Квазистационар токлар ва уларнинг қонунлари - Физика - Рефераты

Квазистационар токлар ва уларнинг қонунлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

450.5 KB

Квазистационар токлар ва уларнинг қонунлари Режа: 1. Квазистационар токлар хакида тушунча. 2. Электромагнит индукция ходисаси. Индукцион ток. 3. Ўзиндукция ва узаро индукция. 4. Магнит майдон энергияси. 5. Квазистационар токнинг асосий тенгламаси. 6.Конденсаторни зарядлаганда ва зарядсизлантирганда хосил булган токнинг конунлари. Индуктивлик галтагини занжирга улаганда ва узганда хосил булган токларнинг ( экстра токларнинг ) узгариш конунлари. 8. Конденсаторни зарядлаганда ва зарядсизлантирганда руй берадиган жараеннинг индуктивлик галтагини узгарда ва улаганда руй берадиган жараенларга ухшашлиги ва улардан техникада куйлланиш йулари

1. Квазистационарлик шарти ва квазистационар ток хакида тушунча. Биз энди узгарувчан токни урганишга утамиз, ток кучи вакт буйича узгарадиган токларга узгарувчан токлар дейилади. Биз бу маърузада квазистационар деб аталадиган токларни урганиш билан чегараланамиз, яъни бу токларда электр катталиклар (ток кучи, кучланиш, заряд ) унча тез узгармайди. Доимий ток занжирида манбанинг Э Ю К и, Е 1 кийматдан Е 2 гача сакраб узгарсин. ЭЮК нинг янги кийматига мос келган электр токи I 2 занжирда кандай булади? ёки бир лаҳза узгарадими? Албатта йук, чунки ЭЮК нинг узгариши хакида информация йук. Хар кандай информация чекли тезлик билан таркалади. Биз тезликни тахминан ёруглик тезлигига тенг деб олсак, с=3 · 10 8 м/сек, у вактда ахборот таркалиши учун кетган вакт: t = l / S (12.1) бу ерда l- ЭЮК узгарган занжирнинг узунлиги. Бу формула занжирда мураккаб электромагнит жараённиг дастлабки стационар холатда токнинг I 1 кийматининг янги стационар холатдаги киймати I 2 га алмашиши учун кетган вакт оралигининг катталигини билдиради. ЭЮК вакт буйича узлуксиз узгарсин деб караймиз. Агар бу узгариш етарли даражада секин булса, у вактда ЭЮК нинг хар бир оний киймати учун тегишли стационар ток урнатилишга улгуради ва занжирда жараён уз узидан стационар токларнинг навбатма навбат алмашиши оркали кетаверади. Демак электр катталиклар ( ток кучи, кучланиш) вакт буйича узгарса хам, хар бир фиксирланган (белгиланган ) моментда улар стационар ёки доимий ток конунларига буйсинади. Хусусан, ток кучи утказгичнинг барча кесимларида бир хил булади бу асосий ва квазистационар токнинг аникловчи хоссасидир. Вакт буйича даврий узгарадиган токлар учун квазистационарликнинг микдорий меъёрини аниклаш кийин эмас. Бу холатда вакт ёки шу вакт ичида электр катталик сезиларли узгарадиган вакт давр Т дир. Бу вакт токнинг урнатилиш вакти ( t ) дан жуда катта булиши керак:

Т >> l / C (12.2) 2. Электромагнит индукция ходисаси. Б у ходисанинг мохияти куйидагичадир. Магнит индукция оқими Ф ёпик утказгич билан чегараланган сирт оркали узгарганда, утказгичда ЭЮК пайдо булади, унинг катталиги оқим узгаришининг тескари ишора билан олинган кийматига тенгдир. e = - dФ / dt (12.3) Оқимнинг умумий аникланишига кура формула (2.4) магнит индукция оқимининг S сирт оркали киймати куйидаги формула билан аникланади: Ф = ò B n dS (12.4) магнит индукция оқимининг улчов бирлиги СИ системасида “Вебер” (Вб) 1Вб= 1Тл.1м 2 . Оқимнинг ишораси нормал йуналишининг танлаб олинишига, ЭЮК ишораси эса утказгични ураб олиш йуналишига боглик. Бу йуналишлар бир- бири билан парма коидасига асосан мослаштирилади: парманинг дастасини айлантирганда ( тегишли танлаб олинган йуналиш буйича, у утказгични ураб олиш йуналиши билан мос келади, яъни парманинг илгариланма харакати нормалнинг йуналишини билдиради. (расм 83 ) . Бу холда, мисолда хам конкрет курсатиш мумкинки, формула (12.3) даги минус ишораси Ленц конунининг мохиятини акс эттиради, яъни индукцион ток шундай йуналганки, у узининг харакати билан хосил килган сабабга тускинлик килади. Индукция ЭЮК ёпик булмаган утказгичда хам хосил булади, агар уни магнит майдонида харакатРасм 83 Расм 84

килдирса. Уни аниклаш учун хам (12.3) формуладан фойдаланиш мумкин, факат бу ерда dФ ни dS сиртда dt вакт ичида утган оқим деб тушуниш керак. (расм 84) Яна шуни кайд этиб утамизки, индукцион токлар жуда юпка ёпик утказгичларда хосил булишидан ташқари, балки массив туташ утказгичларда хам хосил булади, бундай токларни Фуко токлари деб айтилади. Бу ёпик индукцион токларнинг манзараси жуда мураккаб бўлиши мумкин, лекин Ленц қонунидан фойдаланиб, уларнинг йўналишлари ҳақида сифат жиҳатдан хулосалар олиш мумкин. Аниқлаш қийин эмаски, ғалтак ўзакларида ҳосил бўлган индукцион ток чизиқлари ( ўзгарувчан ток ўтаётган) ғалтак ўқига перпендикуляр бўлган текисликда ётади. (расм 85 да индукцион ток чизиқлари пунктир чизиқ билан кўрсатилган.) Электромагнит индукция ҳодисасининг хусусий ҳоли сифатида ўзиндукция ва ўзароиндукция ҳодисаларини қараймиз. 3.¤зиндукция ва ґзаро индукция ҳодисаси. I ток кучи ўтаётган ёпиқ ўтказгични қараймиз. Бу ток атрофида магнит майдонини ҳосил қилади, кўрсатиш мумкинки, бу S сирт орқали ўтган магнит оқими Ф ток кучига пропарционалдир: Ф=LI (12.5) Бу ерда L пропарционаллик коэффициенти бўлиб, ўтказгичнинг геометрик хоссасига: унинг ўлчами ва формасига, шунингдек материалнинг ҳолатига ва хоссасига боғлиқ бўлиб уни ўтказгичнинг индуктивлиги дейилади. СИ системасида “генри” билан ўлчанади: Расм 85

1Гн= 1Вб / 1А. Агар ўтказгичда ток кучи вақт бўйича ўзгарса, у вақтда (12.3) га кўра оқим Ф ҳам ўзгаради. Демак, электромагнит индукция ҳодисасига кўра (12.3) ўтказгичда ЭЮК ҳосил бўлади. Ўтказгичда ЭЮК нинг ҳосил бўлиши, шу ўтказгичда ток кучинингё ўзгаришидан ҳосил бўлиш ҳодисасига ўзиндукция ҳодисаси дейилади. Ўзиндукция катталиги (12.5) ни ҳисобга олсак, қуйидагига тенг бўлади: e = -d Ф /dt = -L dI/dt = -I dL/dt L ни доимий катталик десак e = - L dI / dt (12.6) Бу формуладан келиб чиқадики, ўзиндукция ЭЮК ўтказгичнинг индуктивлигига пропарционалдир. Агар индуктивлик кўп ўрамдан иборат бўлса (соленоид ) ҳар бир ўрамдаги ЭЮК бир хил йўналишга эга бўлади, тўла ўзиндукция ЭЮК нинг абсолют қиймати уларнинг арифметик йиғиндисига тенг бўлади. Узун соленоиднинг индуктивлик формуласини чиқарайлик. Соленоид узунлигини l билан, кўндаланг кесим юзаси S билан, соленоид узунлиги бирлигига тўғри келган ўрамлар сони n 0 -бўлсин, у ҳолда (12.5) формуладан L=Ф/I келиб чиқади. Соленоид бир жинсли магнетик билан тўлдирилган деб ҳисоблаймиз ва унинг магнит сингдирувчанлигини m билан белгилаймиз. Битта ўрам юзасидан ўтган оқим: Ф 1 =В S = m В 0 S = mm 0 n 0 IS барча ўрамлар N = n 0 l дан ўтган йиғинди оқим: Ф=Ф 1 n 0 l = m В 0 S = mm 0 n 0 2 ISl Бу ифодани ток кучи I га бўлсак, соленоиднинг индуктивлик коэффициенти қуйидагига тенг бўлади: L == mm 0 n 0 2 ISl (12.7 ) Энди I 1 ва I 2 ток кучи оқаётган контурни қараймиз. Ўзиндукция ҳодисасига асосан аниқлаймизки, биринчи контурдаги I 1 ток кучи S 2 сирт орқали

иккинчи контурда S 2 юзадан ўтган Ф 2 магнит оқимини ҳосил қилади ва у I 1 ток кучига пропарционал бўлади. ( расм 86) Ф 2 =L 21 I 1 (12.8) Расм 86 Уз навбатида иккинчи контурдаги ток кучи I 2 биринчи контурни чегараловчи S 1 сирт орқали I 2 ток кучига пропарционал бўлган Ф 1 оқимни ҳосил қилади: Ф 1 =L 12 I 2 (12.9) Исбот қилиш мумкинки, бу формула (12.8) ва (12.9) даги пропарционаллик коэффициентлар L 12 =L 21 ва унга ўзаро индуктивлик дейилади ва у иккала контурнинг геометрик хоссасига ҳамда уларнинг ўзаро жойлашишига боғлиқ бўлади. Бир-бирига индуктив боғланган контурлардан бирида ток кучининг ўзгариши иккинчисида ЭЮК ҳосил қилишига ўзаро индукция ҳодисаси дейилади. Биринчи ва иккинчи контурлардаги ўзаро индукция ЭЮК ларни топамиз, бунинг учун (12.8) ва (12.9)ларни (12.6) га қўямиз (L 12 =L 21 =const деб ҳисоблаймиз ) e 1 = -L 12 dI 2 /dt (12.10) e 2 = -L 21 dI 1 /dt (12.11) Ўзаро индукция ҳодисаси электротехника ва радиотехникада (транзисторлар, генератор, радиоқурилиш ) жуда кенг ишлатилади.

4. Токнинг магнит майдон энергияси . Ток манбаи, қаршилик ва I миқдорда ток кучи ўтаётган индуктив ғалтакдан иборат доимий ток занжирини қараймиз. Фараз қиламизки, қандайдир вақт давомида бегона кучлар манбаи занжирдан узилган бўлсин. Расмда бу калит “К” нинг 1- ҳолатдан 2 чи ҳолатга бир лаҳзада ўтказилишидир. Ўзиндукция ҳодисаси туфайли занжирда ток бирдан йўқолмайди, сабаби ўзиндукция ЭЮК Ленц қонунига кўра ток кучини бирдан камайтиришига тўсқинлик қилади. Ток йўқолган пайтида қаршиликда иссиқлик ажралиб чиқади, бу иш занжирда бажарилган ишга тенг бўлади. Электростатик кучларнинг зарядни ёпиқ контур бўйича бажарган иши нолга тенг бўлгани учун бутун иш ўзиндукция ЭЮК ни ҳосил қилган бегона кучлар томонидан бажарилади. Шу ишни ҳисоблаймиз. Жуда кичик вақт dt оралиғида ток кучи ва ЭЮК нинг қийматини ўзгармас деб қараш мумкин, у ҳолда (12.6) га кўра бегона кучларнинг бажарган иши dA= e ин dq тенг бўлади. Бу ерда dq заряд dt вақт ичида ўтувчи заряд бўлиб, dq=Idt га тенгдир. Буни эътиборга олиб ва (14.6) асосан қуйидагига эга бўламиз: dA=-LIdI Тўла ишни топиш учун токнинг I қийматидан 0 гача бўлган оралиқда бажарилган барча ишларнинг йиғиндисини оламиз, яъни юқоридаги ифодани интеграллаймиз: A = ò (- LIdI )= LI 2 /2 Энергиянинг сақланиш қонунига асосан, бу иш токли ғалтакнинг энергияси W ни аниқлайди: W = LI 2 /2 (12.12) Электромагнетизмнинг умумий назариясидан келиб чиқадики, бу энергияни соленоид магнит майдон энергиясига тегишли эканлиги келиб чиқади. Бу формулани соленоиднинг магнит индукцияси орқали ифода қилиш мумкин. Маълумки, В= mm 0 H га тенг бўлиб, Н=n 0 I эканлигини ҳисобга олсак, В= mm 0 n 0 I магнит сингдирувчанликка m кўпайтириш керак. Бу ерда ток кучи I = B / mm 0 n 0 га тенг бўлади.

Буни ҳисобга олсак ва (12.7) да L нинг қийматини (12.12) ифодага қўйиб қуйидагига эга бўламиз: W = LI 2 /2 = B 2 V / 2 mm 0 (12.13) бу ерда V=Sl -соленоид ҳажми. Энергия W ни ҳажм V га бўлсак, энергия зичлиги W , яъни ҳажм бирлигидаги энергияни топамиз. Магнит индукция билан магнит майдон кучланганлиги орасидаги боғланишни ҳисобга олсак, магнит майдон энергия зичлиги учун бошқа ифода оламиз: W = B 2 / 2 mm 0 = BH / 2 (12.14) Доимий ва бир жинсли майдон учун ўринли бўлган бу формула магнит майдон энергия зичлигини аниқлашнинг умумий кўринишидир. 5.Квазистационар токлар занжирининг асосий тенгламаси Ўзгарувчан ток занжири қонунларини ўрганишга киришганимизда маълум бир ўзига хос қийинчиликларга дуч келамиз. Биринчидан, ўзгарувчан ток доимий токдан фарқли равишда ёпиқ бўлмаган занжирда ҳам ҳосил бўлади, бунга конденсаторли занжир мисол бўла олади. Иккинчидан, ўзгарувчан ток занжирида ўзиндукция ЭЮК ҳосил бўлади, бу ҳолат доимий токда йўқ эди. Ўзиндукция ЭЮК катта бўлиши учун занжирга яна ғалтак улаш керак. Шундай қилиб, кетма-кет улаган ўзгарувчан ток манбаи e (t) , қаршилик R , конденсатор С ва индуктив ғалтаги L дан иборат тармоқланмаган энг содда занжирни қараймиз. (расм 87) Квазистационарлик шарти (12.1) бажарилган деб, ток кучи ва кучланишнинг оний қиймати учун Ом қонунини ёзамиз. Қаралаётган занжир очиқ бўлгани учун (конденсатор қопламалари ) занжирнинг бир қисми учун Ом қонунини қуйидагича ёзиш мумкин:Расм 87

I R = j 2 - j 1 + e (12.15) бу ерда j 2 - j 1 =U C конденсатор қопламалари орасидаги потенциаллар айирмаси. Ундан ташқари занжирдан ток ўтганда ўзиндукция ЭЮК ҳосил бўлади. (12.15) қонундаги йиғинди ЭЮК манба ЭЮК e (t) ва ўзиндукция ЭЮК дан иборат бўлади: e = e ўз + e (t) Одатда ўзиндукцияни чапга ўтказамиз ва U L =- e ўз ифода индуктивликдаги кучланиш деб юритилади. R қаршиликдагикучланиш IR ни U R билан белгилаб, қуйидагига эга бўламиз: U R + U L + U C = e ( t ) (12.16) Шундай қилиб, квазистационар ток занжири , доимий ток занжири сингари ёпиқ контурнинг барча қийматларидаги кучланишлар йиғиндиси шу контурдаги ЭЮК га тенг. ( Кирхгофнинг 2 қоидаси) . Лекин доимий токдан фарқли ўлароқ, бу ерда занжир қисмларидаги кучланишлар U R дан ташқари, бошқалари ток кучи I га пропорционал эмасдир: U R = RI, U L = - e ўз = -L dI / dt, U C = q / C (12.17) Шунинг учун Кирхгофнинг иккинчи қоидаси бу ерда ток кучи ва ЭЮК ўртасидаги алгебраик муносабатга олиб келмайди (12.15) сингари , балки дифференциал тенгламага олиб келади . Ҳақиқатда ҳам формула (12.16) га (14.17) ифодани қўйсак қуйидагига эга бўламиз : L (dI/dt) + RI + ( q / C) = e (t) (12.18) ёки I = dq / dt эканлигини ҳисобга олсак , демак dI / dt = d 2 q / dt 2 L (d 2 q / dt 2 ) +R (dq / dt) + q/C = e (t) (12.19) Бу квазистационар ток занжири учун асосий дифференциал тенглама бўлиб , унинг ечими орқали занжирда рўй бераётган барча жараён ҳақида ахборот олиш мумкин . Бу умумий ҳолат бир неча конкрет масалаларда намойиш қилинади. 6. Конденсаторни қаршилик орқали зарядлаш ва разрядлаш жараени. Конденсаторни қаршилик зарядлаш ва разрядлаш орқали доимий ток

манбаидан, сиғимдан, қаршилик ва калитдан иборат бўлган қурилмада амалга ошириш мумкин (расм 88) Расм 88 Конденсаторни зарядлаш К калитни 1 ҳолатга ўтказиш орқали бажарилади, 2 ҳолатда уланганда манба узилади ва конденсатор R қаршилик орқали зарядсизлантирилади. Конденсаторнинг зарядсизланишини қарайммиз. 1.Конденсаторнинг зарядсизланиши ёки разряд. Разрядгача конден- сатордаги кучланиш манбаи ЭЮК га тенг. Калитни 1 ҳолатдан 2 ҳолатга ўтказиш билан разряд бошланади ва бу вақт саноқ боши учун қабул қилинади. Кейинчалик занжирда манба бўлмаганлиги учун e =0 бўлади ва Кирхгофнинг иккинчи қоидасига асосан, қуйидагига эга бўламиз: U R +U C =0 (12.20) Бизнинг вазифамиз -конденсатордаги кучланишнинг вақтга боғлиқлигини U C (t) топишдан иборатдир, бунинг учун (12.19) тенгламани шундай ўзгартирайликки, натижада кучланиш учун дифференциал тенглама ҳосил бўлсин. Шу мақадда U R ни ўзгартирамиз: U R =RI=R(dq/qt), лекин q=CU C бўлгани учун, уни вақт бўйича дифференциаллаб, dq/dt=C(dU C /dt) га эга бўламиз, охирида U R =RC(dU C /qt), га тенг бўлади. Буни (12.20) га қўйсак ва RC га бўлсак:

dU C / dt + (1/ RC ) U C = 0 (12.21) Бу тенгламани осон интеграллаш мумкин. Агар ўзгарувчиларни ажратиш мумкин бўлса, у вақтда U C га боғлиқ қисмлар чапга, t га боғлиқ қисмларни ўнг томонга ўтказиш орқали; dU C /U C =-(1/RC)dt бу ифоданинг иккала томонидан интеграл олсак, ò dU C / U C =-(1/ RC ) ò dt ёки lnU C =-(1/ RC ) t + lnA га эга б´ламиз: Бу ерда, қулайлик учун интеграллаш доимийси lnА да олинади. Кейинги ифодани потенцирлаб, U C (t)=Ae -t/RC га эга бўламиз Доимийлик А ни бошланІич шартдан аниқлаймиз: U C (0)= e , t=0 бўлганда, e =A бўлади. Шундай қилиб охирида қуйидагига келамиз: U C (t) = e e -t/RC (12.22) Бу ерда доимийлик RC = t физик маънога эга бўлади. Бу катталикни формула (12.22) га қўйсак, U C ( t )= U C (0)/ e келиб чиқади, t = RC вақт оралиғида, конденсатордаги кучланиш e марта камаяди ( e =2,7) Демак t вақт кучланишнинг пасайиш тезлигини аниқлайди, унга релаксация вақти ёки доимий вақт дейилади. Расм 89да 1 ва 2 тушувчи чзиқлар (12.22) формула графиклари бўлиб, R ва С лари турли хил бўлган иккита занжир учун келтирилган. 2.Конденсаторни зарядлаш. U C (0)=0 бўлган зарядланмаган конденсатор доимий ток манбаига уланди. Энди Кирхгофнинг иккинчи қоидасига асосан U R +U C = e (12.23)Расм 89

Ўтган ҳолдагига сингари, U R =RC(dU C /dt) ва уни RC га бўлсак, қуйидагига эга бўламиз. dU C / dt + (1/RC)U C = e / RC (12.24) U C (t) ўрнига янги номаълум функция U =U C - e ни киритамиз. Бундан U C = U + e топиб ва (12.24) тенгламага қўйсак, d U /dt+(1/RC) U =0 га эга бўламиз. Бу тенгламанинг ечими U (t)=Ae -t/RC га тенг бўлади. У вақтда U C = U + e =Ae -t/RC + e га эга бўламиз. А доимийлик бошланғич шартдан U C (0)=0 аниқланади. t=0 деб олсак, U(0)=A+ e Бунда А=- e келиб чиқади. Охирида U C (t) = e (1-e -t/RC ) (12.25 ) Расмда чиқувчи чизиқ 1’ ва 2’ бу формуланинг графиги бўлади, яъни конденсаторни зарядлаш жараёнини ифодалайди. Шундай қилиб, конденсаторни манбадан қаршилик орқали зарядлаш ҳам уни R қаршилик орқали разрядлаш ҳам бир лаҳзада бўлмасада, аста секин рўй беради, ва шунча тез бўладики қанчалик доимий вақт t = RC кичик бўлса. Индуктив ва қаршиликдан иборат занжирда токнинг узгариш конунлари. Индуктивлик ғалтаги L, қаршилик R, ва доимий ток манбаи e дан иборат занжирни қараймиз, занжирни К калит орқали узиш ёки ёпиш мумкин ( расм 90). Расм 90

1 Токнинг йґіолиши Занжирдан оқаётган ток I 0 ни (К калитни “1” ҳолатга ўтказиш орқали) t=0 вақтда узиб ташлаймиз. Бизга маълумки, ўзиндукция ҳодисаси туфайли ток анжирда бирдан нолга келмайди. Токнинг вақтга боғлиқлигини топиш учун Кирхгофнинг иккинчи қоидасидан фойдаланамиз, қаралаётган занжирда t=0 дан бошлаб қуйидаги кўринишга эга бўламиз: U L + U R = O (12.26) Бу ифодага U L ва U R нинг ифодалари орқали ва L га бўлсак: dI / dt + ( R / L ) I = 0 (12.27) Бу тенглама ток кучи I ( t ) учун худди U C ( t ) кўринишга эга бўлади, фақат фарқи 1/ RC коэффициент ўрнига R / L бўлади. Шунинг учун (12.27) тенгламанинг ечими (12.22) каби ифодаланади. Фақат U C (t) I(t) га, 1/RC ни R/L га алмаштириш керак. У вактда, I ( t ) = I 0 e -( R / L ) t (12.28) 2 Токнинг урнатилиши. Агар К калит орқали манбани уласак, у вақтда ўзиндукция туфайли занжирда ток бирдан турғун ҳолатга келмайди. Манбани улаган ҳолдан бошлаб Кирхгоф қонуниқуйидагича бўлади: U L + R R = e (12.29) ёки (14.17) ни ҳисобга олсак ва L га бўлсак: dI / dt + ( R / L ) I = e / L (12.30) Ўнг томонини ўзгартирсак, e / L = R e / LR = ( R / L ) I 0 У вақтда, dI/dt + (R/L)I = (R/L)I 0 (12.31) (14.14) тенгламага ўхшаш бўлиб чиқади , фақат доимий катталик бошқача бўлади : 1/ RC ўрнига R/L , e ўрнига I 0 бўлади . Бошланғич шартлар бир хил , (12.32 ) тенглама (12.26) каби аниқланади : I(t) = I 0 (1-e -(R/L)t ) (12.32) (12.28) ва (12.32) кўрсатадики , токнинг йўналиши ва турғунликка эришиши конденсаторни зарядлаш ва разрядлаш қоидаларига ўхшаш бўлади , доимий вақт t = L/R га тенг бўлади . I(t) нинг графиги ҳам зарядлаш ва разрядлаш

графигига ўхшаш бўлади. 1 ва 2 эгри чизиқлар токнинг йўқолишига, 1 ' ва 2 ! - манбани улаганда токнинг ўрнатилишига тўғри келади

Похожие

Сақланиш қонунлари

Синусоидал ток ва унинг қонунлари

Доимий электр токи ва унинг қонунлари

Доимий токнинг магнит майдони ва унинг қонунлари

Электромагнит майдони ва Максвелл тенгламалари