Қаттиқ жисмлар механикаси - Физика - Рефераты

Қаттиқ жисмлар механикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

196.5 KB

Қаттиқ жисм лар механикаси Reja: 1. Назарий муқаддима 2. Қаттиқ жисм деформацияси. 3. ҚАТТИҚ ЖИСМНИ ИССИҚЛИКДАН КЕНГАЙИШ ХОССАСИ. 4. ПОЛИМЕРЛАР ДЕФОРМАЦИЯСИ .

Назарий муқаддима Қаттиқ жисмларда зарралар (молекулалар, атомлар ва ионлар) тартибли жойлашган бўлиб, кристал панжара ёки фазовий панжара ҳосил қилади.Молекула, атом ёки ион жойлашган ўринлар панжарани тугунлари дейилади. Фазовий панжарани шакллари турли-туман бўлиши мумкин, лекин ихтиёрий бўлмайди. Фазовий ёки кристал панжарадаги зарраларнинг симметрик ва зич жойлашишларига сабаб, уларнинг тортишиш ёки итаришиш кучларининг мувозанатланишидир. Ана шу таъсир кучлари туфайли қаттиқ жисм ўз шаклини ёки ҳажмини доимо сақлайди. Зарраларнинг ўзаро таъсир кучи – бу электр кучларидир. Масалан: фазовий панжара туғунларида турли ишорали ион жойлашган бўлса, ўзаро таъсир кулон кучидан иборат бўлади. Фазовий панжарани турли йўналиши бўйича зарраларни зичлиги ҳар хил бўлади. Шунинг учун ҳам қаттиқ жисмнинг турли йўналиши бўйича физик хоссалари ҳам хар хил бўлади. Бунга кристал анизотропияси дейилади. Масалан: 1.Қаттиқ жисм деформацияси; 2.Қаттиқ жисмнинг иссиқлик ўтказувчанлиги; 3.Иссиқликдан кенгайиш; 4.Қаттиқ жисмнинг иссиқлик сиғими.

Шу хоссаларидан қаттиқ жисм деформациясини ва қаттиқ жисмни иссиқликдан кенгайишини, полимерларни куч таъсирида чўзилишини кўриб чиқамиз. Қаттиқ жисм деформацияси. Юқорида кўриб ўтдикки, қаттиқ жисмлар кристал ҳолда бўлиб, кристал панжара тугунларида жойлашган зарралар ўзаро таъсирлашади ва бу таъсирларнинг тенг ташкил этувчиси нолга тенг бўлади. Агар қаттиқ жисмга ташқи куч таъсир этса, зарралар мувозанат вазиятидан силжийди. Натижада зарраларни ўзаро таъсир кучлари заррани аввалги жойига қайтаришга ҳаракат қилади. Агар силжиш унча катта бўлмаса, зарраларнинг ўзаро таъсир кучи зарраларни ўз жойига қайтаради. Бундай ходисага эластик деформация дейилади. Агар ташқи куч катта бўлса зарраларнинг мувозанат вазиятидан силжиши катта бўлади, натижада зарраларнинг ўзаро таъсир кучи зарраларни аввалги ҳолатига қайтара олмайди. Бу ходиса пластик деформация дейилади. Демак қаттиқ жисмларнинг ташқи куч таъсирида шаклини ёки ҳажмини ўзгаришига деформация деб аталади. Деформацияни ўзи бир неча кўринишга эга. 1) чўзилиш ёки сиқилиш деформацияси, 2) силжиш деформацияси, 3) эгилиш деформацияси, 4) буралиш деформацияси. Чўзилиш деформациясини кўриб чиқайлик: узунлиги ℓ кўндаланг кесим юзи S бўлган стержен олиб, уни бир томонини маҳкамлаб, иккинчи томонига ташқи куч таъсир эттирамиз. Бу кучга қарама-қарши йўналган эластиклик кучи пайдо бўлади. Демак эластиклик кучи - бу зарраларнинг ўзаро таъсир кучларининг тенг ташкил этувчисидир. Эластик деформацияланган жисмда пайдо бўлган эластиклик кучи жисмни исталган

кесимида жисмга таъсир этувчи ташқи куч билан мувозанатлашади. Шу сабабли эластик куч қийматини, ташқи куч қиймати орқали аниқлаш мумкин. Эластик куч қиймати кучланиш билан ҳарактерланади. Бирлик юзага ( S ) таъсир этаётган натижавий эластик кучга ( F ) кучланиш дейилади. S F   (1) Ўлчов бирлиги 2 м Н . Бирлик юзага нормал йўналган бўлса, кучланиш нормал, агар куч уринма бўйлаб йўналган бўлса тангенциал кучланиш дейилади. Бирорта Х ўлчамли жисмни деформацияланиш катталигини кўрсатишда нисбий деформация тушунчасидан фойдаланилади. Абсолют силжишни (ΔХ), жисмни ҳақиқий ўлчамига (х) нисбати нисбий деформация дейилади.     (2) бу ерда ΔХ=/Х 1 -Х/ жисм ўлчамини ўзгаришини абсолют қиймати. Инглиз физиги Р.Гук тажрибалар натижасида, деформацияланган жисм кучланиши, нисбий деформациясига тўғри пропорционаллигини аниқлади. Бу қоида Гук қонуни дейилади. σ=Е·ε (3) бу ерда Е – пропорционаллик коэффициенти бўлиб, эластиклик модули ёки Юнг модули деб аталади. Юнг модули (Е) ҳар бир жисм учун ўзгармас бўлиб, уни қиймати фақат деформацияланаётган жисм материалига б о ғлиқ. Агар Е нисбий деформация 1 га тенг бўлса, Юнг модули (Е), кучланишга (  ) тенг бўлади.

ε=1, Е= (4) (4) формуладан кўринадики Юнг модули бир бирлик нисбий деформацияни (Е) ҳосил этувчи кучланиш (  ) сон қийматига тенг. Агар (3) формулага (1) ва (2) формулаларни қўйсак, чўзилиш деформацияси учун Гук қонунини келтириб чиқарамиз.   E S F . Бундан (4) чи формуладаги k X S E   деб белгилаб F =к Δ Х, ва F = - F эл бўлганлиги учун F эл = - кΔХ (5) бўлади. Бу ерда к – пропорционаллик коэффициенти бўлиб жисмни материалига ва ўлчамларига боғлиқдир. Одатда к ни – жисмни бикирлиги деб ҳам аталади. Эгилиш деформацияси учун Гук қонуни куйидагича кўринишга эга бўлади: λ=α . F (6) бу ерда λ – эгилиш масофаси, α- жисмни материалига ва ўлчамларига боғлиқ бўлган, пропорционаллик коэффициенти, F – ташқи куч. Энди юқорида мисол қилиб олинган ℓ узунликка ва S кўндаланг кесимга эга бўлган, стерженни чўзилиш деформациясини кузатайлик. Бунинг учун график ёки чўзилиш диаграммасини ҳосил қиламиз. Ордината ўқига кучланиш қўямиз, абцисса ўқига нисбий деформациясини қўямиз.  n - кучланиш қийматигача эластик деформация рўй беради ва Гук қонуни бажарилади.  n -қийматида эса кучланиш билан нисбий деформация орасидаги пропорционаллик йўқолади. Шунинг учун  n кучланиш пропорционаллик чегараси дейилади. Бунга А нуқта мос келади. Кучланишни ортиши, нисбий узайишни ортишига олиб келади.  т га тенг бўлган кучланиш оқувчанлик чегараси

дейилади, кучланиш ортмаса ҳам нисбий узайиш ортиб кетаверади. В нуқта ва В 1 ну қта оралиғидаги кучланиш  в эса мустаҳкамлик чегараси деб аталади ва кучланиш  в дан ортса жисм узилиб кетади. Агар жисм кучланиш  а гача деформацияга учраган бўлса, ўз ҳолатига тўлиқ қайтмайди, натижада қолдиқ деформация СD кесмага тенг бўлади. Бундай ҳолатларда жисмни аввалги ҳолатига қайтариш учун, жисмни қайта тоблаш зарур. Эластик деформацияга учраган жисмни потенциал энергиясини топиш учун иш формуласидан фойдаланамиз. Жисмни чўзишда ташқи куч 0 дан F гача ортиб боради. Худди шунга ўхшаш кучланиш ҳам 0 дан  гача ортиб боради. Шунинг учун деформация вақтида бажарилган иш (А) ўртача кучни     2 F абсолют узайиш   га кўпайтмасига тенг бўлади.    F A W n 2 1 ( 7) Бу формулага (4) –формулани қўйсак S E F Wn     2 2 1 кўринишга эга б ўлади .

ҚАТТИҚ ЖИСМНИ ИССИҚЛИКДАН КЕНГАЙИШ ХОССАСИ. Юқорида кўриб ўтдикки қаттиқ жисм фазовий панжарага эга бўлиб, панжара тугунларида атомлар жойлашган бўлади. Бу атомлар (зарралар) ўзларининг мувозанат вазияти яқинида тебранма ҳаракат қиладилар. Агар қаттиқ жисмга иссиқлик миқдори берилса атомларни тебранма ҳаракати ортади ва атомлар орасидаги масофа ҳам ўзгаради. Демак қаттиқ жисмни иссиқликдан кенгайиши, панжара тугунларида жойлашган атомларнинг тебранма ҳаракат энергиясининг ортишига боғлиқдир. Бу тушунчани физик моҳиятини молекулаларнинг ўзаро таъсир потенциал эгри чизиғи ёрдамида аниқроқ тушунтириш мумкин. Абцисса ўқига атомлар орасидаги масофа r ва ордината ўқи бўйлаб потенциал энергияни қўямиз. В нуқта потенциал ўрани туби сатхини белгилайди. Бунда атомлар орасидаги масофа r 2 га тенг бўлиб потенциал энергияси Е мин қийматига эга. DB – кесма эса потенциал ўрани чуқурлигини билдиради. Агар молекулалар иссиқлик ҳаракатининг ўртача кинетик энергияси W кт DB чуқурликдан кичик бўлса (W кт  DB) W кт энергетик сатҳдан пастдаги молекулалар r 1 ва r 3 орқали кичик тебранишларда бўлиб, қаттиқ жисмни нормал холатини ифодалайди. Агар молекулалар иссиқлик ҳаракатининг ўртача кинетик энергияси бироз ортса молекулаларни тебранма ҳаракати ортади. Расмдан кўриниб турибдики r 2 масофа атом ёки молекулани мувозанат ҳолатини ифодалайди. r 1 ва r 3 уларни тебраниш

амплитудаларини кўрсатади. Демак иссиқлик энергияси ортса тебраниш амплитудаси ҳам ортади. Натижада атомлар орасидаги масофа ортади, бу эса қаттиқ жисмни кенгайишига сабаб бўлади. Тажрибанинг кўрсатишича, жисмни  узайиши (чизиқли кенгайиши) унинг температурасини ўзгаришига пропорционал бўлади. 0     t (8 ) бу ерда 0 - жисмни t 0 температурадаги узунлиги ,      0  t = t – t 0  - чизиқли кенгайиш коэффициенти. t 0 = 0 0 С да, жисмни узунлиги  0 бўлсин, бу ҳолда (8) формула қўйидаги кўринишга келади. t0    (9) бундан  ни топсак t t 0 0 0           (10) (10) формуладан кўринадики чизиқли кенгайиш коэффициенти жисмнинг бир градус қизиганидаги нисбий узайишига тенгдир. (10) чи тенгламани бошқача кўринишда ёзиш мумкин. ) 1(0 t   (11) (11) тенглама жисмларни чизиқли кенгайиш қонунидир. Чизиқли кенгайиш коэффициентини топиш учун жисмни бошланғич температураси 0 0 С бўлиши шарт эмас. Ихтиёрий температурадан бошлаш мумкин. Масалан t 0 1 С температурада жисмни узунлиги ) 1( 1 0 1 t   (12)

бўлсин . t02 С температурада жисмни узунлиги   2 0 (1 +  t 2 ) (13) бўлсин. (12) ва (13) тенгламаларни бир-бирига бўлиб, умумий махражга келтирамиз: 2 1 2 1 1 t       бундан 122211 t t          ва бу формуладан  ни топамиз: 1 1 21 12 21 1 2 ) ( t t t t                 (14) ПОЛИМЕРЛАР ДЕФОРМАЦИЯСИ . Юқорида кўриб ўтдикки деформациянинг бир нечта турлари бор . Полимер материаллар учун деформациянинг катта қайтиш деформацияси борлиги хоссаси билан характерланади . Полимерга таъсир этаётган ташқи таъсирни турига қараб деформация қаттиқ жисмга ўхшаб чўзилиш, эгилиш, силжиш, буралиш ва ҳар томондан сиқилиш деформацияларига бўлиниши мумкин. Полимерларнинг энг керакли деформацион хосаларидан бири деформациянинг “ε” ќўйилаётган кучланиш қийматига “  ” боғлиқлигидир ва буни кучланиш – деформация диаграммаси дейилади. Бундай диаграммалар ҳар хил узиш машиналарида ва диномометрларда олиниши мумкин . Диаграммани  = f (ε) кўриниши асосан полимернинг фазовий ва физик холатига боғлиқ . Полимерлар деформацияси асосан полимерларнинг химик тузилишига ва макромолекулаларнинг характеристикасига боғлиқ

(молекулалар оғирлигига, структурасига, макромолекулаларнинг бир-бири билан боғлиқлигига ва ҳакозоларга). Аморф ва кристал полимерлар учун деформация хоссасини кўриб чиқамиз . Аморф полимерлар температурани ўзгаришига қараб учта физик холатда бўлиши мумкин, булар ойнасимон, юқори эластик ва қовушқоқ оқувчанлик холатларидир. Аморф полимерлар диаграммаси  = f (ε) к уйидаги расмда кўрсатилган. Аморф полимерларнинг чўзилиш хоссаси: 1 - қаттиқ мўрт полимерлар; 2 - қаттиқ пластик полимерлар; 3 - эластик аморф полимерлар . Расмда кўринган бошланғич қисм, тўғри чизиқли σ =f (ε) қисм, эластик деформацияга тўғри келиб, қиймат жихатдан катта бўлмай, Гук қонунига бўйсинади:  = Е  , бу ерда  - нусхага берилаётган солиштирма кучланиш;  - нисбий деформация ; Е - Юнг модули. Кристалл полимерларда куч таъсирида полимер бир қ анча қ ийматга эга бўлади. Бу к уйидаги расмда кўрсатилган:

Бу эса кристал полимерларни чўзилиш хоссаси , ҳар хил температура учун : ( Т 1  Т 2  Т 3  Т 4  Т 5 ) . Кристал полимерлар куч таъсирида ориентацияланади .

1. Ахмедов А.М. , катта ўқитувчи 2. Хафизов М.М. , техника фанлари доктори 3. Каримов З. , кимё фанлари доктори 4. www.Ziyonet.uz

Похожие

Қаттиқ жисм механикаси Суюқликлар механикаси

Қаттиқ жисмлар асосидаги лазерлар

Аморф каттик жисмлар

Қаттиқ жисм кинематикаси. Қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракати

Бир нуқтаси маҳкамланган қаттиқ жисмнинг ҳаракати. Қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати