиш бурчагининг функциясидан вақт бўйича бир марта ҳосила олиш лозим бўлади, яни         lim   t t d dt 0 (6) Этибор берган бўлсангиз, бурилиш бурчаги -  ва бурчакли тезлик -  лар вектор шаклида ифодаланган, ҳақиқатдан ҳам улар вектор қиймат бўлиб, уларнинг учларидан қараганимизда қаттиқ жисм соат стрелкасига тескари йўналишда айланма ҳаракат қилаётган бўлиши шарт, акс ҳолда улар манфий ишоралар билан белгиланади. Бурилиш бурчаги вектори -  , ва бурчакли тезлик вектори -  айланиш ўқида ётадилар, ва ҳардоим бир томонга йўналган бўладилар. Агар қаттиқ жисм бир хил ўзгармас тезлик билан ҳаракаталанаётган бўлса, яни  = c о nst бўлса, бурчакли тезланиш бўлмайди, агарда бурчакли тезлик ўзгарувчан бўлса, яни  c о nst бўлса бурчакли тезланиш пайдо бўлади, ва уни юнонча -  (эпсилон) ҳарфи билан белгилаш қабул қилинган. Бурчакли тезланиш вектори, бурчакли тезлик векторидан вақт бўйича олинган биринчи ҳосилага ёки бурилиш бурчагидан олинган иккинчи ҳосилага тенг бўлади , яни           d dt d dt ёки 2 2 (7) формулалар орқали ифодаланади.

Бурчакли тезланиш векторининг йўналиши икки хил бўлади, агар ҳаракат тезланувчан бўлса  >0 бўлади ва бурчакли тезлик вектори билан бир томонга йўналади (2 b шакл), агар ҳаракат секинланувчан бўлса  <0 бўлади, ва бурчакли тезлик векторига қарама қарши томонга йўналади (2с шакл). 4.Қўзғалмас ўқ атрофидаги текис тезланувчан айланма ҳаракат. Биз юқорида қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги ҳаракатида унинг умумий кинематикасини кўриб ўтдик, яни агарда ҳаракат қонуни  = f ( t ) берилган бўлса, унинг бурчакли тезлик ва бурчакли тезланишларини қандай аниқлаш усулларини батафсил кўриб ўтдик. Энди биз тескари масалани кўриб ўтайлик, яни қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги ҳаракатининг бурчакли тезланиши берилган бўлса, унинг бурчакли тезлиги ва бурилиш бурчагининг қонунини қандай аниқлашни ўрганайлик. Аксарият масалаларда бурчакли тезланиш берилади, биз уни қандай аниқлашни кейинчалик динамика қисмида батафсил ўрганамиз, лекин ҳозирда ушбу бурчакли тезланиш берилган фараз қилайлик, ва у ўзгармас қийматдан иборат бўлсин, яни  =со nst бўлсин. У ҳолда бурчакли тезликни аниқлаш учун, уни бир марта интеграллашимиз лозим,                d dt C бщлг ани сабабл и d = dt в а d = dt ёки = t 1 бу ерда С 1 - интеграл доимийси, уни аниқлаш учун бурчакли тезликнинг бошланғич қиймати берилган бўлиши шарт, t =0 c . вақтдаги бурчакли тезлик -  о га тенг бўлсин. У ҳолда буларни охирги тенгаламага қўйиб С 1 -ни қийматини аниқлаймиз, шунга кўра бурчакли тезликнинг функцияси қуйидагича ёзилади,  =  о +  t (8) Бурилиш бурчагининг қонунини ёки айланма ҳаракат қонунини аниқлаш учун охирги тенгламани яна бир марта интеграллаш лозим,                           d dt t dt tdt dt tdt o o o дан d = ёки d бу ерда  о ва  - лар ўзгармас бўлганлиги учун, уларни интгралдан ташқарига чиқариб интеграллаймиз, яни        о t t C 2 2 2 . Интеграл доимийси С 2 - аниқлаш учун бурилиш бурчагининг бошланғич қиймати берилган бўлиши шарт, яни t =0 c . даги  о - одатда малум бўлади, буларни охирги тенгламага қўйсак С 2 =  о эканлигини аниқлаймиз, у ҳолда қаттиқ жисмнинг текис ўзгарувчан айланма ҳаракатининг қонуни қуйидагича ёзилади,         о о t t2 2 . (9) (8) ва (9) формулалар, текис ўзгарувчан айланма ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг ҳаракат қонунлари дейилади. 5.Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатида

унинг нуқталарининг кинематикаси. Биз олдинги марузада фақат эркин нуқтанинг кинематикасини кўриб ўтган эдик, энди биз боғланишдаги нуқтанинг кинематикасини кўриб ўтамиз. Бу ердаги барча нуқталарга қўйилган боғланишлар сабабли, уларнинг ҳар бири фақат шу битта қўзғалмас ўқ атрофида айланма ҳаракат қиладилар холос. Шунга кўра уларнинг ҳар бирини ҳаракатининг траекториялари шакл жиҳатдан бир хил формада, яни айланалардан иборат бўлиб, бир бирларидан фақат радиуслари билан фарқланадилар. Демак қўзғалмас ўқ атрофида айланма ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг барча нуқталарининг траекториялари, тегишли радиусли айланалардан иборат бўлар экан. Энди шундай ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг чизиқли тезлик ва чизиқли тезланишларини аниқлайлик. Қаттиқ жисмда бирорта ихтиёрий нуқта олайлик ва унинг бошланғич ҳолатини М о - билан белгилайлик, сўнгра dt - вақт ўтгандан кейинги ҳолатини М 1 - билан белгилайлик, у ҳолда шу нуқтанинг умумий босиб ўтган йўли ds = h  d  га тенг бўлади. 3 шакл. У ҳолда бу нуқтанинг чизиқли тезлиги қуйидагича аниқланади, яни v ds dt ва ds =hd  бўлгани учун v =h d d         dt h dt h демак, қўзғалмас ўқ атрофида айланаётган қаттиқ жисм нуқталарининг чизиқли тезлиги, v h  (10) формула билан ифодаланар экан, бу ерда h - нуқтанинг айланиш ўқигача бўлган масофаси, яни радиуси. Чизиқли тезлик векторининг йўналиши доимо нуқтанинг траекториясига уринма ҳолда йўналади. Аслида ўзгармас радиус r = c о nst , бўлган векторнинг айланма ҳаракатидаги элементар ўтилган йўл ҳам вектор қиймат бўлиб (3 шакл), ds d r      (11) шу нуқтанинг чизиқли тезлик векторини аниқлаш учун (11) тенгликни dt - га нисбатини олиш керак, ds dt d dt r r            ёки    v r    (12) яни, бурчакли тезлик векторини нуқтанинг радиус векторига вектор кўпайтмаси нуқтанинг чизиқли тезлик векторига дейилади. Ушбу (12) формулани Эйлер формуласи дейилади.

Масалалар ечганимизда, V =  r (12а) формуладан фойдаланилади, бу ерда r - айланиш радиуси, Қўзғалмас ўқ атрофида айланаётган қаттиқ жисм нуқталарининг тезланишлари иккита вектор йиғиндидан иборат бўлади, улардан бири уринма - a тезланиш вектори, иккинчиси нормал - an тезланиш векторлардан иборат бўлади. Буни аниқлаш учун (12) тенгаламадан вақт бўйича бир марта ҳосила олиш лозим, dv dt d dt r dr dt    !        ва        a dv dt d dt dr dt r     , ,    лар билан белгилаб чиқсак,         a r r a an            ( ) (13) бу ерда    a r    - уринма тезланиш, (14)     a r n    ( ) - нормал тезланишдан иборат. (15) Нуқта кинематикасидаги марузада кўрганимиздек, уринма тезланишнинг модули a dv dt d h dt h d dt h a h                ( ) демак бу ерда h = R бщлса a R     (16) Нормал тезланишнинг модули эса, қуйидаги формула билан аниқланади, a v R R R R n     2 2 2 ( )  бу ерда R - нуқтанинг айланиш радиуси, демак a R n 2 (17) Юқоридагиларга асосан, айланма ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг тўлиқ тезланиши, a a a R n        2 2 2 4 (18) формула билан аниқланади. МАСАЛА. 4 шаклда радиуси - r 1 га тенг бўлган I тишли ғилдирак, радиуси - r 2 га тенг бўлган II тишли ғилдирак билан ташқи тишлашув орқали боғланган. 1 нчи ғилдирак  1 - бурчакли тезлик ва  1 - бурчакли тезланиш билан айланма ҳаракат қилмоқда. II ғилдиракнинг бурчакли тезлиги -  2 ва бурчакли тезланиши -  2 , ва шу ғилдиракларнинг туташган нуқтасининг уринма ва нормал тезланишларини аниқлансин. Ечиш. Тишли ғилдиракларнинг туташган нуқталарининг тезликлари ҳардоим бир бирига тенг бўлади, шу сабабли улардан вақт бўйича олинган биринчи ҳосила шу нуқтанинг уринма тезланишини беради, шу сабабли ушбу нуқтанинг уринма тезланиш вектори ҳам нолга тенг бўлади. 4 шакл.

Туташган нуқталардаги тезликларнинг модулларини тенглигидан, қуйидаги тенгламани ёзамиз, v = r 1   1 = r 2   2 бундан, иккинчи ғилдиракнинг бурчакли тезлигини топамиз,  2 1 1 2  r r (а) лекин иккинчи ғилдиракнинг айланиши биринчи ғилдиракнинг айланишига тескари йўналган бўлади. Уринма тезланишлар эса бир томнга йўналган бўлади, a r r r r             1 1 2 2 1 1 2 2 ( b ) Иккала ғилдиракнинг туташган нуқталаридаги нормал тезланишларни аниқлаймиз, улар ҳархил бўлади ва йўналишлари ўзаро қарама қарши бўлиб, бир тўғри чизиқда ётадилар, a r a r r r n 1n 1 12 2 2 22 12 2 12          , ( c )

Асосий адабиётлар : 1. П. Шоҳайдарова, Ш. Шозиётов, Ж. Зоиров, Назарий механика. Тошкент - 1982 й. 2. Т.Р. Рашидов, Ш. Шозиётов, К.Б. Муминов, Назарий механика асослари. Тошкент - 1990 й. 3. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 1-2 қисмлар. Фарғона, 1994 й. 4. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 3-4 қисмлар. Фарғона, 1998 й. 5. И.В. Мешчерский "Назарий механика"дан масалалар тўплами. Тошкент, 1989 йил.

Похожие

Бир нуқтаси маҳкамланган қаттиқ жисмнинг ҳаракати. Қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати

Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракати. Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг тенгламаси

Қаттиқ жисм механикаси Суюқликлар механикаси

Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисм уқталарининг тезликлар планини қуриш

Қаттиқ жисмлар механикаси