Ўзгармас электр токи - Физика - Рефераты

Ўзгармас электр токи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123.5 KB

Ўзгармас электр токи Режа : 1. Ўзгармас ток êўприги ёрдамида каршиликларнинг ўлчаш. Ўлчашлар ва ҳисоблаш.

Ўзгармас ток ê ўприги ёрдамида қаршиликларнинг ўлчаш . Керакли асбоблар : Реохорд , ноль - гальванометр , қаршиликлар магазини , ўзгармас ток манбаи , калит , учта қаршилиги номаълум бўлган резисторлар . Ўтказгич қаршилигини ўлчашнинг турли усуллари бор . Шулардан бири - амперметр ва вольтметр усулидир . Бу усул билан ишлашда шундай схема тузиш керакки , унда ўлчаниши керак бўлган резистордан ўтган токни амперметр ёрдамида ва шу резистор учларидаги потенциал тушишлар вольтметр ёрдамида ўлчаб , занжирнинг бир қисми учун Ом қонунини ишлатилиб , уша номаълум резистор қаршилиги аниқлаймиз . Ўтказгич қаршилигини ўлчашнинг яна бир оддий усули , кўприк усули бўлиб , бунда резистордан ўтган ток ва кучланиш тушиши ўлчанмайди ва бу усул юқоридаги усулга қараганда анча аниқ натижалар беради . Ўзгармас ток кўприги усулини одатда Уитстон кўприги дейилади . Кўприк усули ёки Уитстон кўприги тўртта резистордан ташкил топган бўлиб , улар ёпиқ тўртбурчак АВСД ни ҳосил қилади . Бу тўртбурчакнинг битта диагоналига ток манбаи , иккинчи диагоналига эса асбоб - гальванометр уланади (1- шакл ). 1- шаклдан кўринадики , бу схема мураккабдир . Мураккаб тармоқланган занжир учун Ом қонунини эмас , балки Кирхгофнинг иккита қоидалари ишлатилади . Булар тугунлар ва ёпиқ контурлар учун бўлиб , тармоқланган занжирни ҳисоблашда асосий усулдир . Биринчи қоида . тугунларга тегишли бўлиб , ундаги токларнинг алгебраик йиинғдиси нолга тенг . Бошқача айтганда , тугунга

келган токларнинг йиғиндиси ундан кетган токларнинг йиғиндисига тенг . Ҳар бир тугунда ҳам келаётган , ҳам кетаётган токлар бўлиши шарт . Юқоридаги таърифга асосан , тугунлар учун Кирхгофнинг 1- қоидасини ишлатсак қуйидаги тенгламаларни ҳосил қиламиз : А : I=I 1 =I x C: I 0 =I 2 =I B: I x =I г =I 0 D: I 1 =I г =I 2 (1) Иккинчи қоида ёпиқ контурлар учун бўлиб , у қуйидагича таърифланади : Ҳар қандай ёпиқ контурда потенциал тушишлар йиғиндиси ўша ёпиқ контурдаги э . ю . к . лар йиғиндисига тенг . Потен циал тушиш деганда резистордан ўтган токни , ўша Jг J0 J1 J2 СR 0B J x R x A J R 1 R 2 KД .1-шакл.

резистор қаршилигининг кўпайтмасига айтилади . Потенциал тушишлар ва э . ю . к . лар ишораси куйидагича танланади . Контурни айланиб чиқишни соат стрелкаси ҳаракати бўйича олсак , у ҳолда айланиш йўналиши ток йўналиши билан бир ҳил бўлса , потенциал тушиш ишораси “ = “ олинади , агар тескари бўлса , потенциал тутиш ишораси “-“ ёзилади . Э . ю . к . олдидаги ишора эса қуйидагича танланади . Контурни айланиб чиқишда манбанинг минус клеммасидан плюс клеммасига ўтилса ( = ) ёзилади , агар контурни айланиб чиқишда плюс клеммасидан минус клеммасига ўтилса (-  ) ёзилади . Агар ёпиқ контурда э . ю . к . бўлмаса , у ҳолда тенгликдан кейин ноль ёзилади (0). Бу қоидани 1- шаклдаги ёпиқ контурлар учун ишлатиб , қуйидаги тенгламаларни хосил қиламиз : AB Д A : I x R x = I Г R Ã – I 1 R 1 =0 BC Д B: I 0 R 0 =I 2 R 2 – I Ã R Ã =0 (2) ABC  A: I x R x =I 0 R 0 –Ir =  Шаклдаги R x - номаълум қаршилик , R 0 - маълум қаршилик бўлиб , унинг қиймати қаршиликлар магазинидан танлаб олинади . R 1 ва R 2 ни ўзгартириш натижасида гальванометрдаги ток В дан Д томонга ёки тескарисига ҳам оқиши мумкин . R 1 ва R 2 ларни шундай танлаб олиш керакки , гальванометр ток кўрсатмасин , яъни I г қ0 бўлсин . Кўприк схемасининг бундай холати мувозанат холат дейилади . Маълумки , Г Д B Г R U U J  

бундан кўприк мувозанатлигида I Ã қ 0 бўлса , демак , V B – V D қ 0 бўлар экан . Бундан эса V B қ V D яъни кўприк мувозанат холатдалигида В нуқтанинг потенциали Д нуқтанинг потенциалига тенг бўлиши керак экан . I г қ 0 лигида (1) ва (2) тенгламалар қуйидагича ёзилади : J x = J 0 , J 1 = J 2 (1 1 ) J x R x – J 1 R 1 = 0, J 0 R 0 – J 2 R 2 = 0 (2 1 ) Бу икки тенгламадан (1) ни назарга олган ҳолда 2 1 0 R R R R X  тенгликни ҳосил қиламиз , бундан 2 1 0 R R R R X   (3) бўлади . Одатда схемага ноль гальванометр уланади . R 1 ва R 2 резисторларни танлаш натижасида кўприкни мувозанатга келтириш жуда қийин . Шу сабабдан R 1 ва R 2 резисторларни реохорд билан алмаштирилади (2- шакл ). Реохорд бу линейкага тортилган кўндаланг кесими бир ҳил , бир жинсли 1 м . ўтказгич сим АС бўлиб , шу ўтказгич бўйлаб сирпанувчи Д контактдан иборат . Сурилгич ёрдамида реохорд қаршилиги R 1 ва R 2

бўлакларга бўлинади . Сурилгич Д ни АС бўйлаб силжитиш натижасида R 1 ва R 2 қаршиликлар қиймати ўзгартирилади . R 1 ва R 2 қаршиликлар бир жинсли ўтказгичдан ясалганлиги сабабли : , 1 1 S l R    S l R 2 2    бўлиб , бундан 2 1 2 1 l l R R  , яъни қаршиликлар нисбати узунликлар нисбатига тенглиги келиб чиқади . R x R 0 R 1 R 2 A C Д R қ - Демак ; 2 1 0 l l R R X   (4)В К  2-шакл.

бўлади . Реохорд узунлиги A Сқ l қ 100 та бўлакка бўлинади . АС линейка ўрнига 1 метр миллиметрли қоғоз қўйилса ,  l= 1 мм бўлиб , l 1 ни 1 мм хатоик билан аниқлаш мумкин . Унда 1 1 0 l l l R R X    (5) бўлади . Формула (5) - номаълум қаршиликни реохордли кўприк билан кўприк усулида ўлчашнинг асосий формуласидир . R x ни ўлчашдаги хатолик R 0 ва l ларнинг хатолигидан ташкил топади . R 0 ни ўлчашдаги хатолик қаршиликлар магазини аниқлик классидан аниқланади . Номаълум қаршиликни ўлчашдаги нисбий хатолигини топиш учун (5) формулани логарифмлаймиз ва ундан кейин дифференциаллаб қуйидагини хосил қиламиз . 1 1 1 1 1 0 0 1 1 0 ) ln( ln ln ln l l l l l l l l R R R R l l l R R X X X                (6) охирги тенглик учун умумий махраж R 0 l 1 ( l - l 1 ) бўлади . R x ни аниқлашдаги нисбий хатолик минимал бўлади , агар махраж f ( l 1 )= R 0 l 1 ( l - l 1 ) максимум бўлса .

f ( l 1 ) нинг максимумлик шарти df ( l 1 )/ d l 1 =0 , бўлиши керак , яъни тенглик ўринли . Бу ердан l 1 = l /2 келиб чиқади . Демак , R x ни ўлчашда нисбий хатолик минимал бўлиши учун мувозанатланган кўприкда реохорд сурилгичи l 1 қ l 2 вазиятга мувофиқ туриши , яъни сурилгич реохорднинг ўртасида жойлашиши лозим . Шунинг учун ҳам номаълум қаршиликни кўприк усули билан ўлчашда мумкин қадар сургич реохорднинг ўрталарига яқин нуқталарда жойлашган ҳолда , қаршиликлар магазинидан R 0 ни танлаб олиб , кўприк мувозанатга келтирилади ва l 1 ёзиб олинади . ЎЛЧАШЛАР ВА ҲИСОБЛАШ . 1. 2- шаклдагидек электр схема тузилади . Схемадаги R x ўрнига қаршилиги ўлчаниши керак бўлган R 1 , R 2 , R 3 лардан бирини , масалан R 1 ни улаймиз . Реохорд сургичини ( Д ) тахминан ўрта қисмларга ўрнатиб , қаршиликлар магазинидан R 0 ни шундай танлаб оламизки , схема диагоналида уланган гальванометрдан ток ўтмасин , яъни гальванометр нольни кўрсатсин . Гальванометрнинг бу ноль холати учун реохорд сургичининг ( Д - нинг ) чап ( l 1 ) ва ўнг ( l 2 ) ҳолатлари 1- жадвалга ёзилади . Шуни айтиш керакки l 1 = L 2 =100 ; l 2 =100 - l 1 3. қаршиликлар магазинидан бошқа R 0 ни олиб , яна сургич Д ни ўзгартириб , яна l 1 елка холатини реохорд миллиметр шкаласидан жадвалга ёзиб оламиз . Берилган R 1 номаълум

қаршилик билан R 0 ларни танлаб олиб l 1 ларни ёзишни 3,4 марта такрорлаб , жадвалга ёзиб борамиз . Шуни айтиш керакки , реохорд сургичини ҳолати l 1 50 смлар теварагида ( бошқача айтганда 40 см билан 60 см оралиғида ) бўлишини таъминлаш керак . 4. Схемага R 1 ни ўрнига энди R 2 ва R 3 ларни улаб 2 ва 3 пунктларни такрорлаб жадвалга ёзиб борамиз . 5. Схемадаги R x ўрнига номаълум қаршиликларни , R 1 , R 2 , R 3 резисторларни турли комбинацияларда кетма - кет , параллел ва аралаш улаб , у комбинациялар учун ҳам R 0 ларни қаршилик магазинидан танлаб , реохорд сургичини ( Д ни ) суриб , гальванометрни ноль холатга келтириб , 3-4 марта R 0 ларни бериб l 1 ларни жадвалга ёзибборамиз . 6. Жадвалга тўлғазилган тажриба натижаларига асосан (5) формула ёрдамида ҳар бир ўлчашлар учун R x лар ҳисобланади . 7. Ҳисобланган (3-4 марта ) R 1 ларнинг қийматларидан унинг ўртача қиймати , ўртача квадратик хатоси ва нисбий хатолиги ҳисобланади . 8. 7 пунктни R 2 , R 3 лар учун ҳамда R 1 , R 2 , R 3 ларнинг турли комбинацияларда кетма - кет , параллел ва аралаш улашлари учун ҳам ҳисобланади . 9. R 1 , R 2 , R 3 ларнинг ўртача қийматини билган ҳолда бу учаласини турли комбинацияларда кетма - кет , параллел ва аралаш улашларни , уларнинг улашда умумий қаршиликларини ҳисоблаш формуласига асосланиб , уларни ҳисоблаш керак . Бу усулда ( назарий ) олинган натижаларни тажрибада чиқарилган катталиклар билан таққослаш лозим .

I - УСУЛ 1 жадвалга асосан R x ларни ЭХМ ёрдамида ҳисоблаш учун формула (5) ни қуйидагича ифодалаймиз . R x ( i )=R  ( i )  L( i )/(100-L( i )) (5 I ) 1 жадвалдаги ҳар бир номаълум қ аршиликлар учун (R 1 , R 2 , R 3 , R12KK, R23 ПР , ва ....) (5) формула асосан резисторлар қаршиликларини , уларнинг хатоликларини ва нисбий хатоликларини ҳисоблаш учун тузилган L51 дастур иловада келтирилган . Формула , жадвал ва дастурга кирган катталикларда қуйидаги белгилашлар ишлатилган : К - тажриба сони , R  ( i ) - қаршиликлар магазинидан танлаб олинган маълум қаршиликлар ( Ом ) Rx ( i ) - номаълум қаршиликлар ( Ом ) R 12 KK - биринчи ва иккинчи резисторлар кетма - кет уланган ( Ом ) R 123 ПР - биринчи , иккинчи ва учинчи резисторлар параллел уланган ( Ом ) R 1 CP , R 3 CP - биринчи ва учинчи резисторлар қаршилигининг ўртача қиймати ( Ом ) II - УСУЛ 1 жадвалдаги R 1 , R 2 , R 3 резисторлар учун тажрибада олинган R 0 ( i ) ва L 1( i )( i =1  4) ларни бериб , R 1 CP , R 2 CP , R 3 CP , R 123 KK , R 12 ПР , R 13 ПР , R 23 ПР , R 123 ПР ларни ҳисоблаш учун тузилган L 511 дастур иловада берилган .

Дастурда қуйидаги белгилашлар киритилган : К - тажриба сони R 0( i ) - қаршиликлар магазинидан олингган маълум қаршиликлар ( Ом ) L 1( i ) - реохорд елкасининг чап елкаси ( см ) Rx ( i ) номаълум қаршиликлар ( Ом ) R 1 CP - ҳисобланган қаршиликнинг ўртача қиймати ( Ом ) R 12 KK - биринчи ва иккинчи резисторлар кетма - кет уланган R 23 ПР - иккинчи ва учинчи резисторлар параллел уланган 1- жадвал . R X R R0(i) L1(i) L2(i) 1 R01(1) L11(1) R 1 2 R02(1) L12(1) 3 R03(1) L13(1) 4 R04(1) L14(1) 1 R01(2) L11(2) R 2 2 R02(2) L12(2) 3 R03(2) L13(2) 4 R04(2) L14(2) 1 R01(3) L11(3) R 3 2 R02(2) L12(3) 3 R03(2) L13(3) 4 R04(2) L14(3) R 12 KK

Похожие

Ўзгармас электр токи

Электролитларда электр токи

Потенциал. Электр сигими. Узгармас электр токи. Ом конуни

Суюкликларда газларда ва плазмада электр токи

Доимий электр токи ва унинг қонунлари