Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракати. Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг тенгламаси - Физика - Рефераты

Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракати. Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг тенгламаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

283.5 KB

Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракати. Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг тенгламаси Режа 1.Қаттиқ жисмнинг тезликларини оний тезликларп маркази орқали аниқлаш. 2. Қаттиқ жисмнинг икки нуқтасининг тезликларининг проекцияси ҳақидаги теорема. 3. Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракатидаги нуқталарининг тезликларини аниқлаш. 4. Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракатидаги нуқталарининг траекторияларини аниқлаш. 5.Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракати.

Ҳарқандай технологик машинанинг бирорта звеноси, белгиланган харакатлардан озгина четласа, бутун маҳсулот брак бўлиши мумкин. Шундай масалаларни ечиш учун ушбу маруза асосий аҳамиятга эга бўлади. Таянч сўз ва иборалар: Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракати, унинг ҳаракат қонуни, қутб, оний тезликлар маркази, қаттиқ жисмнинг икки нуқтасининг тезликларининг проекциялари ҳақидаги теорема. 1.Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракати. Тариф: Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракати деб, шундай ҳаракатга айтиладики, шу қаттиқ жисмда олинган ихтиёрий текислик ҳаракат давомида ҳардоим бирорта қўзғалмас текисликка параллелигини сақлаб қолаверади. Бундай ҳаракат қилувчи қаттиқ жисмлар деярли ҳар бир машина ва тенологик дастгоҳларда бирнечалаб учрайди. Масалан, автомобилнинг тўртта ғилдираги, поезднинг барча ғилдираклари, кривошип - шатун механизмининг шатуни ва ҳоказолар (1шакл). 1 шакл. 13.1 шаклда хОу текислигида, қаттиқ жисм текисликка параллел ҳаракат қилмоқда, бундай ҳаракатнинг асосий белгиси шундан иборатки, жисм ҳардоим бир хОу текислигида қолади, лекин шу жисмда олинган ихтиёрий АВ кесма, ўз ўзига параллелигини сақламаган ҳолда ҳаракатланади.

Шаклдан кўриб турганингиздек, АВ кесма ОХ ўқи билан мутлоқ бошқа бурчак ташкил этган ҳол тасвирланган. Бошқача қилиб айтганда шу қаттиқ жисм иккита оддий ҳаракатда иштирок этади, биттаси илгарилама ҳаракат, иккинчиси айланма ҳаракат. Бундай ҳаракатда ҳам асосан иккита масала ечилади: Биринчи масала, шу қаттиқ жисмнинг умумий кинематикаси, яни қайси нуқталигидан қатий назар бўлган кинематик параметрлар, яни қаттиқ жисмнинг бурчакли тезлиги, бурчакли тезланиши ва (полюс) қутбнинг ҳаракат қонуни. Иккинчи масала, шу қаттиқ жисмнинг ихтиёрий олинган нуқтасининг кинематикаси, яни унинг траекторияси, чизиқли тезлиги ва чизиқли тезланишини аниқлашдан иборат бўлади . Агар шу иккала масалани, ихтиёрий олинган вақт учун аниқ тенгламалар орқали ечаолсак, қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракатининг кинематикасини ўрганган ҳисобланамиз. Демак олдимизга қўйилган шу иккита вазифа аниқ бўлди, энди шу икки масалани қандай ечилиш йўллари билан секин аста танишиб чиқайлик. Аввало қаттиқ жисмнинг бирорта нуқтасини қутб деб танлаб оламиз, сўнгра қолган барча нуқталарининг ҳаракатларини шу қутб нуқта орқали аниқланади. Қутбни танлаш қандай бўлиши мақулроқ, деган саволга жавоб шуки, қайси нуқтанинг тезлиги малум бўлса шу нуқтани қутб деб танлаб олинади, агар тезлиги нолга тенг бўлган нуқта қутб деб қабул қилинса, ишимиз яна ҳам ало бўлади. 2 шакл.

Текисликда хОу қўзғалмас координата ўқларини ўтказайлик (2 шакл), агар қаттиқ жисмдаги А нуқтанинг ҳаракат қонуни бизга малум бўлса, уни қутб деб қабул қилайлик. Қаттиқ жисмда ихтиёрий бошқа В нуқтанинг ҳаракат қонунини аниқлаш талаб этилсин. У ҳолда А нуқтани В нуқта билан бирлаштирсак, АВ кесманинг ҳаракати қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракатининг кинематикасини аниқлаб беради. Қаттиқ жисм текисликка параллел ҳаракат қилганда, масалан поезд ғилдирагининг ҳаракати, текисликка параллел ҳаракатдан иборат бўлганлиги учун, ғилдиракнинг марказини қутб деб қабул қилиш мумкин, чунки у нуқтанинг тезлиги поезднинг тезлигига тенг, у ҳолда ихтиёрий олинган вақт учун қуйидаги тенгламалар системаси ёзилади,x t A  f(), 1 y t A  f(), 2   f t3() (1) (1) тенгламалар системаси, текисликка параллел ҳаракатнинг тенгламаси дейилади. Ушбу тенгламалардан биринчи ва иккинчиси қутб А нуқтанинг ҳаракат қонунини белгилаб беради, учинчи функция эса жисмнинг қутб атрофидаги айланма ҳаракатини ифодалайди. Демак ҳарқандай текисликка параллел ҳаракат иккита ҳаракатларнинг йиғиндисидан иборат бўлар экан, улардан бири қутб билан биргаликдаги илгарилама ҳаракат, иккинчиси қутб атрофидаги айлнма ҳаракатдан иборат экан. 2. Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракатидаги нуқталарининг траекторияларини аниқлаш. Юқорида кўрилган ҳаракат қонунининг тенгламалар системаси, бутун жисм учун тегишли бўлади, энди аниқ бирорта нуқтанинг кинематик параметрларини текширмоқчи бўлсак, унинг траекториясини аниқлашдан бошлаймиз.

3 шакл. Қаттиқ жисмда ихтиёрий D нуқта танлаб олайлик, унинг хОу ўқларидаги координаталари қуйидагича ёзилади,x x AD y y AD D A D A         cos( ) sin( )     (2) Бу ердаги х А , у А - ларнинг қийматлари (1) тенгламалардан олинади ва улар вақт t - нинг функцияси,  - бурчак ўзгарувчан бўлиб, у ҳам вақтнинг функциясидан иборатдир,  - бурчак ўзгармас бўлади, яни  = c о nst . Демак, (1) функция малум бўлса қаттиқ жисмнинг ихтиёрий олинган нуқтасининг ҳаракат қонунини ифодаловчи тенгламани тузиш мумкин экан. Улар орқали шу нуқтанинг исталган вақт учун чизиқли тезлиги ва чизиқли тезланишини ҳисоблаб чиқариш мумкин бўлади. Энди шундай масалаларни кўриб чиқайлик. 3.Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракатидаги нуқталарининг тезликларини аниқлаш. Юқоридаги (1) тенгламага асосан текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг ҳаракати иккита ҳаракатларнинг йиғиндисидан иборат экан, яни қутб билан биргаликдаги x t A  f(), 1 y t A  f(), 2 тенгламалар бўйича илгарилама ҳаракатдан, ва қутбнинг атрофида   f t 3 ( ) қонуният билан айланма ҳаракатлардан иборат экан. Шунга кўра, ҳарқандай ихтиёрий олинган В нуқтанинг тезлиги ҳам, иккита тезликларнинг вектор йиғиндисидан иборат бўлади, улардан бири

қутбнинг тезлик вектори, иккинчиси қутбни қўзғалмас деб фаараз қилиб, В нуқтани қутб атрофида айланишидан ҳосил бўлган тезлик векторидан иборатдир. Буни тасдиқлаш учун, координата маркази О нуқтадан қутб А нуқтага ва тезлиги аниқланаётган (тезлиги номалум бўлган) В нуқтага радиус векторлар ўтказайлик (1 шакл), у ҳолда ушбу радиус векторлар орасидаги муносабат қуйидагича ёзилади,  r r AB B A   (3) В нуқтанинг тезлик векторини аниқлаш учун, (3) вектор тенгламани иккала томонидан вақт бўйича бир марта ҳосила олайлик, dr dt dr dt d AB dt const onst AB B A         ( ), ва A B лекин A B = c бщлгани с абабли d( A B) dt  бўлади, шунинг учун қуйидаги вектор тенглама келиб чиқади,       v v AB v v v B A B A BA       ёки (4) 5 шакл. 6 шакл. Ушбу вектор тенглама, юқоридаги айтилган қоиданинг математик ифодаси бўлиб, ҳарқандай нуқтанинг тезлик вектори иккита вектор йиғиндидан иборат бўлиб, улардан бири қутбнинг тезлик вектори, иккинчиси эса  - бурчакли тезлик билан В нуқтани жисм билан биргаликда қутб атрофида айланишидан ҳосил бўладиган тезлик векторининг вектор йиғиндисидан иборат экан .

Иккинчи йиғиндини қуйидагича белгилаш қабул қилинган бўлиб,   v AB v AB BA BA     ва ъа рдоим б щлади. Масалалар ечганимизда ҳам vBA векторининг модулини қуйидагича ҳисобланади, яни v AB BA   . (5шакл) 4. Қаттиқ жисмнинг икки нуқтасининг тезликларининг проекцияси ҳақидаги теорема. Биз юқорида ихтиёрий В нуқтанинг тезлик векторини аниқлаш учун, қутбнинг тезлик вектори билан, шу В нуқтани жисм билан биргаликда қутб атрофида  - бурчакли тезлик билан айланма ҳаракатидаги чизиқли тезлик векторларини вектор усулида қўшиш йўли билан аниқлашни кўриб ўтдик. Лекин кўп ҳолларда қаттиқ жисмнинг бурчакли тезлиги  - номалум бўлади, лекин В нуқтанинг тезлигининг тасир чизиғи берилган бўлади. У ҳолда қуйидаги теорема орқали В нуқтанинг тезлик векторини модулини аниқлаш мумкин (шакл 6). Теорема: Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг ихтиёрий икки нуқтасининг тезлик векторларини шу икки нуқтадан ўтувчи ўққа проекциялари ўзаро тенг бўлади. Исбот: Ушбу теоремани исбот қилиш учун (4) вектор тенгламани иккала томонини А ва В нуқталардан ўтувчи ўққа проекциялайлик, яни пр пр пр АВ АВ АВ ( ) ( ) ( )    v v AB B A     лекин векторлар алгебрасига асосан         AB AB AB бщлга ни сабабли пр бщлади. А В ( ) 0 Шу сабабли, пр пр ёк и АВ АВ ( ) ( ) cos cos     v v v v B A B A       (5) Шундай қилиб теорема исботланди, ва шу усул билан кўп масалаларда ихтиёрий нуқтанинг тезлигини аниқлаш мумкин бўлади.

5.Қаттиқ жисмнинг тезликларини оний тезликларп маркази орқали аниқлаш. Энди агар, шу қаттиқ жисмнинг бурчакли тезлигини аниқлаш зарур бўлса, бундай масалани қуйидагича ечилади. Тезликларнинг оний маркази деб шундай нуқтага айтиладики, бу нуқтанинг шу ондаги тезлиги нолга тенг бўлади. Шунинг учун агар шундай нуқтани топаолсак, ва уни Р ҳарфи билан белгилаб, қутб деб қабул қилсак (4) вектор тенглама соддалашади. 7 шакл. Масалан шундай нуқтани аниқладик дейлик, ва бу нуқта А нуқта бўлсин, у ҳолда v А =0 бўлганлиги учун, (4) формула қуйидаги кўринишга келади, яни  v B B   А (6) Ушбу тенгламанинг кўриниши, қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатидаги чизиқли тезликни аниқлаш формуласига жуда ўхшаб кетади, лекин унинг фарқи шундаки, қисқа яни - dt вақт ўтиши билан, А нуқтанинг, яни қутбнинг тезлиги ўзгариб, нолдан катта бўлади, ва (6) тенглама ўринсиз бўлиб қолади. Сўнгра уни ўрнида бошқа бирорта нуқтанинг тезлиги нолга тенг бўлади, ва ҳоказо. Шунинг учун бу нуқтани оний айланиш маркази дейилади, яни шу ондагина марказ бўлиб хизмат қилаолади холос.

Энди шу нуқтани қандай аниқлашни кўриб чиқайлик. Векторлар алгебрасидан малумки ( )   Р Р B B , шунинг учун v B B Р , бўлгани учун А нуқта , яни оний тезликлар маркази В нуқтанинг тезлик векторига перпендикуляр чизиқда ётиши шарт. Фараз қилайлик биз бошқа А нуқтанинг тезлигини Р нуқта (қутб) орқали аниқламоқчи бўлсак, (6) га асосан,   vÀ   РА (7) А нуқтанинг тезлик вектори ҳам РС чизиққа перпендикуляр бўлиши шарт, шунинг учун оний тезликлар маркази, албатта В ва А нуқталарнинг тезлик векторларига ўтказилган перендикуляр чизиқларнинг кесишган нуқтасида ётади. Демак, оний тезликлар маркази, қаттиқ жисмнинг ихтиёрий икки нуқтасининг тезликларини йўналишлари малум бўлиши керак, сўнгра шу нуқталардан уларнинг тезликларини йўналишларига ўтказилган перпендикуляларнинг кесишган нуқтасида жойлашган бўлар экан (шакл 7). Амалда бундай нуқтани лотинча - Pv , ҳарфи билан белгиланади, сабаби Р -полюс (ро lus - юнонча айланиш ўқи деган манони англатади, ўзбек тилида қутб деб аташ қабул қилинган) сўзининг бош ҳарфи, индексидаги v - ҳарфи тезликни билдиради, яни тезликларнинг полюси-қутби деган манони англатади. Шу сабабли биз ҳам бундан буён шундай белгилашдан фойдаланамиз. Энди биз шу нуқтани, яни тезликларнинг оний марказини аниқладик, ва уни Pv - ҳарфи билан белгиладик дейлик, у ҳолда ихтиёрий В, С, ва D нуқталарнинг тезликлари қуйидагича аниқланади, v BP v CP v DP B v C v D v          , ......... (8) Ушбу тенгламалардан бирортасидаги нуқтанинг тезлиги малум бўлса, масалан В нуқтанинг тезлиги бизга малум бўлса, бу орқали қаттиқ жисмнинг бурчакли тезлигини аниқлаймиз, яни       v BP v CP v DP B v C v D v , , , ёки (9)

Охирги тенгламаларнинг чап томонлари бир хил бўлганликлари учун ўнг томонларини ҳам тенгласак, қуйидаги пропорция келиб чиқади, улар орқали бир нуқтанинг тезлиги малум бўлса бошқа нуқтанинг тезлигини аниқлаш учун формулалар келтирилиб чиқарилади,    v BP v CP v DP B v C v D v , (10) Бундан кейин қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракатида унинг нуқталарининг тезликларини аниқлаш бўйича турли хил масалалар ечиб кўрсатилади. МАСАЛА. Шаклда тасвирланган кривошип-шатунли механизмнинг, кривошип ОА= r , шатун АВ= l , ге тенг бўлиб, кривошип ОА ўзгармас  ОА - бурчакли тезлик билан айланма ҳаракат қилмоқда. Кривошипнинг бурилиш бурчаги  - га боғлиқ равишда қуйидаги қийматлар аниқлансин: 1) В ползуннинг чизиқли тезлиги, 2)АВ шатуннинг энг кичкина қийматга эга бўлган М нуқтасини ўрни, 3) АВ шатуннинг бурчакли тезлиги, 4) кривошипнинг ҳамда  =0 ва  = 90 о ҳолатларидаги нуқталарнинг тезлик йўналишлари аниқлансин. Ечиш: 1) Масаланинг шартига кўра ( 8 шакл) А нуқтанинг тезлиги v A =  ОА  r , йўналиши эса ОА кривошипга перпендикуляр равишда бўлади, В нуқтанинг тезлик вектори эса горизонтал равишда бўлади. 13.8 шакл. Қаттиқ жисмнинг ихтиёрий икки нуқтасининг тезликларининг проекциялари ҳақидаги теоремага асосан, v A  c о s  = v B  sin  . Шаклдан

малумки ОА D бурчаги ОАВ учбурчакнинг ташқи бурчаги ҳисобланиб, (  +  ) га тенг бўлади. Бундан  = 90 о -(  +  ) ва v r r tg B OA OA                sin( ) cos (sin cos ). Охирги тенгламадан номалум бўлган  - ни йўқотиш учун, ОАВ учбурчакдан қуйидаги тенгликни ёзамиз, rsin  = l sin  ва tg     sin sin 1 2 Буларни юқоридаги формулага қўйсак, v r r r B OA        ( cos sin )sin 1 2 2 2  2) А ва В нуқтанинг тезлик векторларига перпендикуляр чизиқлар ўтказиб, АВ звенонинг оний тезликлар маркази бўлган Р нуқтани аниқлаймиз. АВ шатуннинг тезлиги энг кичик бўлган нуқтасини аниқлаш учун, Р нуқтадан АВ шатунга перпендикуляр ўтказамиз ва уни М нуқта деб белгилаймиз, бу нуқтанинг тезлиги, v v r M A OA     cos sin( )     3) АВ шатуннинг бурчакли тезлиги (10) формула орқали қуйидагича аниқланади,   AB A AB B v PA v PB   ёки РА ва РВ кесмаларнинг узунлигини шаклдан олинади. 4)  =0 бўлган ҳолда АВ шатуннинг барча нуқталарининг тезлик векторлари шу АВ чизиққа перпендикуляр равишда йўналадилар ва АВ шатуннинг оний тезликлар маркази В нуқтада ётади.

Асосий адабиётлар : 1. П. Шоҳайдарова, Ш. Шозиётов, Ж. Зоиров, Назарий механика. Тошкент - 1982 й. 2. Т.Р. Рашидов, Ш. Шозиётов, К.Б. Муминов, Назарий механика асослари. Тошкент - 1990 й. 3. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 1-2 қисмлар. Фарғона, 1994 й. 4. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 3-4 қисмлар. Фарғона, 1998 й. 5. И.В. Мешчерский "Назарий механика"дан масалалар тўплами. Тошкент, 1989 йил.

Похожие

Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисм уқталарининг тезликлар планини қуриш

Бир нуқтаси маҳкамланган қаттиқ жисмнинг ҳаракати. Қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати

Қаттиқ жисм кинематикаси. Қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракати

Қаттиқ жисмлар механикаси

Абсолют қора жисмнинг нурланиши