Нуқтанинг тезлигии ва тезланиши. Нуқтанинг табиий ўқлардаги тезлиги ва тезланиши - Физика - Рефераты

Нуқтанинг тезлигии ва тезланиши. Нуқтанинг табиий ўқлардаги тезлиги ва тезланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

323.5 KB

Нуқтанинг тезлигии ва тезланиши. Нуқтанинг табиий ўқлардаги тезлиги ва тезланиши Режа 1. Нуқтанинг ҳаракати вектор усулда берилганда унинг тезлиги ва тезланишини аниқлаш 2. Нуқтанинг Декарт ўқларидаги ҳаракатида унинг тезлиги ва 3. тезланишини аниқлаш 4. Нуқтанинг теккис ўзгарувчан ҳаракати.

1. Нуқтанинг табиий ўқлардаги ҳаракатида унинг тезлиги ва тезланишини аниқлаш Табиий ўқларда нуқтанинг тезлигини аниқлаш учун унинг ҳаракат қонунидан вақт бўйича бир марта ҳосила олинади, яниv ds dt (1) га тенг бўлади. Нуқтанинг тезлиги вектор қиймат бўлиб, унинг йўналиши доимо ҳаракат томонга йўналган бўлиб, траекторияга уринма ҳолда бўлади (1 шакл). Нуқта эгри чизиқли ҳаракат қилганда унинг оний эгрилик радиуслари -  , турлича бўлиб О 1 , О 2 , О 3 нуқталарда тегишлича -  1 , -  2 , -  3 ларга тенг бўлади. 1 шакл. Табиий ўқларда нуқтанинг тўлиқ тезланиши, иккита вектор ташкил этувчилардан иборат бўлади. Биттаси уринма тезланиш вектори бўлса, иккинчиси нормал тезланиш вектори дейилади. Уринма тезланиш вектори қуйидагича аниқланади, унинг модули a dv dt d s dt   2 2 (2) га тенг бўлиб, йўналиши нуқтанинг траекториясига уринма ҳолда бўлади. 2 шакл. Агар нуқта тезланувчан ҳаракат қилаётган бўлса, (2 шакл) М 2 ҳолат содир бўлиб, уринма тезланишнинг модули мусбат ишорали бўлади ва тезлик вектори билан устма уст ётади. Агар секинланувчан ҳаракат қилаётган бўлса, М 1 ҳолат содир бўлиб, уринма тезланишнинг модули манфий ишорали бўлиб, тезлик векторига қарама қарши томонга йўналади. Нормал тезланиш векторининг модули қуйидаги формула бўйича ҳисобланади, a v n 2  (3) ва у ҳар доим нуқта траекториясининг ботиқ томонига қараб йўналади, ва нуқтанинг тезлик векторига нисбатан перпендикуляр равишда йўналган бўлади (2 шакл). Нуқтанинг тўлиқ тезланишининг модули Пифагор теоремаси орқали аниқланади, 2

a a an  2 2 (4) Агар нуқта тўғри чизиқли траектория бўйлаб ҳаракатланаётган бўлса, нормал тезланиш нолга тенг бўлади, чунки тўғри чизиқнинг радиуси чексисзликка тенг бўлиб,  =  (3) формуланинг чап тарафи a v v n    2 2 0  нолга тенг бўлади. Кўп масалаларда траекториянинг малум нуқтадаги эгрилик радиусини аниқлаш зарур бўлади, у ҳолда нормал тезланишни аниқлангандан кейин,  v an 2 (5) формула орқали ҳисобланади. Агар нуқта ўзгармас тезлик билан эгри чизиқли траектория бўйлаб ҳаракатланаётган бўлса уринма тезланиш нолга тенг бўлади, чунки бу ҳолда v = c о nst бўлади, шу сабабли ундан вақт бўйича олинган ҳосила нолга тенг бўлади. Агар нуқта тўғри чизиқ бўйлаб  =  , ўзгармас тезлик v = c о nst билан ҳаракатланаётган бўлса, унинг ҳам нормал, ҳам уринма тезланишлари нолга тенг бўлади, чунки v const    ва бщлг анлиги саб абли a = 0 ва a бщл ади. n   0 МАСАЛА: Горизонтал йўналишдаги v 0 - бошланғич тезлик билан отиб юборилган нуқта, x v t g t   0 2 , y = 1 2 (а) қонуният билан ҳаракат қилмоқда, v 0 ва g - ўзгармас қийматлар. Шу нуқта ҳаракатининг траекторияси, тезлиги, уринма ва нормал тезланишлари аниқлансин. Ҳамда нуқтанинг ихтиёрий ҳолатидаги оний эгрилик радиусини аниқлаш формуласи келтириб чиқарилсин. Ечиш: (а) тенгламанинг биринчисидан вақт t -ни, х орқали ифодалаймиз, сўнгра уни иккинчисига қўйиб, нуқтанинг траектория тенгламасини топамиз, t x v x    0 2 y = g 2v 02 ( b ) Демак нуқтанинг траекторияси, координата бошидан бошланган параболадан иборат экан (3а шакл). 11.3 шакл. 3а шаклда тезлик векторининг икки хил кўриниши, келтирилган, табиий ўқларда у фақат уринма ўқ бўйлаб йўналади, Декарт ўқларида эса Ох ва Оу ўқларидаги проекциялари мавжуд бўлиб шаклда улар тасвирланган. (а) тенгламалардан вақт бўйича бир марта ҳосила олиб, нуқтанинг тезлигини аниқлаймиз, v x v y g t y v g t x          ,    0 2 02 22 v v= x y 2 ( c )3

( c ) формуладан ( t =0 c .) да нуқтанинг тезлиги v 0 - га тенг бўлган экан, сўнгра унинг модули мунтазам равишда ортиб борар экан. (а) тенгламалардан вақт бўйича икки марта ҳосила олиб, нуқтанинг тезланишини аниқлаймиз,a x y g g x        ,  0 a a = a a y x2 y2 ( d ) 3а шаклда тўлиқ тезланиш векторининг икки хил ифодаси тасвирланган бўлиб, табиий ўқларда уринма ва нормал ўқлар бўйлаб йўналади, Декарт ўқларида эса Ох ва Оу ўқларидаги проекциялари мавжуд бўлиб шаклда ифодаланган. Нуқтанинг уринма тезланишиини топамиз, бунинг учун (с) формуладаги тезликнинг функциясидан вақт бўйича ҳосила оламиз, a dv dt g t v g t g t v       2 02 22 2 (е) Нормал тезланишни аниқлаш учун, қуйидаги вектор тенгламага мурожаат қиламиз, a a a a a a n n 2 2 2 2 2 2        ( d ) ва ( e ) тенгламалардан тезланишларнинг қийматларини юқоридаги тенгликка қўйсак, нормал тезланишнинг модулини аниқлаймиз, =g -g a =g 1-g =g 1- g 2 4 n 2 2 a a a a t v t v t v g t n n 2 2 2 2 2 2 2 2 02 22       ёки a g v v n  0 ( g ) Нуқтанинг оний эгрилик радиусини (5) формуладан аниқлаймиз,          a v v g t g t n2 3 22 22 = g v g v (v v 02 02 02 02 ) ( f ) Юқоридагилардан кўриниб турибдики, агарда ҳаракат қонуни берилган бўлса унинг траекториясини, тезлигини, тезланишини ва исталган вақтдаги оний эгрилик радиусини аниқлашимиз мумкин экан. 2. Нуқтанинг теккис ўзгарувчан ҳаракати. Теккис ўзгарувчан ҳаракат деб, шундай ҳаракатга айтиладики, унинг уринма тезланиши ҳаракат давомида ўзгармас бўлади, яни a const  бўлади. Шундай ҳаракатдаги нуқтанинг ҳаракат қонунини аниқлайлик. Бунинг учун нуқтанинг ҳаракат бошлангандаги унинг бошланғич координатаси ва бошланғич тезлиги малум бўлиши шарт, яни t =0 бўлганда s = s 0 ва v = v 0 лар малум бўлиши шарт. (2) формуладан dv dt a a dt a const t t t    ва dv = , бўлгани сабабли уни интеграллдан ташқарига чиқариб юборамиз, dv a dt a t C a C C t t t             v = v v 0 0 1 1 1 0 буларга асосан тезликнинг ўзгариш қонуни, v a t v t    0 (6) Траектория бўйлаб ҳаракат қонунини аниқлаш учун охирги тенгламани яна бир марта интеграллаймиз, v ds dt a t v a tdt v dt a t v t C t t t               0 0 2 0 2 2 ds = s = Интегралл доимийси С 2 - ни аниқлаш учун, нуқтанинг ўқдаги бошланғич координатасидан фойдаланамиз, яни t =0 c . да s = s 0 эканлиги сабабли, 4

s a v C C s t 0 2 0 2 2 0 0 2 0       буларга асосан нуқтанинг ҳаракат қонуни қуйидагича ёзилади, s a t v t s t    2 0 0 2 (7) (6) ва (7) тенгламалар биргаликда теккис ўзгарувчан ҳаракатдаги нуқтанинг табиий ўқлардаги ҳаракат қонуни дейилади. 3. Нуқтанинг Декарт ўқларидаги ҳаракатида унинг тезлиги ва тезланишини аниқлаш Нуқтанинг тезлигини аниқлаш учун, ҳар бир координата ўқларидаги ҳаракат қонунларидан вақт бўйича бир мартадан ҳосила олиниб, яни v dx dt x v dy dt v dz dt z x y z      ,   =y, (8) сўнгра Пифагор теоремаси ёрдамида тўлиқ тезликнинг модули аниқланади, v v v v x y z x y z       2 2 2 2 2 2    (9) Тезлик векторининг йўналтирувчи косинуслари қуйидаги формулалар орқали ёзилади, cos( , ) , cos( , ) , cos( , ) ,    V Ox V V V Oy V V V Oz V V x y z    (10) Нуқтанинг тезланишини аниқлаш учун, ҳар бир координата ўқларидаги ҳаракат қонунларидан вақт бўйича икки мартадан ёки тезликнинг ўқлардаги проекцияларидан вақт бўйича бир мартадан ҳосила олиниб, яни a dv dt x dv dt dv dt z x x y y z z      ,   a =y, a (11) Пифагор теоремаси ёрдамида тўлиқ тезланишнинг модули қуйидагича аниқланади, a a a a x y z x y z       2 2 2 2 2 2    (12) Тезланиш векторининг Ох, Оу, О z ўқлари билан ташкил этган бурчак косинуслари қуйидаги формулалар орқали ёзилади, cos( , ) , cos( , ) , cos( , ) ,    a Ox a a a Oy a a a Oz a a x y z    (13) нук Энг асосий кинематик характеристикалардан бири нуқтанинг тезлиги ҳисобланади. Уни аниқлаш учун нуқтанинг М ҳолатдан М 1 ҳолатга кўчиб ўтишидаги (4 шакл.) элементар радиус векторни аниқлаймиз, r 1 = r +  r   r = r 1 - r . У ҳолда шу  r векторини элементар вақтга нисбати, нуқтанинг ўртача тезлиги ҳисобланади, 5

11.4 шакл.  v MM t r t щрт  1    Нуқтанинг ҳақиқий тезлигини аниқлаш учун, вақтни нолга интилтириш зарур,     v v r t dr dt t t      lim ( ) lim     0 0 щрт Нуқтанинг тезлик векторини аниқлаш учун, унинг радиус векторидан вақт бўйича бир марта ҳосила олиш кифоя экан (4 шакл), яни          v dr dt i j k x i y j z k             , ёки v= dx dt dy dt dz dt    (14)6

Нуқтанинг тезланиш векторини аниқлаш учун, унинг радиус векторидан вақт бўйича икки марта ҳосила оламиз, яни         a dv dt i j k x i y j z k             , ёки a= d x dt d y dt d z dt 2 2 2 2 2 2    (15) МАСАЛА: Нуқта хОу текислигида қуйидаги вектор тенглама бўйича ҳаракат қилмоқда,      r x i y j a t i a t j           cos sin   шу нуқтанинг траекторияси, тезлик вектори ва тезланиш вектори аниқлансин. Бу ердаги а ва  - лар ўзгармас қийматлардир. Юқоридаги вектор тенгламадан, x a t y a t     cos sin   эканлигини аниқлаймиз, шу иккала тенгламани квадратга кўтариб қўшиб юборсак, нуқтанинг траекториясини тенгламаси келиб чиқади, 11.5 шакл. x y a 2 2   Демак нуқта радиуси а - га тенг бўлган айлана бўйлаб, ҳаракат қилар экан. Энди нуқтанинг тезлигини аниқлаймиз, бунинг учун радиус вектордан вақт бўйича бир марта ҳосила оламиз, i , j , ва k - координата ортлари бўлиб, уларнинг сон қийматлари ва йўналишилари ўзгармас бўлганлиги учун, улардан олинган ҳосила нолга тенг бўлади, шу сабабли,       v dr dt x i y j a t i a t j                sin cos     Нуқтанинг тезланиш векторини аниқлаш учун, тезлик векторидан бир марта ёки радиус вектордан икки марта ҳосила олинади,        a dv dt d r dt x i y j a t i a t j               2 2 2 2   cos sin     Масала . 10 марузадаги 10.5шаклда тасвирланган механизмнинг М ва В нуқталарининг тезлик ва тезланишлари аниқлансин. 10.5 шакл. ОА - кривошип ўзгармас  =10 с -1 бурчакли тезлик билан айланма ҳаракат қилмоқда. ОА=АВ=80 см, ВМ=МА= 40 см, кривошипнинг бурилиш қонуни  t

радиан. Ҳаракат бошланганда, яни  0 бўлганда В нуқта О нуқтадан энг узоқда жойлашган деб қабул қилинсин, х В0 =ОА+АВ=160 см. 10 марузада бу нуқталарнинг ҳаракат қонунлари аниқланган эди. x t x t t B M        160 0 120 40 cos , cos , sin ,    y y B M Шу сабабли, улардан фойдаланиб, М ва В нуқталарнинг тезлик ва тезланиш қонунларини аниқлаймиз. Тезликларни аниқлаш учун, ҳаракат қонунларидан вақт бўйича бир марта ҳосила оламиз,  sin ,    sin  sin ,  cos ,   sin x t y t x t t y t B B M M                        160 0 160 120 40 40 1 8 2 2 2           y v = x y v = x B B B2 M M M2 Тезланишларни аниқлаш учун, ҳаракат қонунларидан вақт бўйича икки марта ҳосила оламиз,  cos ,    cos  cos ,  sin ,   cos x t y t x t t y t B B M M                         160 0 160 120 40 40 1 8 2 2 2 2 2 2 2 2           y a = x y a = x B B B2 M M M2

Асосий адабиётлар : 1. П. Шоҳайдарова, Ш. Шозиётов, Ж. Зоиров, Назарий механика. Тошкент - 1982 й. 2. Т.Р. Рашидов, Ш. Шозиётов, К.Б. Муминов, Назарий механика асослари. Тошкент - 1990 й. 3. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 1-2 қисмлар. Фарғона, 1994 й. 4. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 3-4 қисмлар. Фарғона, 1998 й. 5. И.В. Мешчерский "Назарий механика"дан масалалар тўплами. Тошкент, 1989 йил.

Похожие

Бир нуқтаси маҳкамланган қаттиқ жисмнинг ҳаракати. Қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати

Нуқтанинг мураккаб ҳаракати. Нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракатлар

Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисм уқталарининг тезликлар планини қуриш

Бошланғич тезликсиз ва бошланғич тезликли харакат Нотекис илгариланма харкат тезланиши

Қаттиқ жисм кинематикаси. Қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракати