Ижод жараёнида интуиция. Синергетика - Философия - Рефераты

Ижод жараёнида интуиция. Синергетика

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Ижод жараёнида интуиция. Синергетика Режа: 1. Интуиция тушунчаси 2. Ижод жараёнида онгсизлик ва онглилик 3. Ижтимоий ва ицтисодий тадқиқотларда синергетиканинг роли

Интуиция тушунчаси Инсон — ижодкор, фаол, интилувчан шахе. Инсоннинг акл идроки, заковати негизида эппситемологик фаоллик, илмий ижод га, борлиқнинг сирларини, яширин механизмларини, унинг бу тун моҳиятини англаб етишга интилиш ётади. Одамларнинг ақл га мувофиқ, онгли фаолияти, тафаккури, ижодий фаоллиги ин сонга таъсир курсатади, зотан, инсон шунчаки биологик мавжу дот эмас, балки ақл идрокли, заковатли, ижтимоий мавжудот дир. Инсоннинг тур (Ното 5ар1епз 8ар1епз — энг акл идрокли ин сон) сифатидаги ақлга мувофиқ, онгли ҳаёти объектив борлиқ нинг муҳим соҳаси—Акл идрок соҳасини ёки атоқли натуралист ва файласуф, академик В.И. Вернадскийнинг таъбири билан ай тганда, ноосферани ҳосил қилади. Инсоннинг билувчи тафаккурининг ижодга интилиши, ижо дий фаоллиги илмий тадқиқот мақсадини қўйишда, илмий ижод натижапарини прогноз, башорат қилишда онгнинг фаоллигини назарда тутади. Ижод бу инсон табиат бойликларини онгли равишдаузлаштириши жараёнида янги моддий ва маънавий бой ликлар яратиш, шунингдек, инсоннинг қобилиятларини ривож лантириш жараёнидир. Иммануил Кант ижодий билиш фаолли гини «ақлнинг хавф хатарли фаолияти» деб таърифлаган эди. Инсоннинг ўзини куршаган оламни теран ва мукаммал билишга интилишида жасорат ва матонат кўрсатиши онг ижодий фаолли гининг ёркин ифодасидир. Инсон олдида турган вазифаларни ҳал қилишга ижодий ёндашиш — инсон рухи, акл заковатининг олий ифодасидир. Вок.еликни ижодий, фаол ўзлаштириш муҳим элементни илмий муаммонинг мақбул ечимини излаш ва топишдаги «ижод машаққатларюши ўз ичига олади. Шахснинг билиш қобилиятлари айнан илмий ижодда тўлақонли намоён бўла ди. Калифорниялик машҳур психолог Ж. Гоуэн бу ҳақда шундай деб ёзган эди: «Даҳо шахслар бир мушоҳада юри тиш жараёнида кашф этадиган нарсаларга оддий истеъдодли

одамлар узок, ва машаққатли мехнат натижасида эришиши мумкин» 1 . Мушоҳада, инсайт, интуиция машаққатли илмий изланиш, янги фактларни топиш ва уларни илмий гипотезалар, тизимлар, назариялар ва қонунларда рационал, мантиқий дискурсив анг лаб етиш билан бир қаторда, илмий ижоднинг зарур жиҳатлари, олимнинг изланувчан, жонли, тиришқоқ ақлининг доимий ҳам рохларидир. Буюк физик А. Эйнштейн илмий ижодда интуиция, фараз, мушоҳаданинг аҳамиятини қайд этган ҳолда, «Мо х ият эътибори билан, фақат интуицияпша чинакам қимматга эгадир», деб кўрсатиб ўтган эди 2 . Инсоннинг дунёни билиш, субъектнинг объект билан узаро таъсирга киришиш жараёни ўта мураккаб ва зиддиятли жараён дир. У олимдан нафақат онгли, балки онгсиз фаолият кўрсатиш ни ҳам талаб этади. Инсоннинг онг ости сохасининг билиш фаолияти интуитив билиш деб аталади. Интуиция эса бу билиш объектининг айни шартларда бошха йўл билан асослаб бўлмайдиган хоссаларига бевосита, номантиқий тарзда ҳаққоний деб қарашдир. Илмий ижодда интуиция сезги ва ақл идрок фаолиятига қаршилик кўрсатмайди, балки билишнинг хиссий ва рационал жиҳатлари билан узвий боғланиб, уларни тўлдиради. Мантиқ, ал Форобий таъбири билан айтганда, акл идрок ме зони, унинг грамматикаси бўлса, олимнинг тафаккуринитартиб га келтириб, илмий ижодни қатьий, мантиқан изчил шаклга сол са, ҳақиқатни интуитив билиш жараёни квант жараёнларидаги туннеллаштириш ходисасига ухшаб кетади, яъни тулқинли фун кция потенциал тўсиқнингустидан хатлаб эмас, балки тўсиқда туннел очиб ошиб ўтади. Интуиция ҳам билимдан билувчининг ақл идроки учун коронги номаълум нарсалар уюми орқали ҳара катланиб, янги билимни бевосита кўриш сари «туннелдан ошиб ўтади». Ҳозирги замон математиги, глобап жараёнларни компьютерда моделлаштириш бўиича мутахассис, академик Н.Н. Моисе евнинг фикрича, илмий ижодий мантиқий ва математик методлари қай даражада баркамол бўлмасин, улар интуиция, сезги, фа раз ўрнини боса олмайди. Инсоннинг

табиатни билиш ижодий жараёни тасаввур ва интуиция билан чамбарчас боғлиқ, зеро, субъект бирон бир нарсани тасаввур қилар экан, унга ўзига маъ лум объектларнинг жихатлари, томонлари ва қирраларини инту итив равишда беради. Тасаввур бу хиссийлик, мантиқийлик ва интуитивликнинг ўзига хос уйғунлиги булиб, бунда тафаккур ҳис сий образларни умумлаштириб, уларга мазмун бахш этади. Би лиш ва ижодга янги ғоялар керак, аммо бунинг учун эмпирик фактларнинг ўзи кифоя қилмайди, ривожланган интуиция, тасав вур, фантазия ҳам булиши талаб этилади. Реал хаётдаги у ёки бу ҳодиса, ёки фактни теран тушунишни мантикий дискурсив ва интуитив жихатлар билан боглаш зарур. Билишнинг мазкур жнхатларининг диалектик бирлиги, уйгунли ги урганилаётган ходиса ҳақида аниқ тушунча беради, субъект да унинг ижодий ва билиш к/эбилиятларига, илмий тадқиқот жа раёнвда карашларининг тўғрилигига ишонч уйғотади. Интуиция ҳодисаси қадимдан олимларнинг эътиборшш ўзига тортиб келади. Веда, Упанишада, Авесто яратувчилари, пифа горчилар, Платон ва Аристотель интуицияни бевосита билим деб тушунган ва унинг сирини очишга ҳаракат қилган. XVII асрда буюк француз мутафаккири Р. Декарт уз фал сафий концепцияси доирасида интеллектуал интуиция х ақида изчил таълимот яратди. Унинг фикрича, интуиция бу теран ва зехнли ақлнинг мустаҳкам тушунчасидир. Мантиқ ва инту иция чуқур ички алоқаларга эга зотан, интуиция мантиқнинг квинтэссенцияси демакдир. Интуитив билим ўз ўзидан маълум, теран, ёрқин билим деб ҳисобланган. Декартнинг фикрича, ин теллектуал интуиция ак.л бевосита англаб етадиган билимни яратади, мазкур билим кейинги мантиқий мушохадалар учун асос бўлади. Интуиция атамаси лотинча гпШеп сўзидан келиб чиққан бўлиб, диктат билан қараш деган маънони билдиради. Интел лектуал интуиция деганда аклнинг х одисалар мохиятини бевоси та англаб етиши тушунилади.

Ҳозирги замон француз файласуфи, адабиёт соҳасида Нобель мукофоти лауреати (1927) Анри Бергсон уз ижодини интуицияни ўрганишга багипшади. «Онгнинг бевосита маълумотлари» (1889) асарида у давомийликни, яъни субъектнинг ҳақиқий, муайян вақ тини хамда бу давомийликни англаб етувчи интеллектуал интуи цияни ўрганиб, интуиция давомийликни ёки янги шаклларни мут тасил ижод этишни англаб етиш усули сифатида онг ва ҳаёт ҳоди салари олдида ожиз бўлган билишнинг интеллектуал методлари га қарши туради, деб қайд этди. А.Бергсон фалсафий интуициянинг узигахосхусусиятларини кўриб чикди. Унинг фикрича, фалсафий интуиция илмий билиш нинг негизи бўлмай, балки унга қарши туради. Интуиция ёрда мида файласуф тадқиқот предметининг моҳиятига кириб бора ди. Шу билан бир вақтда, фалсафий интуиция замон вамаконга боғлиқ бўлмаган у ёки бу фалсафий тизимни вужудга келтирув чи ўзига хос ички импульсдир. Интуиция бу хаётнинг ижодий эволюцияси йўналишида ҳаракат қилувчи ва унинг мохиятини тушуниб етувчи ижтимоийлашган инстинктдир. Билишда интел лект етакчилик қилади, у «атрофида тозаланган ва интуиция хрла тигача кенгайтирилган инстинкт мавхум туманликни ҳосил килув чи нурли ўзак» бўлиб қолади 1 . Фалсафанинг вазифаси «вақти вақти билан ўз предметини ёритиб турувчи мана шу тарқатувчи интуицияларниўзлаштириш»дир 2 . Ҳозирги замон фалсафий феноменологияси асосчиси Эдмунд Гуссерль А. Бергсоннинг билиш ва ижодда интуициянинг роли ҳақидаги қарашларини қўллаб қувватлаган ва интуицияга субъектнинг объект билан (эпистемологияда) бевосита бирлаши ши натижасида нарсалар моҳиятини билишнинг мутла х о номан тикий шакли деб қараган. Гуссерлнинг фикрича, интуиция нар саларнингсоф мохиятини, бинобарин, чексиз иш майдонини очиб бериши керак. Э. Гуссерль интуицияни ўрганиш учун таклиф қил ган «Феноменологик дескрипция» метода эътиборгамолик. Бу методца интуитив билиш бадиий тавсифлашга, илмий ижод ада бий бадиий ижодга яқинлашади. Гуссерлнинг фалсафий тизими да илмий билиш

дастлабки аён бўлган нарсалар (урганилаётган объектдан олинган дастлабки, яхши англаб етилмаган таассу ротлар)нинг интуитив даражасини ва идеал аён булган нарсалар (билиш натижалари) даражасини назарда тутади. Инсоннинг борлиғини факат фалсафа англаб етшнга қодир. Борлиқнинг маъно сини фақат интуитив йўл билан тушуниб етши мумкин. Феноме нологик фалсафа қуйидагиларни эътироф этади: • биз нарсаларни қандай кўрган бўлсак, шундай идрок эти шимиз керак; • онг кечинмалар, хотиралар, фантазиялар оқимидир; • маънонинг тагига мушоҳада юритиш, категориал интуиция орқали етилади. Экзистенциализм фалсафаси илмий билиш жараёнида интуи ция ўзига хос рол ўйнашини кўрсатади. Масалан, Жан Поль Сартр интуицияга фаннинг инсон психологияси соҳасига кириши йўлида ўзига хос тўсиқ деб қарайди. Интуиция мутлақо ҳамма нарсаларнинг моҳиятини тушуниб етади, аммо унинг ўзи олин ган билимни анализ, синтез қилиш, англаб етиш ва концептуал ланггириш воситаларидан маҳрумдир. Экзистенциализмда инту иция— бу инсоннинг оламга бевосита содда муносабатидир. Ин туиция, инстинкт, сезги инсонга ўзини қуршаган оламга мосла шишга, унда яшаб қолишга ёрдам беради. Карл Поппер ўз танқидий рационализм фалсафасидаинтуи цияни эпистемологик ва ижтимоий маданий х одиса сифатида анализдан ўтказишга катта эътиб ор беради. Унинг фикрича, ман тиқий дискурсив ва интуитив фикрлаш ўртасида аниқ чегара мав жуд эмас, интуициянинг ўзи эса маданий таракдиёт тарихи ва дискурсив фикрлашда эришилган ютукларнинг маҳсулидир 1 . Ҳозирги замон эпистемологиясида ва фанда бевосита илмий ижод амалиётвда, авваламбор, математика, кимё, назарий физи када кўплаб ажойиб кашфиётлар интуитив даражада вужудга кел ган. Масалан, ҳозирги замон математикасида бутун бир ижодий йўналиш—ишуиционизм мавжуд бўлиб, у математик ижод жара ёни, албатта, интуицияни, онг ости

соҳасининг фаолиятини ўз ичи га олади, деб ҳисоблайди. Анри Пуанкаре, Жак Адамар, Леон Брауэр, Герман Вейль сингари йирик ҳозирги замон математикла ри математик ижодни интуициясиз тасаввур қила олмайди. Ҳозирги замон геометриясининг муҳим бўлими топология нинг вужудга келишида унинг асосчиси А. Пуанкаренинг «гео метрик интуицияси» катта рол ўйнаган. Топологиянинг асосий концепцияларини Пуанкаре кўргазмали, интуитив аён бўлган та саввурлар асосида илгари сурди. Ўз ижоди билан Пуанкаре ма тематикага «интуициянинг мутлақо янги турини: сифат жиҳати дан янги, топологик интуицияни киритди» 1 . Голланд математиги Л. Брауэр математика соҳасида ўзининг барча умидларини расмий мантиқ билан эмас, интуиция билан боғлади. Математик ижоддау интуицияни математиканинг яго на манбаи, математикани узил кесил асослаш негизи ва матема тик назарияларнинг ҳаққонийлиги мезони деб эълон и х илди. Бизнинг қатьий фикримизча, эпистемологияда интуициянинг ролини ерга уриш ҳам, ошириб юбориш ҳам ярамайди. Интуи ция мантиқ ва тажрибага қарши қўйилмайди, балки шахснинг ижодий фаоллигида уларни тўлдиради. Ижод жараёнида онгсизлик ва онглилик Интуиция ва ижод инсон ҳаётида онг ҳодисасининг икки қизиқарли кўринишидир. Онг инсоннинг моҳият мазмунини ифодаловчи хусусият бўлиб, субъектов воқеликни, ташқи муҳит нинг инсон, унинг онги ва рухиятидаги инъикосшш, инсоннинг маънавий оламини, унинг оламдаги ўз борлиғини онгли равиш да тушунишини, ташқи муҳитга фаол, ижодий муносабатини ифода этади. Субъектнинг объект борлиги қонуниятларини, унинг хосса лари ва алоқаларини ҳиссий ва рационал билиши онгнинг ижо дий фаоллигига ёрқин мисол бўла олади. Аммо онгли даражада содир бўлувчи инсоннинг ижодий

жараёни унинг руҳиятининг янада чуқур онгсиз ва онг ости қатламларига ҳам кириб бора ди. Ҳозирги замон илмий тасаввурларига кура, инсоннинг онг сиз онг ости руҳий фаолияти соҳаси баъзан онг англаб етмайди ган сезгилар, тасаввурларни уз ичига олади. Онг ости соҳаси маънавий ҳаётнинг туш куриш, гипноз ҳолати, англанмаган истаклар, ташвишли сезгилар, масалан, инсон ҳаётида кўнгил сиз ҳодиса содир бўлиши арафасидаги ташвишли сезгиларни қамраб олади. Руҳиятда онг, онг ости сохаси ва онгли нарсаларнинг ўзаро алокаси масалаларига психоанализ асосчиси Зигмунд Фрейд катта эътибор берган. Унинг фикрича, инсон руҳияти уч соҳа дан: «У», «Мен», «Мендан устун» соҳалардан ташкил топган. «У» онгсиз майлларнинг теран қатлами бўлиб, унда гедонизм, лаззатланиш принципи етакчилик килади. «Мен»—бу шахснинг онг соҳаси, онгсиз соз х а билан реаллик принципи ҳукм сурувчи ташки олам ўртасида воситачидир. «Мендан устун» соҳа бу шахснинг ички маънавияти, виждони, таъбир жоиз бўлса, шахс нинг ички ижтимоийлашиш даражасидир. 3. Фрейд эксперимент лар ва клиник тадкикотлар негизида инсоннинг маънавий олами да онгсиз нарсалар, шу жумладан, билиш ва ижодий фаоллик нинг ролини асослаб берди. Онг ости соҳаси ва интуиция илмий билиш жараёнида бир бири билан узвий ботлщ. Структуравий лингвистика сохасидаги йирик мутахассис, тил психомеханикаси назариясининг асосчи си Гюстав Гийом билиш жараёнида х одисаларни аниқ кўриш, уларнинг моҳиятини теран тушунишда интуиция муҳим рол ўйнайди, деб эътироф этган. Ўз маърузаларида Гийом шундай деб кайд этган: «Интуитив механикада барча операдиялар онг сиз равишда содир бўлади. Онгсизлик, интуиции бир хил нарса лардир, натижани кўриш имконини берувчи тил структуралари билан тасдикланувчи интуитив механика операцияларнинг са марадорлиги бизда ўзимиз бошкара олмайдиган, кучи билимла римизни оширишда эмас, балки башорат килиш (1шскШе) коби лиятимизни кучайтиришда бўлган фаолият даражаси мавжудли гидан далолат беради» 1 .

Интуиция бу ижодий фаолиятнинг ички, субъектив томони бўлиб, унда онгсиз компонент билиш фаолияти натижаларини умумлаштириш, бирлаштириш, тушуниб етишга (Гийом таъ бири билан айтганда, «аниқ кўриш»га) йўналтирилади. Шу би лан бирга, илмий ижодда онглилик ва онгсизликнинг, интуи тивнинг ўзаро таъсирини ҳадцан ташкари соддалаштириб юбор маслик керак, зотан, бу жуда мураккаб, чалкаш ва анча мавҳ ум жараёндир. Масалан, немисхимиги А. Кекуле 1865 йилда миясига туйкусдан келган фикр натижасида бензол молекуласи тузилишини кашф этди. У мазкур муаммо устида кўп йиллар бош котирди, аммо онги унинг ечимини топишга ожизлик кил ди. Кунларнинг бирида олим дўстининг уйида меҳмонда ўз ду мини тишлаётган саламандра тасвирини кўриб колди ва шу лаҳза у бензол молекуласининг тузилишини олти бурчакли ту таш ҳалка кўринишида аниқ тасаввур қилди. Д.И. Менделеев ўз кимёвий элементлар жадвалини 1869 йили тушида кашф қил гани яхши маълум. Илмий ижод соҳасидаги бу ва бошка шунга ўхшаш мисоллар онгли ва онгсиз сохалар илмий ижод жараёни да бир бирига ёрдам бериши ҳам, халакит бериши ҳам мумкин лигини кўрсатади. А. Кекуле билан боғлиқ мисол онг олимнинг ижодидаги онг сиз ҳолатга туртки берганини кўрсатади. Афтидан, олимнинг онг ости соҳасида бензол молекуласининг ечими тайёр бўлган ва фақат онгли даражага ўтиш учун сиртдан туртки берилишини кутган. Саламандра сурати билан молекула тузилиши ўртасида ги ўхшашлик мана шундай туртки бўлиб хизмат қилган. Д.И. Менделеев билан боғлиқ ҳолда эса, элементлар даврий система сини яратиш вазифаси деярли ҳал бўлган, аммо онг бу ечим онг ости соҳасидан онг соҳасигаўтишига йўл кўймаган, онг сўзнинг том маъносида «ухлаган» пайтда эса, онг остидан тайёр натижа «сузиб» чивдан ва олим уйкудан уйғониб, уни қоғозда қайд эти шигина қолган. Шахе турмуш тажрибасининг, зарур ахборотларнинг улкан массиви онг ости соҳасида тўпланиб боради. Шунинг учун ҳам онгсиз соҳа хотира ва ижод билан узвий боғлиқ. Том маънода ижодкор шахе ўз истеъдоди, маҳорати ва

кўникмасини шундай баркамол даражага етказадики, кўпгина ҳаракатлар онгда ту шуниб етиш боскичини четлаб ўтиб, «автоматик» равишда, уз ўзидан содир бўлади инсон ру х ининг чинакам буюклиги мана шундадир. Инсон онгсиз, инстинктив равишда содир этувчи кўпгина ҳаракатлар ҳимоя механизмлари вазифасини бажаради ва мия ни муттасил огирлик тушишидан ҳимоя қилади. Уни онг ости соҳаси бошқаради ва назорат килади. Шахснинг қарашлари, одатлари, мойилликлари ҳам онгсиз со х а билан боғлиқ, интуи ция эса— миянинг қўйилган вазифаларни илгари олинган ва хо тирада сакланаётган маълумотлар асосида ҳал қилиш борасидаги онгсиз, мантиқцан ташк аридаги фаолиятининг маҳсули дир. Кўпинча онг ости соҳаси инсоннинг эмоциялари, иродаси ни тизгинлаб, уларни муттасил назорат қилади. Онг ости соҳа си ёрдамида субъектнинг онгиўз борлиғининг чуқур, яширин, ҳали англаб етилмаган бурчакларига йўл топишга харакат қила ди. Онгли ва онгсиз соҳаларнинг бирлашиши, қўшилиши содир бўлса, шунда инсон уз олдида турган вазифаларнинг ечимини анщ ва мукаммал топади. Ижтимоий ва ицтисодий тадқиқотларда синергетиканинг роли Илмий ижод метод ологиясини ўрганиш ижодий фаолликни хиссий, рационал ва интуитив билиш даражаларида анализдан утказишдан бошланади ва шунинг ўзи билан тугамайди. Илмий ижодни анализдан утказиш мураккаб, комплекс вазифа бўлиб, уни счиш учун, айнщса, сўнгги вақтларда жадал ривожланаёт ган борлшршнг турли даражалари: микро , макро , мегаоламда, жонсиз ва жонли табиатда, одамлар хамжамиятида содир бўлув чи жараёнлар ва хрдисаларнинг ўзини ўзи ташкил этиши ҳаквда ги фан—синергетика методлари ва ёндашувларидан тобора кенг фойдаланилмоқда. Синергетика куйидаги илмий фактни қатъий аниклади: ноор ганик ва органик табиат тизимларида, маълум шароитларда, хаос ва тартибсизликнинг

ўзини ўзи ташкил этиш, ўзини ўзи ту зиш, тартиблиликнинг ортиши ва камайиши жараёнлари содир бўлиб туради. Йирик зозирги замон эпистемологи, фан методологияси со х асида мутахассис, профессор Г.И. Рузавин ўзининг «Синер гетика ва тизимли ёндашув» асарида шундай деб қайд этади: «Синергетика соҳасидаги тадқиқотлар ўзини ўзи ташкил этиш тушунчасига биз интиутив равишда мана шу атамага боғлай диган маънони, яъни тизимда содир бўлаётган жараёнлар ин соннинг аралашишига, тизимнинг ташқарисидаги омилларга боғлиқ эмас, деган маънони берди»'. Ўзини ўзи ташкил этиш жараёнларининг спонтан, эркин хусусиятини англаб етиш ин соннинг ижодий табиатини тушунишни жиддий кенгайтиради. Синергетика атамаларида субъектнинг ижоди бу борликнинг ижтимоий даражасида ўзини ўзи ташкил этишнинг энг олий, энгунумдор, фаолбосқичидир. Инсоннинг ижодий фаолияти материянинг ўзини ўзи ҳаракатлантириш ва ривожлантириш чексиз жараёнида ўзини ўзи ташкил этиш ички хоссасига асос ланади. Субъектнинг ижодий фаоллигининг ўзини ўзи ташкил этиши маънавий борлиқнинг онгли ва онгсиз даражаларида содир бўлади. Бунинг устига, ижодий шахсларнинг олимлар нинг илмий жамоалари, илмий мактаблари ва жамиятларига ўзини ўзи уюштириши бундай жамоанинг ҳар бир аъзосининг ижодий салохиятини ва бутун жамиятнинг ижодий салоҳият лари умумий йигиндисини бир неча баравар оширади. Бу янги экспериментларда, гипотезаларда, назарияларда ва к онунлар да, шунингдек, илмий жамиятларнинг ташкилий ту.зилмалари — илмий тадқиқот институтлари, лабораториялари, бўлимла ри, секторлари ва шу кабиларда уз аксини топади. Ҳозирги замон фани нафақат қизиқарли ва ижодий, балки жамоавий иш ҳамдир. Шунинг учун ҳам жамоавий ижод унумдор илмий жамоалар (баъзан халқаро, интернационал илмий жамоалар) га уюштирибгина қолмай, уларни мустаҳкамлайди ва жипс лаштиради. Ташқи омиллар ижодий фаолликка кўмаклашган ҳолларда алоҳида олимнинг ва илмий жамоаларнинг ижодий билиш фао лияти кучаяди. Буни ҳозирги

замон илмий ижод методологияси нинг тадқиқотчиси В.А. Яковлев «резонанс» деб атайди'. «Ти зимнинг мураккаблиги даражаси қанча юқори бўлса, ташқи му ҳит омилларининг таъсир кўрсатувчи х аторлари сони шунча кўп бўлади, демак, резонанс ҳолатига шунча қийинлашади», деб қайд этади у 2 . Илмий билишда ижод жараёнининг анализига нисбатан си нергетик ёндашув муҳим методологик хулоса чиқариш имкони ни беради: онг инсон миясининг хоссаси сифатида ижодий ва акс эттириш элементларининг мураккаб диалектик бирлигини ташкил этади. Онг тузшгашида мазкур элементлар уртасиДа нозик корреляция мавжуд. Шунинг учун хам онгнинг акс эттириш да ражасида сезиш, идрок этшп ва тасаввур килишга тасаввур, фантазия ва интуиция мое келади. «Шундай килиб, ижод матери янинг ўзини ўзи ташкил этиш шаклларининг узоқ эволюцияси нинг крнуний якуни, унинг инсон онгининг вужудга келиши би лан боғлиқ олий боск х ичидир» 1 . Бундай нуктаи назардан Караганда, фан субъект ижодий фао лиятининг турларидан бири, борлщ ижтимоий шаклининг ўзини узи ташкил этиш салоҳиятини рўёбга чикариш усулларидан бири бўлиб кўринади. Фан ривожланаётган, ўсиб бораётган билим тизими, ривожланиш ва ўсиш эса тадкикотчилар, олимлар, янги билим яратувчиларининг фан соҳасидаги бевосита ижодидир. Фанда ижод бу маънавиятнинг олий ифодасидир. Назарий фи зика ва атрофизика сох.асида мутахассис, академик Я.Б. Зельдо - вич фаннинг аксиологик киммати х.акида гапириб: «Фундамен тал фан шунинг учун х.ам керакки, у инсоннинг маънавий эҳти ёжларини қондиради», деб қайд этган эди 2 . Ҳозирги замон фани бу ижодий фаолият эталонидир. Шахс нинг ижодий салоҳиятини илмий билиш оркали рўёбга чикариш нинг имкониятлари беҳ,ад чексиздир. И. Кант фикрини тўлдириб, ҳозирги замон илмий изланиши акл идрокнинг хавф хатарли ва кизикарли фаолияти, шахе акл

идроки, заковати ижодий салохи ятининг тантанасидир, деб кайд этишимиз мумкин. Фан посгиндустриал ахборот жамиятининг ижтимоий инсги тути сифатида бошка ижтимоий тузилмалар давлат, сиёсат, иктисод, мудофаа, санъат, фалсафа, дин, ахлоқ билан узвий ало қада ўзини ўзи уюштиради, усади ва ривожланади. Шу билан бирга, фан, инсон ижодий фаоллигининг ижтимоий амалиётида уз аксини топиб, ижтимоий ҳ.аёт тузшшшида мустаҳкам ўрин эгал лайди. Бугунги кунда ижтимоий ҳаётни ривожланган фан ва фан техника инфратузилмаси, масалан, Интернетсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Илмий билиш ва ижодда синергетика дунёни классик фан га қараганда янгича кўриш имконини беради. У моддий ва маънавий борлиқнинг барча даражаларида ўзини ўзи ташкил этиш, дунёнинг ва у ҳакдаги илмий билимнинг тизимлилиги ва яхлитлиги, борлиқ тузилиши объектлари микро , макро , ме гаоламларнинг ривожланиш қонуниятларининг умумийлиги (бу қонуниятлар ўзини ўзи ташкил этишнинг чизиқсиз назария сида «фракталлар» деб номланган), ҳ одисалар ва жараёнлар нинг ночизиқлилиги ёки кўп вариантлилиги ва қайтмаслиги, хаос ва тартибнинг, тасодиф ва заруратнинг узаро ало х аси ғояларига асосланган. Дунёнинг синергетик манзарасида узгарувчи жараён функци яларининг синтези содар булади, тизимдаги бекарорликлар, флук туациялар ёки тизимнинг мувозий х олатидан чекинишлар туфай ли замон ва маконда унинг тузилиши вужудга келади, деб қайд этади синергетика асосчиларидан бири, кимё соҳасида Нобель мукофоти лауреати Илья Романович Пригожий. ФУНКЦИЯ Тузилиш Флуктуациялар Фикрини давом эттириб, И. Пригожий шундай деб ёзади: «Бу уч жиҳатнинг узаро таъсири кутилмаган ҳодисаларга, шу жум ладан флуктуациялар оркали тартибнинг вужудга келишига олиб келади» 1 .

Синергетикада дунёнинг ривожланишиночизикли, тасодиф ларга, тармокланиш нукталарига, оламнинг ривожланиши сценарийларининг ҳар хил вариантларига тула булади. Синергети када барча нисбатан барарор тузилмалар нотурғундир, улар муттасил равишда хаосдан вужудга келади, ўзини ўзи тузади, йўналтирилган ва қайтмас ўзгаришларни бошдан кечиради, завол топади ва улади. Барқарор тузилмаларнинг вужудга келиши ва завол топиши, хаосдан тартибга утиш синергетик механизм лари тузилмаларнинг кўлами ва хусусиятидаги ўзгаришларга нисбатан универсал, бир вариантлидир, зотан, улар ноорганик ва органик нарсаларга, жонли оламга ва инсоният жараенлари, ижтимоий жараёнлар оламигахосдир. Синергетика ҳар хил табиатли тузилмаларнинг ўзини ўзи таш кил этиш умумий, универсал механизмларини, жонли ва жонсиз табиатдаги шаклларнинг структуравий бирлиги, ягона симмет риясини очиб беради. Шундан сунг синергетика нима учун бун дай тузилмалар ўзини ўзи ташкил этиш жараёнида вужудга кели шини муваффакиятли тушунтириб беради. Бундан ташкари, у мазкур тузилмаларнинг барчаси ривожланувчи, жўшкин тузил малар эканлигини курсатади. Синергетика нуктаи назаридан Караганда, хаос бу, классик статистик термодинамикада курсатилганидек, тизимда энтропия, тартибсизликнинг муттасил ортиб бориши эмас, балки фаол, ижодий, шакл хосил кнлувчи асосдир. У тузилмани вужудга кел тиради, озгина флуктуация, тасодиф принципиал янги баркарор тузилмани вужудга келтирган х олларда барча ортикча нарса ларни четга чикаради. Мувозанатдан озгина чекиниш, флуктуа ция реал макротузилмани вужудга келтиради. Галактиканинг спирал тармоклари мана шундай ривожла нади, Ер атмосферасида циклонлар ва антициклонлар шундай вужудга келади ва йуколади, ҳайвонларнинг оёклари, куш ларнинг қанотлари усади ва ҳ.к. И.Р. Пригожий аниклаган синергетиканинг универсал ижодий алгоритми ҳамма жойда ишлайди.

Синергетика фаол шакл ҳосил қилиш, хаосдан барқарорлик ва тартибнинг ўзини ўзи ташкил этиши жараёнида зарурат ва тасодифнинг диалектик алокасини янгича ва теран очиб бериш га кўмаклашади. Тасодиф флуктуациялар оркали ривожланиш траекториялари доирасида «дайдиш» имкониятини аниқлайди. Жараённинг бифуркция, тармокланиш нуктаси якинида бекарор лик, флуктуация ҳолатида айни лаҳзада тузилма кандай вужуд га келишини айнан тасодиф аниклайди. Бу тасодиф муҳитнинг тегишли ўзини узи тузиш шакли билан маконда келишган тақ дирда содир бўлади. Бинобарин, синергетика тасодиф—бу ижодий, конструктив, анча унумли асос эканлигини яқкол кўрсатиб беради. У хаосдан дунёни яратади. Синергетика фақат тасодиф заруратга кўшимча бўлиб эмас, балки зарурат ҳам тасодифга қўшимча бўлиб хизмат қилиши ни курсатади. Реал борлиқда зарурат ва тасодиф тенг ҳуқуклидир. Илмий ижодда синергетика тасаввурларидан келиб чиқиб, келажакни, тизимнинг олим учун мақбул ҳолатини ва бу ҳолатга эришиш усулларини билган ҳолда, тадқиқотчи ҳодисалар ва фак тларни ўрганиш учун зарур бўлган ташкил этишнинг қидирила ётган шаклига чщнш вақтини жиддий қисқартириши, илмий би лиш жараёнининг эволюциясини жадаллаштириши, унинг сама радорлигини ошириши мумкин. Олим тадқиқот объектига чидам билан окилона таъсир курса тиши керак, деб ўргатади синергетика. Ўрганилаётган ҳодисага зарур вақтда ва зарур жойда таъсир кўрсатилса, урганилаётган х одиса олимнинг х аршисида узининг бор шакллари ва гузилиш лари билан намоён булади. Синергетика нуқтаи назаридан қаралаётган олам — бу зару рат олами, ахборот ва тузилма, барқарорлик ва турғунлик мут тасил завел топувчи ва сакланувчи жараёнлар оламидир. Илмий билиш ваижодга синергетик ёндашув негизида бугун ги кунда борлиқнинг ўзини ўзи ташкил этиш фалсафаси ва эпис темологияси фаол ривожланмокда. Оламни унинг вужудгакели шида ва бошланғич хаосдан

ўзини ўзи ташкил этувчи оламда узини тушуниш дунёнинг ташкил топишини ва бу дунёда узи нинг вужудга келишининг юксак, яширин маъноларининг чина кам мантиғини фаол, ижодий ў злаштириш демакдир. Фаннинг ривожланиши, илмий билимнингусиши жараёни синергетик ху сусиятга эга, зеро, унда илмий билим муттасил узгаради, кайта тузилади, узини узи қайта тузади ва уз куринишини ўзгартиради. Тартиб вахаоснинг ўзаро нисбати табиатнинг буюк сири, ҳаёт нинг сири, билиш ва ижод сиридир. Синергетика хаос ва тартиб нинг ўз онтологик қонунлари мавжудлиги, бу қонунларнинг та гига етиш билувчи акл идрокнинг реал тантанаси эканлигини курсатади.

Похожие

Интуиция

Синергетика

Интуиция

Ижод жараёнида гипотезанинг ўрни. Гипотеза ва иқтисод

Фалсафа ва синергетика