Бир нуқтаси маҳкамланган қаттиқ жисмнинг ҳаракати. Қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати - Физика - Рефераты

Бир нуқтаси маҳкамланган қаттиқ жисмнинг ҳаракати. Қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

343 KB

Бир нуқтаси маҳкамланган қаттиқ жисмнинг ҳаракати. Қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати Режа 1. Қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати. 2. Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги ҳаракатида, унинг нуқталарининг чизиқли тезлиги ва чизиқли тезланишларини аниқлаш. 3 .Оний айланишлар ўқи, аксоидалар.

1. Бир нуқтаси маҳкамланган қаттиқ жисмнинг ҳаракати 1 шаклда Ох 1 у 1 z 1 қўзғалмас координата ўқларида жойлашган қаттиқ жисмнинг ҳаракати тасвирланган бўлиб, унинг битта нуқтаси яни, О нуқтаси координата марказидан ажралмасдан ҳаракатланади. Ушбу қаттиқ жисм билан бирга ҳаракатланувчи, яни шу жисм билан боғланган Ох, Оу, ва О z ўқларини танлаб олайлик. 16.1 шакл. Бунинг учун ҳаракат бошланганда қўзғалмас Ох 1 у 1 z 1 ва қўзғалувчан Оху z ўқлари устма уст жойлашиб, шаклдаги қаттиқ жисм вертикал ҳолда эди деб фараз қилайлик. Энди шу қаттиқ жисм ихтиёрий равишда ҳаракатланиб, ҳозирги кўринишга келди дейлик, у ҳолда қайси ҳаракатлар эвазига янги ҳолатга ўтганлигини текшириб кўрайлик. Бундай масалани биринчи бўлиб Л.Эйлер томонидан ўрганилиб, қуйидагича тарифланган. Биринчи ҳаракатда қаттиқ жисм қўзғалмас О z 1 ўқи атрофида  - бурчакка бурилган, иккинчи ҳаракатда жисм ОК чизиқ атрофида  - бурчакка бурилган, учинчи ҳаракатда у қўзғалувчан О z - ўқи атрофида  - бурчакка бурилиш орқали содир бўлган деб ҳисобланади. Шаклдан кўриниб тургандек қўзғалмас х 1 Оу 1 - теккислиги билан, қўзғалувчан хОу текисликлари ўзаро кесишган чизиқ ОК - ҳарфлари билан белгиланиб, тугунлар чизиғи деб аталади. Қўзғалувчан ўқларнинг ва қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқларга нисбатан ихтиёрий ҳолатини қуйидаги учта бурчаклар орқали аниқлаш мумкин,       КОх ОК Оz x z 1 1 (1) Ушбу бурчакларни Эйлер бурчаклари дейилади, ва ҳар бири осмон механикаси фанида қуйидагича номланадилар.  - бурчаги хусусий айланиш бурчаги деб аталади,  - бурчаги прецессия бурчаги деб аталади,  - бурчаги нутация бурчаги деб номланадилар. Демак қаттиқ жисм қўзғалмас О нуқта атрофида ихтиёрий ҳаракатланаётган бўлса исталган вақт учун унинг ҳолатини, қуйидаги учта функция орқали аниқлаш мумкин экан,       f(t) f (t) f (t) 1 2 3 (2) Ушбу тенгламалар системаси, қаттиқ жисмнинг қўзғалмас нуқта атрофидаги ҳаракатининг қонунлари дейилади, ва улар бир бирлари билан ҳечқандай боғлиқ бўлмаган ҳолларида ўзгаришлари мумкин, бошқача қилиб айтганда бу жисмнинг эркинлик даражаси учга тенг экан, яни учта ўқ атрофида айланма ҳаракат қилаолиши мумкин экан холос. 2.Оний айланишлар ўқи, аксоидалар. Бир нуқтаси маҳкамланган қаттиқ жисмнинг жуда қисқа вақт ичидаги ҳаракатида, уни бир ҳолатдан, иккинчи бир ҳолатга ўтишида у қандайдир ўқ атрофида оний айланма ҳаракат орқали бажаради, бу ўқни оний айланиш ўқи дейилади.

Қаттиқ жисмнинг ҳарқандай янги ҳолатини бир неча оний айланиш ўқлари орқали, амалга ошириш мумкин. Шу оний ўқларнинг қўзғалмас координаталар системасидаги геометрик ўрнини қўзғалмас аксоида деб аталади. Қўзғалмас аксоидаларнинг шакли конуссимон юзадан иборат бўлиб, уларнинг учлари О нуқтадан ўтадилар, ва уларнинг тенгламаси қуйидагича бўлади,x y z x y z 1 1 1 1 1 1      (3) Худди шу оний айланиш ўқларининг қўзғалувчи ўқлардаги геометрик ўрнини қўзғалувчи аксоида дейилади, ва у ҳам конуссимон юзадан иборат бўлади, ва унинг тенгламаси қуйидагича бўлади, x y z x y z      (4) Теккисликка параллел ҳаракатда, оний айланиш ўқларининг геометрик ўринларини центроидалар деб атаган эдик, чунки улар цилиндрсимон юзадан иборат эдилар. Аксоидалар тушунчаси асосан прецессиявий ҳаракатларни ўрганишда фойдаланилади. 3. Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги ҳаракатида, бурчакли тезлиги ва бурчакли тезланишни аниқлаш. Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас нуқта атрофидаги айланма ҳаракатида, унинг оний айланиш ўқи атрофидаги бурчакли тезлик векторининг қўзғалувчан координата ўқларига проекциялари, қуйидаги тенгламалар системаси орқали аниқланади,                 xyz         sin sin  cos ,  sin cos  sin ,  cos  , (5) Бурчакли тезлик векторининг қўзғалмас координата ўқларига проекциялари қуйидагича аниқланади,                 xyz 111          sin sin  cos ,  sin cos  sin ,  cos  , (6) Оний бурчакли тезликнинг модули қуйидагича аниқланади,              cos 2 2 2 2 (7) Бурчакли тезланиш векторини аниқлаш учун бурчакли тезлик векторидан вақт бўйича бир марта ҳосила олиш лозим, яни      d dt (8) Умуман олганда бурчакли тезланиш вектори, бурчакли тезлик вектори учининг ҳаракатининг годографидан иборатдир. Агар бурчакли тезлик векторини қуйидагича ифодаласак,        o , бу ерда  o бурчакли тезликнинг бирлик вектори бўлиб, у фақат векторнинг йўналишини ифодалайди, шунга кўра (8) формула қуйидаги кўринишга келади,                     d dt d dt d dt d dt o o o ( ) , (9) ёки        1 2 , яни бурчакли тезланиш иккита вектор йиғиндидан иборат бўлиб, улардан бири, бурчакли тезликнинг модулини ўзгаришига боғлиқ, иккинчиси эса фақат унинг йўналишини ўзгаришига боғлиқ экан.           1 2     d dt d dt o o , , Масалан, агарда оний айланиш ўқи доимий ўққа айланиб қолса, яни жисм қўзғалмас ўқ атрофида айланма ҳаракат қилса o const ва  2 =0 бўлади, яни оддий формуладан иборат бўлади. Бурчакли тезланиш векторининг қўзғалувчан ўқларга проекциялари қуйидагича аниқланади,

      x x y y z z d dt d dt d dt    , , (10) қўзғалмас ўқларга проекциялари қуйидагича аниқланади,       x x y y z z d dt d dt d dt 1 1 1 1 1 1    , , (11) 4.Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги ҳаракатида, унинг нуқталарининг чизиқли тезлиги ва чизиқли тезланишларини аниқлаш. Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас нуқта атрофидаги айланма ҳаракатида, унинг ихтиёрий нуқтасининг қўзғалмас О нуқтадан ўтказилган радиус векторини r - билан белгиласак, бу нуқтанинг чизиқли тезлиги қуйидаги формула билан аниқланади,     v dr dt r     (12) Шу онда оний ўқда ётувчи барча нуқталарнинг, чизиқли тезликлари нолга тенг, чунки,           r rsin 0 бўлади,  - бурчаги, бурчакли тезлик вектори билан, радиус векторнинг орасидаги бурчак бўлиб, шу оний айланиш ўқида ётувчи барча нуқталар учун нолга тенгдир. Демак, қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатида, унинг ихтиёрий нуқтасининг чизиқли тезлигининг модули қуйидаги формула билан аниқланар экан, v h  (13) бу ерда h - нуқтанинг оний айланиш ўқигача бўлган энг қисқа масофаси, ёки нуқтадан оний айланиш ўқига туширилган перпендикулярнинг узунлиги. 16.2 шакл. (16.12) вектор тенгламанинг қўзғалувчан ва қўзғалмас координата ўқларига проекциялари қуйидагилардан иборат бўлади, v z y v x z v y x x y z y z x z x y             , , (14) v z y v x z v y x x y z y z x z x y 1 1 1 1 1 1 1 1 1             , , (15) Қаттиқ жисмнинг қўзғалмас нуқта атрофидаги айланма ҳаракатида унинг ихтиёрий нуқталарининг тезланишлари иккита вектор йиғиндидан иборат бўлиб, уларнинг биттаси айланма тезланиш вектори, иккинчиси ўққа интилма тезланиш векторидан иборат экан, яни             a a a a r a v r M M M M M          айл щи айл щи бу е рда ва , , ( )     (16) Ўққа интилма тезланишнинг модули, (13) формула каби қуйидагича аниқланади, a h a h M Mщи айл ва     2 1, (17) бу ерда h - юқоридаги каби нуқтадан айланиш ўқига туширилган перпендикулярнинг узунлиги бўлса, h 1 - нуқтадан бурчакли тезланиш векторининг тасир чизиғига туширилган перпендикулярнинг узунлигига тенгдир (2 шаклга қаранг). Шуни эслатиб ўтиш лозимки умумий ҳолда ўққа интилма тезланиш вектори h - чизиғида ётади, лекин айланма тезланиш вектори унга перпендикуляр йўналишда бўлмаслиги ҳам мумкин,

бундай ҳаракатда оний бурчакли тезлик ва бурчакли тезланиш бир тўғри чизиқда ётмасликлари мумкин. Бошқача қилиб айтганда ўққа интилма тезланиш вектори билан, айланма тезланиш вектори ўзаро перпендикуляр йўналишда бўлмаслиги ҳам мумкин, шунинг учун унинг тўлиқ тезланиш вектори Пифагор теоремасидан эмас, косинуслар теоремаси орқали аниқланади, яниa a a a a M M M M M       ( ) ( ) cos щи айл щи айл 2 2 2  (18) бу ерда  - бурчаги, ўққа интилма ва айланма тезланиш векторлар орасидаги бурчакдан иборат. Умумий ҳолда ихтиёрий нуқтанинг тўлиқ тезланишини қўзғалмас ўқларга проекциялари қуйидаги скаляр тғенгламалар системаси орқали аниқланади, a z y x y z x a x z x y z y a y x x y z z x y z x x y z y z x y x y z z x y z x y z                                                        ( ) ( ) ( ) 222 (19) Агарда (19) формулалар орқали тезланишнинг қўзғалмас ўқлардаги проекциялари аниқланса,унинг тўла тезланиши қуйидагича аниқланади, a a a a M x y z    2 2 2 (20) Масала. Қаттиқ жисм қўзғалмас нуқта атрофида,     2t, =30t, = 6 қонуният бўйича ҳаракатланмоқда, бурчаклар радианларда, вақт секундларда ўлчанади. Шу жисмнинг оний бурчакли тезлиги, оний айланишлар ўқининг тенгламаси, қўзғалувчан ва қўзғалмас аксоидаларнинг тенгламалари, ҳамда қўзғалувчан ўқлардаги координаталари x =2см, у=3см, ва z =5см, ларга тенг бўлган М нуқтасининг чизиқли тезлиги аниқлансин. Ечиш. Масалани ечиш учун, аввало қаттиқ жисмнинг ҳаракат қонунидан, яни Эйлер бурчакларидан вақт бўйича бир марта ҳосила олайлик,  ,       2 = 30, = 0 (а) (16.5) формулага асосан қаттиқ жисмнинг бурчакли тезлик векторининг қўзғалмас ўқларга проекцияларини аниқлаймиз,       x y z t t 1 1 1 30 2 6 30 6 2 30 6 2          sin sin , sin cos , cos , ( b ) бурчакли тезлик векторининг қўзғалувчан ўқларидаги проекциялари, қуйидагича аниқланади,       x y z t t        2 6 30 2 6 30 2 6 30 sin sin , sin cos , cos , (с) Оний бурчакли тезлик векторининг модулини, (7) формула орқали аниқлаймиз,                      cos , 2 2 2 1 2 4 900 2 30 3 1008 31 8c ( d ) Оний айланишлар ўқининг қўзғалувчан ўқлардаги тенгламасини (4) тенглама орқали аниқлаймиз, x t y t z sin cos , 30 30 31 73   ( e ) оний айланиш ўқининг қўзғалмас ўқлардаги тенгламаси (3) тенгламалар орқали аниқланади, x t y t z 1 1 1 15 2 15 2 28 sin cos    ( g ) Ушбу (е) ва ( g ) тенгламалардан, қўзғалувчан ва қўзғалмас аксоидаларнинг тенгламаларини келтириб чиқарамиз. Қўзғалувчан аксоидаларнинг тенгламаси учун ёзилган, (е) пропоциядан қуйидаги иккита тенгламани ёзиб, уларни квадратга кўтариб сўнгра қўшиб юборсак, x z t z t x z t y z t          31 73 30 31 73 30 31 73 30 31 73 30 2 2 2 2 2 2 , sin , , cos , ( , ) sin , ( , ) cos , y x y z 2 2 2 31 73 0    ( , ) ( i ) шу каби қўзғалмас аксоидаларнинг тенгламаси, x y z 12 12 1 2 15 28 0    ( ) (k)

3 шакл. М нуқтанинг тезлигининг қўзғалувчан координаталарга проекцияларини (14) формула орқали аниқлаймиз,

v z y t t v x z t t v y x t t x y z y z x z x y                           5 30 3 30 3 5 30 95 19 3 20 2 5 30 63 46 5 30 3 30 2 30 cos ( ) cos , , ( ) sin , sin , sin cos , см / c. см / c. см / c.( l ) Қўзғалувчан аксоиднинг ҳосил қилган конуссимон юзасининг ярим бурчак котангенсини ( k ) формула орқали аниқлаймиз (3 шакл), у=0 бўлса, ctg z x      31 73, =1,8 о ( m ) Қўзғалмас аксоиднинг ҳосил қилган конуссимон юзасининг ярим бурчак котангенсини ( i ) формула орқали аниқлаймиз, у 1 =0 бўлса, ctg z x       1 1 28 15 186, = 28,26 о ( n ) 5. Қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати. Биз юқорида қаттиқ жисмнинг қўзғалмас нуқта атрофидаги ҳаракатини кўриб ўтдик. Энди шу қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати ни кўриб ўтамиз, яни шу жисм Ох 1 у 1 z 1 қўзғалмас координата ўқларида ихтиёрий ҳаракатлансин. У ҳолда бу жисмнинг бирорта А нуқтасини қутб (полюс) деб танлаб оламиз, ва бу А нуқтанинг ҳаракатини шу қўзғалмас ўқлардаги ҳолатини тенгламасини, нуқта кинематикасидаги каби текшириб унинг тезлик ва тезланишларини аниқлаймиз. 4 шакл. Сўнгра қаттиқ жисмнинг шу А полюс атрофидаги ҳаракатини, қўзғалмас нуқта атрофидаги ҳаракати каби ўрганиб, шу иккала ҳаракатларни бир вақтни ўзида бажарилаётганлиги учун уларни қўшсак, қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракатининг қонуниятлари келиб чиқади. У ҳолда қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракатининг тенгламаси, қуйидаги олтита тенгламалар системаси орқали аниқланади, x f t y f t f t f t f t f t 1A 1 1A 2 1A 3 4 5 6      (), (), (), (), (), (), z = =    (21) Демак, бундай ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг эркинлик даражаси олтига тенг бўлиб, (21) тенгламалар системаси орқали аниқланар экан. 4 шаклда чизмани мураккаблаштирмаслик учун, А нуқтадан ўтувчи Эйлер бурчакларини тасвирламадик. Хулоса: Қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати тезлиги v A -га тенг бўлган қутбнинг илгарилама ҳаракатидан ва шу қутбни кесиб ўтувчи АР ўқ атрфидаги элементар айланишларнинг йиғиндисидан иборат бўлар экан. Бундай ҳаракатлар қуйидаги ҳолларда содир бўлади: Осмонга отилган тошнинг ҳаракати, артиллерия снарядининг ҳаракати, осмонда учаётган вертолетнинг ҳаракати, фигурали учиш машқларини бажараётган салётнинг ҳаракати, самолётдан ташланган спортсменнинг парашютни очмасдан олдинги ҳаракати ва шу кабилар мисол бўлаолади.

Асосий адабиётлар : 1. П. Шоҳайдарова, Ш. Шозиётов, Ж. Зоиров, Назарий механика. Тошкент - 1982 й. 2. Т.Р. Рашидов, Ш. Шозиётов, К.Б. Муминов, Назарий механика асослари. Тошкент - 1990 й. 3. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 1-2 қисмлар. Фарғона, 1994 й. 4. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 3-4 қисмлар. Фарғона, 1998 й. 5. И.В. Мешчерский "Назарий механика"дан масалалар тўплами. Тошкент, 1989 йил.

Похожие

Қаттиқ жисм кинематикаси. Қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракати

Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракати. Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг тенгламаси

Қаттиқ жисмлар механикаси

Абсолют қора жисмнинг нурланиши

Қаттиқ жисмлар асосидаги лазерлар