Нуқтанинг мураккаб ҳаракати. Нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракатлар - Физика - Рефераты

Нуқтанинг мураккаб ҳаракати. Нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракатлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

410.5 KB

Нуқтанинг мураккаб ҳаракати. Нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракатлар Режа 1.Нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракат. 2. Нуқтанинг мураккаб ҳаракатида унинг тезланишларини аниқлаш.

Таянч сўз ва иборалар:Нуқтанинг муракааб ҳаракати, нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракат, нуқтанинг муракаб ҳаракатида тезликларни қўшиш, кўчирма илгарилама ҳаракат, кўчирма айланма ҳаракат, локал ҳосила, тўлиқ ҳосила, қўзғалувчан координаталарнинг бирлик ортларидан олинган ҳосила, Эйлер формуласи, тезланишларни қўшиш, Кориолис тезалниши. 1.Нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракат. Бундай мураккаб ҳаракатлар, техникада жуда кўп учрайди, айниқса замонавий роботларнинг ҳаракатида бундай масалаларни кўплаб ечишга тўғри келади. Умуман олганда мураккаб ҳаракатларнинг кинематикаси назарий механика фанининг асосий вазифаларидан ҳисобланади. Фараз қилайлик дарёда сузиб кетаётган кемани устида бирорта шар думалаб кетаётган бўлсин. У ҳолда унинг ҳаракати мураккаб ҳаракат турларига киради, сабаби шуки, у кема билан биргаликда кўчирма ҳаракат қилмоқда ва кемага нисбатан нисбий ҳаракатда иштирок этмоқда. Агар шу шар кемага нисбатан қимирламай турса, у фақат кўчирма ҳаракатда иштирок этади холос, яни у оддий ҳаракатда бўлади холос. Назарий механика фанида, кема, самолёт, автобус, поезд деган тушунчалардан фақат масалалар ечилгандагина фойдаланилади. Назарияни ўрганганишда фақат қўзғалувчи ёки қўзғалмас координаталар системаси деген тушунчалардан фойдаланилади холос. Масалан, ҳаракатланаётган кема, самолёт, поездларга маҳкамланган координата ўқлари қўзғалувчан координаталар системаси деб аталади. Ерга маҳкамланган координаталар системасини қўзғалмас координаталар системаси деб аталади. Шунга кўра нуқтанинг қўзғалувчан координаталар системасига нисбатан қилган ҳаракатини нисбий ҳаракат дейилади, нуқтанинг қўзғалувчи системадан оладиган ҳаракатига кўчирма ҳаракат дейилади, нуқтанинг қўзғалмас координаталар системасига нисбатан қилган ҳаракатини абсолют ҳаракат деб аталади. 1 шаклда ихтиёрий М нуқтанинг мураккаб ҳаракати тасвирланган бўлиб, унинг қўзғалувчан Оху z координата ўқларига нисбатан қилган ҳаракати нисбий ҳаракат деб аталади. Унинг қўзғалмас О 1 х 1 у 1 z 1 координата ўқларига нисбатан қилган ҳаракати абсолют ҳаракат дейилади. Нуқтанинг қўзғалувчи Оху z координаталарнинг қиладиган ҳаракатидан оладиган ҳаракати кўчирма ҳаракат дейилади. Худди шу каби, нуқтанинг қўзғалувчан Оху z координата ўқларидаги тезлиги нисбий тезлик деб аталади. Унинг қўзғалмас О 1 х 1 у 1 z 1 координата ўқларига нисбатан қилган ҳаракатидан оладиган тезлиги абсолют тезлик дейилади. Нуқтанинг қўзғалувчи Оху z координаталарнинг қилган ҳаракатидан оладиган тезлиги кўчирма тезлик дейилади. Мураккаб ҳаракатдаги тезликлар турлича бўлганлигини этиборга олиб, назарий механика фанида уларни қуйидагича белгилаш қабул қилинган: кўчирма тезлик - v e , нисбий тезлик - v r , абсолют тезлик - v , ёки - v a , белгилари билан белгиланади. Шунга кўра мураккаб ҳаракатдаги нуқтанинг абсолют тезлик вектори нисбий ва кўчирма тезлик векторларининг вектор йиғиндиларидан иборат бўлар экан, яни      v v v v v v e r a e r     ёки (1)

шакл. Нуқтанинг абсолют ҳаракатини аниқлаш учун, унга қўзғалмас ва қўзғалувчан координата ўқларининг бошларидан радиус векторлар ўтказиб (1 шакл), қуйидаги вектор тенгламани ҳосил қиламиз,   r rO   (2) бу ердаги r О ва р векторлари қуйидагича ифодаланадилар,     r x i y j z k O O O O       1 1 1 (3)           x i y j z k (4) Нуқтанинг абсолют тезлигини аниқлаш учун, (2) вектор тенгламадан вақт бўйича бир марта ҳосила оламиз, dr dt dr dt d dt O       (5) 5 вектор тенгламадаги ҳар бир ҳосилани қандай олиниши ҳақида озгина тўхталиб ўтамиз, чунки қўзғалмас координаталарнинг бирлик ортларидан, олинган ҳосила нолга тенг чунки улар ўзгармас қийматлардир, яни       i const di dt const dj dt const dk dt 1 1 1 1 1 1 0 0 0          , , , , j k (6) Агарда қўзғалувчи координаталар системаси, фақат илгарилама ҳаракат қилса, у ҳолда унинг ҳам бирлик координата ортлари ўзгармас қиймат бўлиб, уларнинг ҳосилалари ҳам нолга тенг бўлади, яни       i const di dt const dj dt const dk dt          , , , , j k 0 0 0 лекин, агарда қўзғалувчан координаталар системаси айланма ҳаракатда ҳам иштирок этса, унинг бирлик ортлари ўзгарувчан қийматлардан иборат бўлиб, улардан вақт бўйича олинган ҳосила қуйидаги Эйлер формулалари орқали ёзилади,             i const i j const j k const k             di dt dj dt dk dt    , , (7) бу ерда  - қўзғалувчан координаталар системасининг айланма ҳаракатидаги бурчакли тезлиги, у ҳолда (4) вектор тенгламадан вақт бўйича олинган биринчи ҳосила қуйидагича бўлади, d dt dx dt i dy dt j dz dt k x di dt y dj dt z dk dt                    (8) (17.7) формулани этиборга олсак,

d dt x i y j z k x i y j z k                                 ( ) ( ) ( ) (9) назарий механика фанида локал ҳосила (ёки нисбий ҳосила) деган тушунча киритилиб, ундай ҳосилани устига тўлқинсимон белги қўйилади. 9 тенгламанинг чап тарафидаги йиғиндиларни қуйидагича белгилаймиз, ~    ( ) ( ) ( ) ( ) d dt x i y j z k x i y j z k x i y j z k                                               буларни этиборга олган ҳолда (9) вектор тенглама қуйидагича ёзилади, d dt d dt r d dt v r r                     ~ (10) Юқорида такидлаганимиздек, агар қўзғалувчан координаталар системаси, илгарилама ҳаракат қилса, кўчирма бурчакли тезлик нолга тенг бўлади, яни  =0, ва шу сабабли (10) тенгламанинг иккинчи йиғиндиси нолга тенг бўлади, d dt d dt vr        ~ (11) Демак, қўзғалувчан координаталар системаси илгарилама ҳаракат қилса, локал ҳосила тўлиқ ҳосила га тенг бўлар экан. Шундай қилиб нуқтанинг мураккаб ҳаракатини икки хилга ажратиб олиш лозим экан, улардан биринчисида қўзғалувчи координаталар системаси қутб билан бирга фақат илгарилама ҳаракат қилади (  =0 , v A = f ( t ) ), иккинчисида эса қўзғалувчан координаталар системаси ҳам илгарилама, ҳам айланма ёки фақат айланма ҳаракат қилади (  = f 1 ( t ) , v A = f 2 ( t ) ). Нуқтанинг мураккаб ҳаракатида тезликларини аниқлаш. Нуқтанинг мураккаб ҳаракатидаги абсолют тезлигини аниқлаш учун, 2 вектор тенгламадан вақт бўйича бир марта ҳосила олиб, 5 тенгликни ҳосил қиламиз. Шундан сўнг: -агар қўзғалувчан координаталар системаси қутб билан биргаликда фақат илгарилама ҳаракат қилса, нуқтанинг абсолют тезлиги қуйидагича ҳисобланади, яни    v v v O r   (12) бу ҳолда кўчирма тезлик фақат қутбнинг тезлик векторидан иборат бўлади,        v v v v v v v e r O r e O       -агар қўзғалувчан координаталар системаси қутб билан биргаликда ҳам илгарилама, ҳам айланма ҳаракат қилса, нуқтанинг абсолют тезлиги қуйидагича ҳисобланади, яни      v v v O r      (13) бу ҳолда кўчирма тезлик иккита вектор йиғиндидан иборат бўлади,            v v v v v v v e r O r e O               МАСАЛА. ОА= r кривошип қўзғалмас О нуқта атрофида  = kt қонуният билан, айланма ҳаракат қилмоқда (2 шакл). А ползун, Ох ўқи бўйлаб илгарилама ҳаракатдаги В қия кулисанинг ичида ҳаракатланмоқда. Кулиса билан Ох ўқи  бурчакни ташкил этган

2 шакл. бўлса, А нуқтанинг абсолют ва нисбий ҳаракатининг қонунияти ёзилсин, ва унинг нисбий, кўчирма ва абсолют тезликлари аниқлансин. Ечиш. Шаклдан кўриниб турибдики А ползуннинг абсолют ҳаракати, қўзғалмас О нуқта атрофидаги айланма ҳаракатидан иборат. Нисбий ҳаракати эса, кулисанинг ичидаги тўғри чизиқли ҳаракатдан иборат бўлиб, О 1 А= ( t ) қонуният билан ўзгаради. А нуқтанинг кўчирма ҳаракати кулиса билан биргаликдаги илгарилама ҳаракатдан иборат. А нуқтанинг абсолют ҳаракатининг тенгламаси, қуйидагича бўлади, x=rc о skt, y=rsinkt, (a) Энди А нуқтанинг ҳаракатини икки қисмга ажратамиз , улардан бири А ползуннинг В кулиса ичидаги нисбий ҳаракати , иккинчиси кулисанинг Ох ўқи бўйлаб қилган ҳаракатидан оладиган кўчирма ҳаракати . Кўчирма ҳаракатни ОО 1 = х е деб белгиласак , А нуқтанинг ҳолати қуйидагича ёзилади , х=х е +  со s  , y =  sin  ( b ) (a) ва ( b ) тенгламаларнинг чап томонлари тенглиги учун, уларнинг ўнг томонларини тенглаб,  ва х е ларни аниқлаймиз.    r kt sin sin , (с) x r kt r kt ctg e   cos sin  ( d ) (с) ва ( d ) тенгламалар системаси А нуқтанинг нисбий ва кўчирма ҳаракат тенгламалари дейилади. Энди А нуқтанинг абсолют тезлигини аниқлайлик, бунинг учун (а) тенгламалардан вақт бўйича ҳосила оламиз, v x =- rksinkt , v y =- rkc о skt (е) унинг модули, v v v rk x y    2 2 ( f ) А нуқтанинг нисбий ва кўчирма тезликларини аниқлаш учун, (с) ва ( d ) тенгламалардан вақт бўйича ҳосила оламиз, v rk kt r    cos sin ,   ( g ) v x rk kt rk kt ctg rk kt kt ctg e e         sin cos (sin cos )   ( h ) Кулиса илгарилама ҳаракат қилганлиги учун, унинг барча нуқталарининг тезликлари бирхил бўлади. Масала 2. Горизонтал текисликда ўзгармас v e - тезлик билан ҳаракат қилаётган призманинг устида М нуқта v gy r 2 га тенг бўлган нисбий тезлик билан сирпаниб ҳаракат қилмоқда. Ҳаракат бошланганда нуқта призманинг энг юқорисидаги А нуқтада

жойлашган деб ҳисоблаб. М нуқтанинг ерга тушган пайтидаги абсолют тезлиги аниқлансин. 3 шакл. Ечиш: 3а шаклда кўрсатилгандек А нуқтадан бошланган қўзғалмас ўқларни танлаб олайлик. АВС призманинг ҳаракати М нуқта учун кўчирма ҳаракат ҳисобланади. М нуқтанинг призма устидаги ҳаракати нисбий ҳаракат ҳисобланади. Абсолют тезлик эса шундай ҳаракатлардан олинган тезлик векторларининг вектор йиғиндисидан иборат бўлади (3 b шакл). Шаклдан абсолют тезликнинг координата ўқларидаги проекцияларини аниқлаймиз, v x = v e + v r c о s , v y = v r c о s  , ( a 2) ёки dx dt v gy e    cos  2 ( b 2) dy dt gy   sin  2 (с2) ( b 2) тенгламани (с2) га бўлиб юборак, dx v g dy y ctg dy e     sin   2 ( d 2) ( d 2) тенгламанинг иккала томонини интегралласак, x v y g y ctg e     2 2 sin   ёки, ( sin cos ) x y v g ye    2 2 2 (е2) Ушбу тенглама М нуқтанинг абсолют ҳаракатининг траекториясининг тенгламаси бўлиб, унинг кўриниши боши А нуқтада жойлашган параболадан иборат экан. М нуқтанинг ерга тушган пайтдаги абсолют тезлигини, (а2) ва ( b 2) тенгламалар орқали қуйидагича аниқланади, v v v v gh v gh x y e e 2 2 2 2 2 2 2      cos . М нуқтанинг ерга тушган пайтдаги тезлик векторининг горизонт билан ташкил этган  бурчагининг қиймати қуйидагича аниқланади, ctg v v ctg v gh x y e        2 sin , Нуқтанинг мураккаб ҳаракатида унинг тезланишларини аниқлаш . а ) Кўчирма ҳаракат фақат илгарилама ҳаракат бўлганда , нуқтанинг абсолют тезланишини аниқлаш . Агар қўзғалувчан координаталар қутб билан биргаликда фақат илгарилама ҳаракат қилса , яни кўчирма ҳаракат фақат илгарлама ҳаракатдан иборат бўлса , нуқтанинг абсолют

тезланишини аниқлаш учун 12 вектор тенгламадан вақт бўйича яна бир марта ҳосила оламиз , яниdv dt = dvO dt +dvr dt ⇒ { a= aì+ar   {  a¿e=aì¿ (14) Демак , нуқтанинг мураккаб ҳаракатида , унинг кўчирма ҳаракати фақат илгарилама ҳаракатдан иборат бўлса , унинг абсолют тезланиши иккита вектор қийматлардан иборат бўлиб , биринчиси қутб билан биргаликдаги кўчирма тезланиш вектори , иккинчиси нисбий тезланиш векторларидан иборат бўлар экан . b) Кўчирма ҳаракат ҳам илгарилама , ҳам айланма ҳаракатлардан иборат бўлганда , нуқтанинг абсолют тезланишини аниқлаш . Агар қўзғалувчан координаталар системаси қутб билан биргаликда ҳам илгарилама , ҳам айланма ҳаракат қилса , яни кўчирма ҳаракат ҳам илгарилама , ҳам айланма ҳаракатлардан иборат бўлса , нуқтанинг абсолют тезланишини аниқлаш учун 13 вектор тенгламадан вақт бўйича яна бир марта ҳосила оламиз , яни dv dt dv dt dv dt O r            + d dt + d dt     17.11 формулага асосан, юқоридаги формула қуйидаги кўринишга келади, dv dt dv dt dv dt O r                  ~ ( ~ ) + v +d dt + d dt + r        ёки a=a a + О r �                         v v r r( ) 15 кўчирма тезланишни аниқлаш учун , нисбий ҳаракатларни тўхтатамиз , яни v r =0 ва а r =0 бўлсин , у ҳолда a =a e О �                 ( ) (16) 16 ни 15 га қўсак, �     a=a a e r    2( )  vr (17) 17.17 нчи тенгламани 14 тенглама билан солиштириб, қўшимча 2( )    vr га тенг бўлган қиймат пайдо бўлганини аниқлаймиз, бу қўшимча тезланиш қўзғалувчан координаталр системасининг айланма ҳаракатидан пайдо бўлар экан. Ушбу қўшимча қийматни Кориолис тезланиши , ёки қўшимча тезланиш деб аталади, агарда қўзғалувчан координаталар системаси фақат илгарилама ҳаракат қилса, яни  =0 бўлса 17 ва 14 тенгламалар бир хил кўринишга келади. 17 тенгламанинг кўриниши эса қуйидаги ҳолга келади, �       a a= a a a K оr e r K оr      2( )  vr (18) Демак, нуқтанинг мураккаб ҳаракатида, унинг кўчирма ҳаракати ҳам илгарилама, ҳам айланма ҳаракатлардан иборат бўлса, унинг абсолют тезланиши учта вектор қийматлардан иборат бўлиб, биринчиси, кўчирма тезланиш вектори, иккинчиси нисбий тезланиш вектори, учинчиси қўшимча ёки Кориолис тезланишидан иборат бўлар экан. Ушбу қоидани назарий механикада Кориолис теоремаси деб юритилади. Энди қайси ҳолларда Кориолис тезланиши нолга тенг бўлиш ҳолларини кўриб чиқайлик: 1) Юқорида такидлаганимиздек кўчирма ҳаракат илгарилама ҳаракат бўлганда, Кориолис тезланиши нолга тенг бўлади, чунки кўчирма ҳаракатнинг бурчакли тезлиги  =0 нолга тенг бўлади, ва     a v v Kor r r      2 20 0 ( ) ( ) 

2) Нисбий ҳаракат йўқ бўлганда, у ҳолда v r =0 бўлади, ва    a v Kor r      2 2 0 0 ( ) ( )   3) Нисбий тезлик вектори билан, кўчирма ҳаракатдаги бурчакли тезлик вектори ўзаро параллел йўналишганда, яни улар орасидаги бурчак  =0 о ёки  =180 о бўлганда. Сабаби шуки, векторлар алгебраси қоидасига кўра,      a v v v v v Kor r r r r o r o               2 2 2 0 2 180 ( ) sin( , ) sin( sin(      )= )=0 17.4 шакл. 4 шаклда Кориолис тезланиш векторининг йўналиши тасвирланган. Шаклдан кўриниб тургандек, Кориолис тезланиш вектори - a K о r нинг йўналиши бурчакли тезлик овектори -  билан, нисбий тезлик вектори - v r ётган текисликка перпендикуляр бўлиб, унинг учидан қараганда,  векторини соат стрелкасига тескари йўналишда 180 градусдан кичкина бўлган бурчакка бурганимизда, нисбий тезлик вектори билан устма-уст тушади. Масала. Денгиз кемаси CBN меридиан бўйлаб, жанубдан шимолга қараб сузиб келмоқда. Кеманинг нисбий тезлиги 36 км/ c . Кема сузаётган жойнинг географик кенглиги  =60 о ва Ернинг радиуси R =64  10 5 м., бўлса ернинг ўз ўқи атрофида айланишини этиборга олиб кеманинг абсолют тезлиги ва абсолют тезланиши аниқлансин. Ечиш. Кема бир вақтни ўзида иккита ҳаракатда иштирок этмоқда. Биринчидан ернинг ўқи О N атрофида айланма ҳаракатда, иккинчидан CBN меридиан бўйлаб нисбий ҳаракатда иштирок этмоқда. Шу сабабли кеманинг абсолют тезлиги, 1 формулага асосан кўчирма ва нисбий тезлик векторларининг йиғиндисидан иборат бўлади,       v v v v v v e r a e r     ёки (а3) Кўчирма тезлик, Ернинг айланишидан иборат бўлиб, В нуқта учун қуйидагича аниқланади, v AB R e e o e        cos 60 ( b 3) бу ерда  е - ернинг бурчакли тезлиги. Ер ўз ўқи атрофида 24 соатда бир марта айланса, уни радиан секундларда ифодалаш учун, қуйидагича ёзиб оламиз,   e      2 24 60 60 727 10 5 , , c-1 (с3) ушбу қийматни ( b 3) га қўйсак, v AB R e e o e               cos , , , 60 64 10 05 727 10 232 64 5 5 м /c. ( d 3) Бу кўчирма тезликнинг йўналиши, В нуқтадан ўтказилган параллелга уринма равишда йўналган бўлади.

5 шакл. Нисбий тезлик v r =36км/соат=10м/ c ., бўлиб у CN меридианнинг В нуқтасига уринма бўйлаб йўналган. Шунга кўра кеманинг абсолют тезлиги,v v v c e r      2 2 2 2 232 64 10 232 87 ( , ) , / . м (е3) Энди кеманинг абсолют тезланишини аниқлаймиз. Кема мураккаб ҳаракатда иштирок этмоқда, ва кўчирма ҳаракат айланма ҳаракат бўлганлиги учун, Кориолис теоремасига асосан абсолют тезланиш вектори 18 формула орқали аниқланади, a=a a a e r K оr �      ( g 3) Ушбу формуладаги кўчирма ттезланиш вектори, Ернинг айланишидан оладиган тезланишидан иборат бўлади. Кема Ернинг ўқи атрофида у билан бирга айланма ҳаракатда иштирок этмоқда, шунинг учун аслидаиккита тезланиш бўлиши керак эди, яни    a a a e en e    лекин кўчирма тезлик, ўзгармас бўлганлиги учун, яни v e = c о nst бўлганлиги сабабли, a dv dt e e  0 шу сабабли, кеманинг кўчирма тезланиши фақат нормал тезланишдан иборат бўлади, a AB R e e o e              2 2 5 52 60 64 10 05 727 10 0017 cos , (, ) , м /с2 ( h ) ва ушбу вектор В нуқтадан А нуқтага томонга йўналади. Нисбий ҳаракат ҳам айлана бўйлаб содир бўлаётганлиги ва нисбий тезлик ҳам ўзгармас бўлганлиги сабабли, нисбий уринма тезланиш нолга тенг бўлиб, фақат нисбий нормал тезланиш пайдо бўлади, a a v R r rn r        2 2 5 5 10 64 10 156 10 , м /c2 лекин ушбу тезланиш векторининг йўналиши В нуқтадан Ернинг маркази О нуқтага томон йўналган бўлади. Энди учинчи йиғинди, яни Кориолис тезланишини аниқлаймиз, 18 формулага асосан, �   a K оr  2 ( ) v r унинг модули, a v v Kor e r r o               2 2 727 10 10 60 126 10 5 3   sin( , ) (, ) sin ,   м /c2 4 шаклда кўрсатилган қоидага асосан, Кориолис тезланиш вектори 60 о шимолий кенгликдаги параллелга уринма ҳолдашарқдан ғарбга томон йўналади.

Асосий адабиётлар : 1. П. Шоҳайдарова, Ш. Шозиётов, Ж. Зоиров, Назарий механика. Тошкент - 1982 й. 2. Т.Р. Рашидов, Ш. Шозиётов, К.Б. Муминов, Назарий механика асослари. Тошкент - 1990 й. 3. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 1-2 қисмлар. Фарғона, 1994 й. 4. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 3-4 қисмлар. Фарғона, 1998 й.

5. И.В. Мешчерский "Назарий механика"дан масалалар тўплами. Тошкент, 1989 йил.

Похожие

Нуқтанинг тезлигии ва тезланиши. Нуқтанинг табиий ўқлардаги тезлиги ва тезланиши

Мураккаб угитлар

Абсолют қора жисмнинг нурланиши

Мураккаб эфирлар. Ёглар

Механиканинг физик асослари