Доимий электр токи ва унинг қонунлари - Физика - Рефераты

Доимий электр токи ва унинг қонунлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

687 KB

Доимий электр токи ва унинг қонунлари Режа: 1. Электр токи ҳақида умумий тушунча. 2. Ток кучи ва ток зичлиги. 3. Бегона кучлар ва уларнинг ҳосил бўлишининг сабаблари, электр юритувчи куч, потенциаллар айирмаси ва кучланиш. 4. Доимий ток қонунлари. 5. Ом ва Жоуль-Ленц қонунларининг дифференциал формаси. 6. Тармоқланган доимий электр токи учун Кирхгоф қонунлари.

Таянч сўз ва иборалар : ток турлари , ток ташувчилар , траектория , ток зичлиги вектори , ток зичлиги векторининг оқими , электр юритувчи куч , бегона кучлар , кучланиш , қаршилик , Ом қонуни , Жоуль - Ленц қонуни , тармоқланган занжирлар , тугунлар , ёпиқ контур . 1. Электр токи хакида умумий тушунча ва токларнинг турлари. Электр токи деб, эектр зарядларининг тартибли ҳаракатига айтилади. Электр токига берилган бу таъриф бир томонлама бўлиб электр токининг умумийлигини ҳисобга олинмайди. Маълумки, бу вақтда турли хил холлар бўлиши мумкин. Масалан, қандайдир жисмни зарядлаймиз, яъни унга электр заряди берамиз ва уни фазода кўчирамиз. Бу вақтда электр заряди макроскопик жисм билан бирга ҳаракат қилади (расм 35а). Бундай токка конвекцион ток деб аталади. 35 расм Энди ташқи электр майдонида жойлашган ўтказгични қарайлик. ( расм 35б) Ўтказгич ичида жойлашган электр зарядининг ҳаракати қуйидагича бўлади: мусбат зарядлар майдон бўйича, манфий зарядлар эса майдонга қарама-қарши бўлади. Бундай микроскопик заряднинг ҳосил қилган токига ўтказувчанлик токи деб аталади. Маълумки, электрон лампада (расм 35 в)

микроскопия электр зарядлари бўшлиқдаги ҳаракати туфайли электр токини ҳосил қилади. Бундай токка вакуумдаги ток деб айтилади. Сизга маълумки, электромагнит индукция ҳодисасидан берк контурда ҳосил бўлган токка — индукцион ток деб айтилган эди. Бу ерда индукцион токнинг пайдо бўлиши ўтказгичдаги эркин электроннинг кристалл панжарада маҳкамланган мусбат зарядга нисбатан ҳаракати туфайли пайдо бўлади (расм 35 г). Юқорида келтирилган мисоллар электр токига умумий таъриф бериши кераклигини тақазо этади. Электр токи деб, моддадаги мусбат ва манфий зарядларнинг қарама-қарши томонга ёки улардан бирининг қўзғалмас ҳисобланган иккинчисига нисбатан ҳаракати ёки бу иккита заряднинг бир- бирига нисбатан ташки куч таъсиридаги ҳаракатига айтилади. Шундай қилиб курамизки, электр зарядини жуфт заряд ҳосил қилади. Биз электрстатика қисмида бир-биридан маълум масофада жойлашган иккита нуқтавий зарядни диполь деб атаган эдик. Диполнинг асосий характеристикаси унинг моменти эди: р = l q = бу ерда l мусбат ва манфий зарядларни бирлаштирувчи масофа, q — мусбат ва манфий зарядларнинг абсолют қиймати. Агар диполь учларининг қўзғалмас нуқта 0 га нисбатан радиус векторларни r 1 ва r 2 белгиласак, l=r 2 -r 1 У вақтда диполнинг электр моментининг ўзгаришини қўйидагича ёзиш мумкин: (d p /dt)=e( v 2 - v 1 )=e 1 v 1 +e 2 v 2 (6.1) Бу ерда v 1 ва v 2 иккита заряднинг тезлигининг абсолют қиймати, v 2 - v 1 - нисбий тезлик. Ток кучининг бундай формуласи, яъни уни диполь моментининг вақт бўйича ўзгариши ёки қутбланиш векторининг вақт бўйича ўзгариши деб ёзиш электр токининг реал таърифига яқин бўлади ва методологик жиҳатдан тўғри бўлади. Биринчидан, диполнинг барча моддаларда мавжудлигини ҳисобга олинса, иккинчидан механик аналогияга мос келади. Маълумки, механикада массанинг тезликга кўпайтмасига импульс деб атаган эдик. Агар диполь моменти билан унинг ўхшашлигини олсак, m ўрнига q келади, v ўрнига l келади. Демак, электр токини электр

ҳаракат импулсининг вақти бўйича ўзгариши деб қараш мумкин. Бу эса Ньютоннинг иккинчи қонунининг импульс орқали ёзилишининг ўзгинасидир. Ток кучининг импульснинг ўзгариши орқали ифодалаш магнит майдоннинг характеристикасини вектор потенциал орқали ифодалашда ўз аксини топади. Бу ҳақда биз магнит майдоннинг вектор потенциалига бағишланган мавзуда тухтаб ўтамиз (маъруза №12). Биз техник жиҳатдан жуда кўп қўлланишга эга бўлган ўтказувчанлик токининг қонунларини қараб чиқамиз. Электр токини ўтказадиган моддаларга ўтказгич дейилади. Ўтказгичнинг асосий белгиси унда зарядланган заррача -ток ташувчиларнинг бўлишидир, яъни ташқи майдон таъсирида ўтказгич бўйлаб ҳаракатини ҳосил қилишидир. Ўтказгичлар: металлар, ярим ўтказгичлар, баъзи-бир суюқликлар, (электролитлар), маълум шароитда газлар ҳам бўлиши мумкин. Ўтказгичдан ток ўтганда алоҳида ток ташувчиларнинг траекториясини схематик равишда синиқ чизиқ билан тасвирлаш мумкин. (расм 36). Ток ташувчилар хаотик ҳаракатда бўлади ва шу билан бирга унга таъсир қилувчи куч томонга тартибли ҳаракат ҳам қилади. Электр токини макроскопик жиҳатдан тасвирлаганда иссиқлик ҳаракатини ҳисобга олмаслик ҳам мумкин, чунки у заряднинг систематик кўчишига унча ҳалақит бермайди ва траектория бўйича ёки ток чизиқлари бўйича V тезлик билан ҳаракатини қарасак етарли бўлади.

Расм 36 Электр токи доимий дейилади, агар ток ташувчиларнинг ҳаракати стационар бўлса, яъни ток ташувчиларнинг тартибли ҳаракати ўзгармас бўлса, у ҳолда ток чизиқларининг манзараси ҳам ўзгармай қолади. 2. Ток кучи ва ток зичлиги. Ўтказгич ичида қандайдир S сиртни қараймиз. Қисқа вақт ичида, t ва t + D t вақт мобойнида бу сирт орқали D q заряд ўтсин, у вақтда ток кучини қуйидагича аниқланади: J= t 0 limD D D  q t (6.2) Бу нисбатга S сирт орқали ўтаётган ток кучи дейилади. Агар S сирт орқали ўтган зарядни вақтнинг функцияси q(t) деб қарасак, у вақтда (6.2) га кўра ток кучи заряднинг вақт бўйича ҳосиласига тенгдир: I = dq / dt (6.3) Демак, ток кучи сон жиҳатдан қаралаётган сиртдан вақт бирлиги ичида ўтган заряддир. Доимий токда q ( t ) вақтга пропорционал, шунинг учун (6.3) формуладаги ҳосила ўрнига исталган вақт ичида утган заряднинг шу вақтга нисбати олинади: I = q / t (6.4) Ток кучи алгебраик катталикдир. Ўтказгич бўйича иккита йўналишлардан бирини мусбат деб, ток кучига мусбат ишора, агар мусбат ташувчилар шу йўналишда ҳаракат қилсалар (ёки манфий қарама-қарши) ва манфий ишора - акс ҳолда. Ток кучининг ўлчов бирлиги СИ системасида ампер бўлиб, бу ҳақда магнит майдони мавзусида (№8) алоҳида тўхталамиз. Кўпгина ҳолларда ўтказгичнинг кўндаланг кесимидан ўтган тўла ток кучини билиш етарли бўлмайди, шунинг учун ўтказгич кесими бўйича токнинг тақсимланишини билиш керак бўлади. Шу мақсадда ток зичлиги вектори деган катталик киритилади. Ток зичлиги деб, шундай векторга айтиладики, унинг катталиги ток чизиқларига перпендикуляр бўлган бирлик юзадан ўтган ток кучига тенг бўлиб, йўналиши мусбат ток ташувчиларининг тартибли ҳаракат йўналиши билан мос келади. (расм 37)

Агар ток чизиқларига перпендикуляр бўлган юза D S ^ га D I ток кучи тўғри келса, у вақтда таъриф бўйича, биз ток зичлиги вектори катталиги учун қуйидаги формулага эга бўламиз: j = D I / D S ^ (6.5) Расм 37 Расм 38 Ток зичлигини ток ташувчилар концентрацияси n 0 ва тартибли ҳаракат тезлиги u орқали ифода қилиш мумкин. Расм 38 дан кўринадики, кичик D S ^ юза орқали D t вақт ичида фақат шунча ток ташувчилар ўтадики, агар t вақт ичида асоси D S ^ ва баландлиги u D t бўлган тўғри параллело- пипедда жойлашган ташувчиларгина ( бошқа ташувчилар юзага етмаслиги, у ёки унинг яқиндан ўтиб кетиши мумкин) жойлашган бўлади. Бу ташувчилар сонини n 0 u D t D S ^ ни алоҳида ток ташувчи зарядга кўпайтирсак, D S ^ сиртдан D t вақт ичида ўтган заряд qn 0 u D t D S ^ га тенг бўлади. Буни D t га бўлсак, D S ^ орқали ўтган ток кучи D I ни топамиз: D I = qn 0 u D t D S ^ Бу ифоданинг иккала томонини D S ^ га бўлсак, ток зичлиги учун қуйидаги катталик келиб чиқади: j = q n 0 u (6.6) Б у формуланми вектор кўринишида қуйидагича ёзиш мумкин: j = q n 0 u (6.7)

Агар ток ташишда мусбат ва манфий зарядлар иштирок этса, у вақтда унга тегишли ток зичлиги: j = j + + j - = q + n 0 u + + q - n 0 u - (6.8) Ҳар қандай ихтиёрий сирт S орқали ўтган ток кучи ток зичлиги векторининг шу сирт орқали ўтган оқимига тенг:I jdsn S   (6.9) Бу формулани исбот қилиш мумкин. Бунинг учун энг аввало, D S кичик сирт орқали ўтган ток кучи D I ни топамиз. (Расм 39) Бу ток кучи равшанки, D S ^ юзачадан, D S нинг ток чизиқларига перпендикуляр бўлган проекциясидан ўтувчи ток кучига тенг. Шунинг учун, буни ҳисобга олсак, қўйидаги муносабатга эга бўламиз: Расм 39 Расм 39 дан кўринадики, D S ^ ва j n қуйидагича ифодалаш мумкин: D S ^ = D S cos a âà j n = j cos a êåëèá ÷èšàäè. Áóëàðíè  èñîáãà îëñàê D S ^ þçàäàí ¢òãàí òîê êó÷è D I = j D S ^ = j D S cos a = j n D S (6.10) Бу ток кучи сиртнинг барча кичик элементлари буйича (S сирт фикран D S ãà áóëèíàäè) éèãèá (6.10) èíòåãðàëëàñàê, (6.9) келиб чиқади . Бу формулани ҳисобга олиб , заряднинг сақланиш қонунини қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин :

dQ dt jdsn S  (6.11) Бу ифоданинг дифференциал кўриниши қуйидагича бўлади: ( d r / dt )+ div ( j )=0 (6.12) Биз юқорида келтирган ифодалар ўтказувчанлик токи учун қараган эдик. Бизга маълумки ўтказувчанлик токидан ташқари қутбланищ ва силжиш токлари ҳам мавжуддир. Биз юқорида келтирган ифодалар қутбланиш ва силжиш токи учун ҳам ўринли эканлигини кўрсатиш мумкин. Доимий ток умумий қоидага бўйсунади, ўтказгичнинг исталган кесимидан бирхил ток оқади, ёки бошқача айтса ҳажмда тақсимланган доимий токда, ток зичлии i ҳеч қандай манбага эга эмас деб қаралади. Агар қаердадирманба бўлса, у ерда заряд зичлигининг вақт бўйича ўзгариши руй беради, демак Е нинг ўзгариши рўй беради. Шунинг учун доимий токда қуйидаги шарт ўринлидир: а) div i =0 б) Èêêè ¢òêàçãò÷ ÷åãàðàñèäà i n узлуксиз Шундай қилиб, иккита ўтказгич чегарасида иккита чегара шартига эга бўламиз: s Е нормал ташкил этувчининг узлуксизлиги ва Е нинг тангенциал ташкил этувчисининг узлуксизлиги. Бундан келиб чиқадики, доимий токда ток чизиқлари электр ўтказувчанликлари s 1 ва s 2 бўлган иккита ўтказгич чегарасида , худди диэлектрик доимийлиги e 1 ва e 2 бўлган икки изолятор чегарасида индукция чизиқларининг силжиш қонуни каби бўлади, агар e 1 : e 2 = s 1 : s 2 бўлса. Доимий бўлмаган ток, масалан, юқорида қараган конденсаторнинг разрядланишида ҳам рўй беради, умумий ҳолда, у заряд зичлигининг вақт бўйича ўзгариши билан боғлиқдир. Гаусс теоремасига асосан бу боғланиш қуйидагича бўлади. divJ =- d r / dt Иккинчи томондан, 4 pr = div D ни ҳисобга олсак, вакт буйича узгарувчи ток кучи куйидаги ифодага тенг булади: divJ =(- d D / dt )/ 4 p

Агар с = i +( d D / dt )/ 4 p (а) ни киритсак, у вактда қуйидаги шарт бажарилади. div С=0 С n -óçëóêñèç ÷åãàðàäà. Ўтказувчанлик токи қўшимча силжиш токи орқали: ( d D / dt )/ 4 p тўлдирилади. Бу тўла токни Максвелл киритган. Кейинчалик кўрамизки, у электродинамикада асосий ҳисобланади. Бу тушунчани қўлланишига энг содда мисол сим билан қисқа туташтирилган ясси конденсатор бўлади. Симдан ўтган силжиш токи: I= dq / dt конденсатор қопламаларида тугайди. Иккинчи томондан, S- пластина юзаси бўлса ва s - заряднинг сирт зичлиги бўлса, у вақтда изолятор ичида силжиш мавжуд бўлади. D= 4 ps =4 p q/S ўтказгичдан I ток утганда D шундай узгарадики, натижада изолятордаги тула силжиш токи S(-dD/dt)/ 4 p =dq/dt=I булади. Демак, изолятордаги силжиш токи, ўтказгичдаги ўтказувчанлик токи катталигида бўлади., яъни ўтказувчаник токи ўзининг давомини силжиш токида топади. ( а ) га умумий талқин бериш учун ҳар қандай жисм учун бир вақтда электр ўтказувчанлик s ва диэлектрик доимийлик e ёзиш керак. У вақтда (а) ифода қуйидагига тенг бўлади: С= s Е +( e /4 p )(dE/dt) Бу ифодани иккала томонини Е га купайтирсак Е майдоннинг вақт бирлиги ва ҳажм бирлиги ичида бажарган иши: СЕ= s Е 2 +d( e E 2 /8 p dt) Ўнг томондан у Жоуль иссиқлиги s Е 2 сифатида ва майдон энергиясининг ошиши сифатида намоён бўлади. Силжиш токи (d D/ dt)/ 4 p иккита турли хил элемент учун қуйидагича: (d D/ dt)/ 4 p =(d D/ dt)/ 4 p +d P/ dt яъни бўшлиқдаги силжиш токи ва қутбланиш токидан иборат булади . Қутбланиш вектори Р нинг вақт бўйича ўзгариши ҳам ток зичлиги сифатида намоён бўлади . Шундай қилиб , янги элемент бу бўшлиқдаги силжиш токи (d D/ dt)/ 4 p дан иборат булади . Бўшлиқда ҳам диэлектрикдаги каби манфий ва мусбат зарядлар мавжуд ва улар бир бири билан квази -

эластик кучлар билан боғланган ва шунга асосан (d D/ dt)/4 p векторни бўшлиқни қутбланиши деб талқин қилинади . Шу асосда эфир электродинамика назарияси келиб чиқади ва у назарияни ривожлантириш катта роль ўйнайди. Лекин фақат қутбланиш токи ҳақиқий заряд ташувчи эканлигини исбот этамиз. Шунинг учун, агар тўла ток ( манбага эга бўлмаган) ни қуйидагича ёзиш мумкин. (d D/ dt)/ 4 p =(d Е / dt)/ 4 p +d P/ dt У вақтда биринчи икки ҳад ҳақиқатда зарядларни ҳақиқий ташувчи , учинчи ҳад эса , манбага эга бўлмаган майдон орқали тўлдирилади . Бегона кучлар, электр юритувчи куч ва кучланиш. Ўтказгичда электр токи ҳосил қилиш учун унда электр майдони ҳосил қилиш керак. Бу майдон ток ташувчиларга таъсир қилиб, уларнинг тартибли ҳаракатини ҳосил қилади. Равшанки, доимий ток олиш учун фақат электростатик кучларнинг бўлиши етарли эмас, чунки биз биламизки, уларнинг таъсирида заряд ўтказгич сирти бўйича текис тақсимланади, чунки ўтказгич ичида майдон бўлмайди. Иккинчи томондан, энергиянинг сақланиш қонунига асосан, доимий ток занжиридан узлуксиз равишда иссиқлик ажралиб туради. Ўтказгичларнинг ички энергияси ундан ток ўтганда ўзгармайди, иссиқлик ажралиб чиқиши зарядни қандайдир бошқа кучлар томонидан кўчирилган иш ҳисобидан амалга оширилади. Бу электростатик куч бўлмаслиги керак, чунки уларнинг электростатикадан маълумки, ёпиқ контур бўйича бажарган иши нолга тенг. Шундай қилиб, доимий ток бўлиши учун занжирда қандайдир ноэлектр куч бўлиши керак - бу кучни бегона кучлар дейилади.Агар Кулон кучлари турли хил ишорали зарядларни қўшиб, уларнинг потенциалини тенглаштиришга ва электр токини ўтказишда йўқотишга олиб келса, бегона кучлар эса турли хил ишорали зарядларни ажратади ва ўтказгич учларида потенциаллар айирмасини доимий сақлаб туради. Занжирда бегона кучларнинг қўшимча майдони электр энергияси манбалари (гальваник

элементлар, аккумуляторлар, термогенераторлар, электргенераторлари ва ҳокозо.) орқали амалга оширилади. Доимий ток занжирида бегона кучлар манбаининг бўлиши ҳар қандай ёпиқ гидравлик системада суюқликнинг доимий оқимини ҳосил қилувчи насос каби зарурдир. Бу жараённи сифат жиҳатдан тушунтиришда қуйидаги гидравлик занжирдаги ўхшашликдан фойдаланиш мумкин. Расм 40. Юқоридаги расмда ёпиқ сув системасида А нуқтадан В нуқтагача сув насос Н томонидан ҳосил қилинган бегона кучлар таъсирида оғирлик кучига қарши ҳаракат қилади, В нуқтадан А нуқтагача у оғирлик кучи таъсирида ҳаракат қилади.Электр занжирида насос вазифасини электр энергия манбаи бажаради. Шу ҳисобдан ҳосил қилинган бегона кучларнинг майдони электр зарядини электр энергия манбаи ичида электростатик майдон кучига қарши иш бажариш ҳисобидан ҳосил бўлади. Натижада ташқи занжирнинг учларида потенциаллар айирмаси доимий ушлаб турилади ва занжирда доимий ток оқади.

Хозиргача мавжуд бўлган ўқув қўлланмаларида бегона кучларнинг келиб чиқишининг физик сабаби сифат жиҳатидангина изоҳланиб, унинг ҳақиқий физик маъноси етарлича ёритилмаганлиги учун, ушбу маърузада биз уни алоҳида қараб чиқмоқчимиз. Бу кучлар заряддан ташқи занжир бўйлаб заряднинг тақсимланишини ҳосил қилиши керакки, натижада ўтказгич ичида электр майдони нолдан фарқ қилсин ва улар шундай хоссага эга бўлиши керакки, уларнинг ёпиқ контур бўйича бажарган иши нолга тенг бўлмаслиги керак. Одатдаги доимий ток занжирларида бегона кучлар ток манбаининг ичида (галваник элемент, аккумулятор) бўлади ва химиявий табиатга эга бўлади, а ташқи занжирда ток ташувчилар фақат электростатик куч таъсирида ҳаракатда бўлади. Кўрсатиш мумкинки, агар ўтказгич бир жинсли бўлса зарядлар ташқи занжирда ўтказгич сирти бўйича тақсимланади. Доимий ток манзараси 41 расмда тасвирланган. Бу ерда юпқа чизиқлар электр майдон кучланганлигини, қалин чизиқлар - бегона кучлар кучланганлигини билдиради. Бегона кучларни миқдорий жиҳатдан характерлаш учун электр юритувчи куч деб аталадиган физик катталик киритилади ёки у қисқача Э.Ю.К. деб ҳам юритилади. Электр юритувчи куч деб, бегона кучларни зарядни кучиришда бажарган иши А ни шу заряд q га нисбатига айтилади. Расм 41.

E = A / q (6.13) Бундан келиб чиқадики, ЭЮК сон жиҳатдан бирлик мусбат зарядни занжир бўйлаб кўчиришда бажарилган ишга тенгдир. Бегона кучлар майдон кучланганлиги Е б мусбат зарядга таъсир қилувчи куч билан аниқланади: Е б =F б /q (6.14) Занжирнинг ВС қисмидаги бегона кучларнинг бажарган иши электростатикадагига ўхшаш бўлиб, бу участкада таъсир қилувчи ЭЮК: Е= (6.15) Кучланиш деб, мусбат зарядни бошланғич (В) ҳолатдан охирги (С) ҳолатга кўчирганда бажарилган барча ишлар йиғиндисига айтилади. Умумий ҳолда кучланиш участка бошланғич ва охирги ҳолат нуқталарининг потенциаллар айирмасидан (электростатик кучлар иши) ва шу участадаги ЭЮК йиғиндисидан (бегона кучлар иши) иборат бўлади: U BC = j (В)- j (С) +Е ВС (6.16) Агар қаралаётган участкада бегона кучлар бўлмаса (одатда ток манбаи бўлмаган ҳол ), у вақтда кучланиш потенциаллар айирмасига тенг бўлади: U BC = j (В)- j (С) (6.17) ЭЮК ва кучланишнинг таърифидан келиб чиқадики, бу иккала катталик ҳам бир хил ўлчамликка эга бўлиб, СИ системасида вольтда ўлчанади. 4. Доимий ток қонунлари. Иккита ҳолатни таъкидлаб ўтамиз. Биринчиси, доимий ток фақат ёпиқ занжирда оқади, акс ҳолда занжир узилган жойда зарядлар тўпланиб қолади. Бу эса вақт бўйича электр токининг ўзгаришига олиб келади, натижада ток ташувчиларнинг стационарлик ҳолати бузилади. Иккинчидан, ток кучи хар кандай ўтказгич кесимларида турлича бўлганда эди, шу кесма ўртасидаги участкада заряд тўпланиб қолар эди, бу яна ўз навбатида электр майдонининг ўзгаришига олиб келар эди, шу билан бирга токнинг стационар ҳаракати бузилар эди. Энди доимий токнинг миқдорий қонунларига ўтамиз. Ом тажрибада аниқладики, доимий ток занжирининг бир қисми учун, бу участкада ЭЮК

бўлмаган ҳолда, ток кучи катталиги кучланишга пропарционал эканлигини кўрсатиб берди. U = I * R (6.18) Бу ерда R - пропарционаллик коэффициенти бўлиб, ўтказгичнинг физик хоссасига ва геометрик формасига боғлиқ бўлади ва унга ўтказгичнинг қаршилиги дейилади. Цилиндрик формадаги бир жинсли ўтказгич қаршилиги , унинг узунлиги l га тўгри пропорционал бўлиб, ўтказгич кўндаланг кесим юзаси S га тескари пропорционалдир: R = r l / S (6.19) Бу ерда r коэффициент бўлиб, сон жихатидан узунлик бирлигидаги цилиндрик ўтказгич қаршилигини билдиради. (l=1м, S=1м 2 ) унга ўтказгичнинг солиштирма қаршилиги дейилади. Унга тескари катталик, s = 1 / r (6.20) га, модданинг электр ўтказувчанлиги дейилади. Солиштирма қаршилик ўтказгич температурасининг ошиши билан ошади, унча паст бўлмаган температураларда температурага тахминан пропорционалдир. Расм 42.

Кўпгина металлар ( симоб,қалай, алюминий, ва ҳ. ...) ва қотишмалар совитилганда қандайдир критик температурага (Ткр) етганда ўтаўтказувчанлик ҳолатига ўтилади. Бу ҳолатга ўтишнинг белгиси қаршиликнинг нолга тенг бўлиши билан баҳоланади, кейинги совутишларда хам ноль холатда қолаверади ( 42 расмдаги 2-эгри чизиқ). Критик температуралар қиймати 1911 йилларда, яъни Камерлинг Оннес даврида жуда паст эди. Бу қиймат 5К дан кичик эди. Аммо,1986 йилда ўтаўтказувчанликнинг ривожланиши янги босқичга ўтди.Ута ўтказувчанлик температураси 80-100 К лар га кўтарилди. Бу янги кашфиёт учун Щвейцариялик физикларга Нобель мукофоти берилди. Жоуль-Ленц қонуни бўйича, доимий ток занжирининг участкасидан ток ўтганда узлуксиз равишда иссиқлик ажралиб чиқиб туради, бу иссиқлик миқдори участка қаршилигига, ток кучининг квадратига ва вақтга боғлиқдир. Демак, t вақт ичида ўтказгичдан ажралиб чиққан иссиқлик миқдори Q қуйидаги формула билан аниқланади: Q= I 2 Rt (6.21) Жоуль-Ленц қонуни ЭЮК га ва қаршиликка эга бўлган занжир учун Ом қонунини чиқаришга имкон беради. (энергиянинг сақланиш қонунинг натижаси сифатида). Ҳақиқатдан ҳам (6.21) ни ҳисобга олсак, ва уни q га бўлиб, топамизки, бирлик заряд ўтган вақтда ажралиб чиққан иссиқлик миқдори сон жихатидан I*R га тенг бўлади. Энергиянинг сақланиш қонунига кўра , бу иссиқлик бирлик зарядни кўчиришдаги барча кучларнинг ишига тенгдир: I*R= j (В)- j (С) +Е (6.22) ЭЮКга эга бўлган занжир қисми учун чиқадиган Ом қонунидан бевосита тармоқланмаган ёпиқ занжир учун Ом қонуни келиб чиқади. Агар формула (6.22) ни j (В)= j (С) деб олсак , биз контурнинг дастлабки холатига қайтган бўламиз .Тўла қаршиликни R деб белгиласак , ички қаршиликни r билан белгиласак , қуйидагига эга бўламиз I ( R + r ) = E (6.23)

(6.22) ва (6.23) формулалардаги йиғинди ЭЮК ни билдиради . Ишоралар қоидасини аниқлаймиз. Қандайдир ўраш йўналишини мусбат учун таклаймиз- бу бошланғич нуқта В дан охирги нуқта С йўналишни манбаи Э.Ю.К. га мусбат ишора, агар бегона кучларнинг кучланганлик йўналиши унда ўраш йўналиши билан мос келса ва манфий ишда акс ҳолда (бегона кучларнинг кучланганлиги йўналиши манба ичида манфий электродда мусбатга йўналган). Ток кучи ишораси мусбат зарядларнинг қаеққа йўналганлигига боғлиқ бўлади: ўраш мусбат йўналиш бўйича бўлса ( I >0) ёки унга қарши ( I >0) расмда кўрсатилган участка учун, бу ерда стрелкалар бегона кучланинг манбадаги кучланганлигининг йўналиши кўрсатади. У вақтда Ом қонуни (6.22) қуйидагича ёзилади: I(R+r 1 +r 2 ) = j (В)- j (С) +Е 1 +E 2 (6.24) Агар R,r 1 ,r 2 ва j (В), j (С),Е 1 ,E 2 ларнинг сон қийматларини қўйиkганда I >0 бўлса, у вақтджа ток мусбат йўналишига қарши оқади, яъни С (.) дан В(.)га ўтади. ОМ ВА ЖОУЛ-ЛЕНЦ ҚОНУНЛАРИНИНГ ДИФФЕРЕНЦИАЛ КЎРИНИШИ. Фикран куч чизиқлари бўйлаб, асоси D S ва узунлиги l га бўлган кичик цилиндрни ажратамиз (44 расм) Ом қонуни цилиндрик элемент учун D U = R D I

кўринишда ёзилади, R - элемнт қаршилиги D I = j D S эканини ҳисобга олсак R = r D l/ D S ва D U = E D l ва D U = - Dj , j = 1/ r E ёки j = s E (6.25) Расм 44 j ва E векторларининг йўналиши мос келгани учун вектор j мусбат ток ташувчиларнинг тартибли ҳаракати томон йўналган бўлди. Шунинг учун кейинги ифодани вектор кўринишда ёзамиз. j = s E (6.26) Бу формула ўтказгичнинг исталган нуқтасида ток зичлиги билан кучланишни боғлайди ва уни Ом қонунининг диффренциал формаси ёки вектор формаси деб айтилади. Бу қонун вақт бўйича ўзгарадиган жараёнларда ҳам ўринли бўлади. Бу қонун анизатроп муҳитлар учун ҳам ўринли бўлади.Чунки, анизатроп муҳитларда электр ўтказувчанлик токнинг ўтиш йўналишига ҳам боғлиқ бўлади. У вақтда бу скаляр бўлмай , балки тензордан иборат бўлади.У вақтда кейинги тенглама тензор тенгламага айланади. У вақтда i ва E векторлар бир бирига параллел бўлмай қуйидаги муносабатга бўйсунади, масалан i x учун қуйидагича муносабат ўринли бўлади. i x = s xx E x + s xy E y + s zz E z i y ва i z учун ҳам худди шундай бўлади .

Бегона кучларнинг кучланганини ҳисобга олсак, j = s ( E + E бего ) (6.27) Худди шундай йўл билан Жоул-Ленц қонунининг дифференциал формасини ҳам олиш мумкин: W = s E 2 (6.28) Бу ерда W-ўтказгич ҳажми бирлигида нуқта атрофида вақт бирлиги ичида ажралиб чиққан иссиқлик миқдори қонуниятини ифодалайди. Ом қонуни ўрганимизда, ( i = s Е) биз бир жинсли ўтказгичлар билан чегараландик. Бу ҳол бир жинсли бўлмаган ва битта ўтказгичдан иккинчи ўткагичга ўтучи қатлам учун ўринли эмас. Бу тенгламага кўра, i =0 бўлганда Е=0 бўлиши керак. Ҳақиқатда эса мувозанатни сақлаш учун (бу дегани ток бўлмаслиги учун) бир жинсли бўлмаган соҳада майдоннинг кучи нолдан фарқ қилиши керак. Бундай жойда майдон кучи Е ток ҳосил қилишнинг бирдан бир шарти бўла олмайди. Аксинча, шундай кучлар бўлиши керакки, улар ўтказгичда токни ҳосил қилсин. Бу кучлари ҳисобга олиш учун янги вектор Е (е) ни киритамиз ва Ом қонунига умумий кўриниш берамиз: j =( E + E (е) ) ( ) Е (е) -ни бегона куч деб атаймиз, демак бу вектор тегишли жойдаги бир жинслимаслик билан боғлиқдир ва Е куч билан бирга ( )га кўра ток зичлигини ҳосил қилади. Ҳозир биз Е (е) ни киритишни феноменологик назария учун етарли бўлсада, унинг ҳосил бўлиш механизмини бир неча ҳолларда қараб чиқамиз. Е (е) ни пайдо бўлиши аниқ бўлиб қолади, агар ўтказгич сифатида кучли электролитнинг (НС l ) сувдаги эритмасини олсак, бир жинсли мослик сифатида унининг концентрациясини олсак. Фараз қилайлик , майдон йўқ. У вақтда диффузион жараён бошланади, у концентрациядаги фарқни тенгшлаштиришга ҳаракат қилади. Электролит Н + ва С l -1 парчаланади ва улар бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда диффузияланади. Н + - ионларининг ҳаракатганлиги ва диффузия тезлиги С l -1 - ионларининг ҳаракатганлиги ва диффузияси тезлигига нисбатан катта. Натижада концентрациянинг камайиш

томонига қараб электр токи ҳосил бўлади, натижада кичик концентрация Н + - ионларни, С l -1 ионларига нисбати Кўрамизки, бу ҳолда бегона куч Е (е) пайдо бўлишининг сабаби диффузион ҳаракатдир. Бу ток эритманинг сийракланган қисмига мусбат заряд, концентрацияланган қисмга- манфий заряд беради; натижада шундай йўналишда электр майдони пайдо бўладики, Н + заррачаларнинг диффузияси тормозланади, С l -1 - ионларининг диффузияси аксинча тезлантирилади.Натижада шундай электр мувозанат вужудга келадики, бу вақтда икки сортдаги ионларнинг диффузияси тезлиги ўртасидаги фарқ ҳосил бўлган майджон билан мувозанатлашади. У вақтда бу ток бўлмаганда ҳам электр ҳолатга эга бўламиз: натижа электр майдони Е ҳосил бўлади у бегона кучлар Е (+) ни мувозанатлайди: Е+ Е (е) =0 Е (е) ва Е векторлар ўртасида фарқлар қўйидагича бўлади: Е (е) электролит ичида мавжуд бўлади, фақат шу вақтдаки, агар концентрациянинг тушиши нулдан фарқ қилса; атроф муҳитда ёки диэлектрикда Е (е) ҳамма вақт 0 га тенг. Бутунлай бошқача бўлган электр майдон Е, ток бўлмаганда ҳамма ерда Е=-Е (е) (электролит ичида).Аммо электролитдан ташқарида Е электростатика қонуни бўйича аниқланади. Демак, Е ҳамма вақт вихрсиздир, аксинча интеграл ёпиқ контур бўйича нолга тенг бўлиши мумкин , баъзи - бир ҳолатларда , айниқса , биринчидан , бегона кучлар шундай тақсимланадики , ўтказгич ичида улар электростатик майдон билан компенцацияланиши мумкин , иккинчидан , интеграллаш йўли бутун ўтказгич ичида бўлиши мумкин . Фақат шундай ҳоллардагина бегона потенциаллар айирмаси ҳақида гапириш мумкин . E dll 

Электролитда концентрациянинг тушиши билан боғлиқ бўлган ҳол учун бегона куч формуласини чиқарамиз . n- 1 см 3 даги НС l молекулалар сони бўлсин , яъни Н + - иони ва С l — ионлари сони ва у координата функцияси кўринишида берилган бўлсин . - диффузизия коэффициентлари , В + ва В - - икки сиртдаги ионларнинг ҳаракатчанлиги + е ва - е уларнинг зарядлари . D + ва D - лар қуйидагича аниқланади: D + gradn диффузия туфайли ҳосил бўлган мусбат ионлар оқими вектори. В + F - F куч таъсирида мусбат ион ҳосил қилган тезлик. Булар D - ва В - учун ҳам тегишли бўлади. Диффузия ва майдон Е таъсирида ток зичлиги қуйидагича бўлади. Демак, j =- q ( D + - D - ) grad ( n ) + q 2 ( B + + B - ) n E ёки j = e 2 n ( B + + B - ){ E -(1/ q )(( D + + D - )/( B + + B - )) grad ( lg n )} Шундай қилиб, биз тенгламани Ом қонуни ( j = s ( E + E ( e ) ) ) га мос қилдик. Буни шу тенглама билан солиштирсак, бизнинг электролит учун s = q 2 n ( B + + B - ) q E (e) =-(D + +D - )/(B + +B - ) grad (lg n) Бизнинг мисолимизда Е (е) нинг йўналиши концентрациянинг тушиш тезлиги билан мос келади. Қандайдир концентрациялари n 1 ва n 2 бўлган нуқталар ўртасида бегона потенциаллар айирмаси Е 1 (е) -Е 2 (е) га эга бўламиз, у эритмадан ўтувчи интеграл эгри чизиғи орқали ифодаланади. q(E (e) 2 - E (e) 1 )=+qE dl Sl() 2 1  =(D + +D - )/(B + +B - ) lg (n 2 /n 1 ) Ток бўлмаганда электростатик портенциаллар айирмаси ҳосил бўлади ва у бегона потенциаллар айирмасига тескаридир:   j j 2 1 2 1 21 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )t t S l l l q E ds E E     

Тўлалик учун шуни ҳисобга оламизки, статистик механиканинг умумий назариясига кўра Д ва В ўртасида қуйидагича сонли боғланиш бор. D = kT В k =1.37*10 -16 эрг/гр , Т- абсолют температура n = B + /( B + + B - ) сонга электрохимиявий кўчиш ёки ўтиш сони деб аталади. У вақтда q ( E ( l ) 2 - E ( l ) 1 )= kT (2 n -1) lg ( n 2 / n 1 ) Агар lg ( n 2 / n 1 )=1, n 2 / n 1 =2.78, n =1, Т=300, q =4.77*10 -10 Буларни юқоридаги формулага қўйсак, потенциаллар айирмаси Бегона кучнинг пайдо бўлишига иккинчи сабаб, металнинг электролит билан тегишишидир. Агар мис стерженни Си SO 4 нинг сийракланган эритмасига тушурсак,маълум миқдордаги мис эритмасига Си ++ -ион кўринишда ўтади. Демак мисдан электролитга ток ўтади. Бу ерда “бегона куч” сабаби миснинг эритмадаги эластиклигидан ток тўъхтайди, агар мисда манфий заряд, эритмада мусбат заряд ҳосил қилса, шундай қилиб,суюқликнинг мисга тегиб турган жойида потенциаллар фарқи ҳосил бўлади. Мувозанат вазиятда майдон кучи эриш эластиклиги билан тенглашади. Бу ерда “бегона “ потенциаллар айирмасининг натижаси сифатида унга тенг ишораси қарама-қарши бўлган метал (1) ва эритма (2) ички қисмида ҳосил бўлган электростатик потенциаллар айирмаси ҳосил бўлади: Электролитда ўтиш зонасида Е (е) нолдан фарқ қилади ва жуда кичик бўлади. Бу ҳол гальваник элементда яна қаралади. Бегона кучлар ёки потенциаллар айирмасининг ҳосил бўлишининг учинчи сабаби иккита турли хил металларниниг тегишишидир. Бу вақтда ток металлардаги электронларнинг ҳаракатининг турличалиги билан ҳосил қилинади, фақат металлар ўртасида137 10 300 477 10 086 10 16 10 4 . . .        СГС бир. =0.026 В

маълум потенциаллар айирмаси ҳосил бўлгандан сўнг у тўхтайди. Бу масала металларнинг электрон назариясида тўлароқ қаралиб чиқилади. 6.Тармоқланган занжир учун Кирхгоф қоидалари . Умумий кўринишдаги тармоқланган занжир берилган (расм 45) у тармоқланмаган участкалар (“1- 2”,”2-3” ва ҳ.з.) тўпламидан иборат бўлиб, охирлари тугунларда бирлашган (“1”,”2” ва ҳ.з.) Барча участка кисмларда, тугундан тугунгача, ток кучи бир ҳил, бу тармоқланмаган занжир шартида. Лекин турли хил участкаларда ток кучи турличадир. Расм 45 Қандайдир тугунда тўпланган токлар ўртасидаги боғланишни қараймиз . Тугунда кирувчи токлар йиғиндиси тугундаги чиқувчи токлар йиғиндисига тенг бўлиши керак, акс ҳолда заряд тугунда тўпланиб ҳоларда, бу токнинг вақт бўйича доимийлик шарти билан мос келмайди. “5” тугун учун (45 расм) токларни ўндан чапга ўтказсак, I 5 + I 6 = I 7 + I 8

I 5 + I 6 - I 7 - I 8 = 0 Қандайдир тугунда тупланган токларнинг алгебраик йиғиндиси 0 га тенгдир: S I k = 0 (6.29) Кирувчи ва чиқувчи токларга қарама-қарши ишора берилди (Кирхгофнинг биринчи қоидаси). Энди ихтиёрий ёпиқ тормоқланган занжирни қараймиз. Барча участкалар учун ёзиб чиқамиз: I 1 R 1 = j (1) - j (2) + E 1 , I 6 R 6 = j (2) - j (3) - E 6 , (6.30) I 8 R 8 = j (5) - j (4) + E 8 , I 4 R 4 = j (4) - j (1) - E 4 R i тўла қаршилик бўлиб, ток манбаининг ички қаршилиги ҳам киради. Бу тенгликларни қўшсак, ўнг томондаги потенциаллар айирмаси йўқ бўлиб кетади ва эга бўламиз: I 1 R 1 + I 6 R 6 + I 8 R 8 + I 4 R 4 = E 1 - E 6 + E 8 - E 4 (6.31) Умумий кўринишда (6.32) яъни ихтиёрий ёпиқ контур бўйича кучланиш тушувларнинг йиғиндиси шу контурдаги ЭЮК йиғиндисига тенг ( Кирхгоф II қоидаси ).

Похожие

Доимий токнинг магнит майдони ва унинг қонунлари

Ўзгармас электр токи

Электролитларда электр токи

Ўзгармас электр токи

Электр токи, қаттиқ, суюқ ва газ моддаларда электр уки. Ом қонунлари. Токнинг иши ва қуввати