Ижод жараёнида гипотезанинг ўрни. Гипотеза ва иқтисод - Философия - Рефераты

Ижод жараёнида гипотезанинг ўрни. Гипотеза ва иқтисод

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

100 KB

Ижод жараёнида гипотезанинг ўрни. Гипотеза ва иқтисод Режа: 1. Гипотеза тушунчаси 2. Гипотеза ва иктисод

ТАЯНЧ ТУШУНЧАЛАР: Гипотетик дедуктив метод — ўзаро боғланган гипотезалар ту зиш асосида янги билимлар олиш усули; бу билимлардан эмпи рик фактлар ҳакидаянги карашлар келтириб чиқарилади. Интуиция аклий мушохадаюритиш орқали далил исботларга таянмайдиган янги билим олиш. Каталлактика иқтисодда максимал эркинлик, рақобат ва бозор механизмининг ишига давлатнинг аралашмаслиги прин ципларини урнатиш. Толерантлик узганинг фикри, эътиқоди ва динига бағрикен глик. Эвристика ҳакикатни топиш санъати; назарий тадқиқот ман тиқий усуллари ва методик қоидалари тизими. Гипотеза тушунчаси Илмий билиш ва ижодда илмий тадкикотларнинг эмпирик ва назарий даражаларида олинадиган фактлар негиз билимни бера ди. Фактларни ва уларда ифодаланган билиш объектининг жи х.атлари ва томонлари ҳакида ахборот тўплаш фаннинг ўсиши учун зарур, аммо етарли эмас. Илмий фактларни билиш, тав сифлаш, тушуниш, талқин қшгаш тизими ҳ ам керак. Илмий фа раз, гипотеза, назария, илмий қонун (хонунлар тизими) юқорида зщср этилган тязимнинг асосий компонентларидир. I Фараз бу х.али яхши урганилмаган, мантиқий ва эмпирик асослари тулиқ аникланмаган ва очиб берилмаган дастлабки тахминдирх Масалан, Э. Резерфорд ва Ф. Содди атом ядроси нинг тузилишини ўрганиб, уларнинг радиоактив парчаланиши ҳақидагениал фаразни илгари сурган. (Илмий тадкш$от жараёнида илгари суриладиган гипотеза ҳ.акиқатни ижодий кидириш, янги илмий билимни шакллантириш ваўстиришнинг навбатдаги шаклидий. Илмий ижоддахипотеза илмий башорат билан амалиёт ўртасида богаовчи рол ўйнайди ҳамда объект ичида ва билишнинг турли

объектлари ўртасида мавжуд алоқалар ва ўзаро муносабатлар хақида илмий асослан ган тахмин хисобланади. Гипотеза бу ҳали ҳакикат эмас, балки тахмин қилинган, э?;ти мол тутилган, реал мумкин бўлган ва кутилган илмий бшшмдиру Илмий ижод мазкур билимнинг ҳаққонийлиги ёки сохталигини исботлаб бериши керак. Мавжуд билимлар умумлашмаси булганхгипотеза/илмий ижод, тадқиқот жараёнига фаол таъсир кўрсатади, олимнинг фантазияси, тасаввури, интуицияси, илмий сезгисини қўзғатади. Мянги билимлар сари етаклайди. Уларни исботлаш учун далил лар қидириш мавжуд билимни кенгайтиради ва теранлаштира ди, олимни янги гояларни илгари суриш ва уларни асослашга олиб келадих Гипотетик билим жиддий эҳтимолий хусусиятга эга. Олимнинг тафаккурида тугилган дастлабки фараз интуитив, кўпинча тасодифий, кутилмаган хусусиятга эгадир. Баъзан у ақл бовар қилмас мўъжиза бўлиб туюлади. Илмий ижоднинг вазифасиунинг ҳақикий ёки сохталигини исботлаш, илмий ана лиз ва изланишда фаразлар ва гипотезаларни қўллаш мумкин лигини асослащдан иборат. Бинобарин, гипотеза билим ўзини ўзи ривожлантириши учун эвристик салоҳиятни ўзида мужас самлаштирган. Гипотезада илгари сурилган тахминлар эҳтимолий хусусият га эга бўлгани туфайли («маълум шартлар бажариладиган бўлса, объект ўзини ундай эмас, бундай тутади», деган схема бўйича), гипотезанинг ўзи гўёки илдамлаб кетади ва уни асослаш учун тадкикотчи янги фактлар кидиради, янги тажрибалар, кузатиш лар, ўлчашлар утказади, уз фан сохаси ва кўшни фан соҳалари даги билиш натижаларини анализдан утказади. Гипотеза, ўзини ўзи, ўзининг фан тизимида бўлиш ҳукукини назарий асослаб, би лимга тўлиб боради. Олим уз ижодий лабораториясида илмий гипотезани >$еч бўлма са қисман ҳакдоний билимга айлантириш умидида илгари сура ди ва асослайди. Ж.С. Милль ўзининг «Мантщ тизими» асарида шундай деб ёзган эди: «Илмий гипотезанинг шарти абадий гипо теза бўлиб қолишда эмас, балки кузатилган

фактларга уни тщ қослаб, исботлаш ёки булмаса инкор этишдадир» 1 . Пухта ку"йил ган эксперимент илмий фараз, гипотезадан ҳаққоний назарияга утишга кумаклашади, яъни гипотезани верификация қилади ёки унинг сохталигини кўрсатади, яъни илгари сурилган гипотезани фальсификация қилади. Бинобарин, тажриба, эксперимент, фан нинг ҳақиқий фактлари тугрига ухшаш гипотеза билан ҳаққоний илмий назария уртасида демаркацион чегара ролини уйнайди. Илмий билишда гипотезаларни тасдиқлаш ёки инкор этиш мезонлари куйидагилардан иборат: « мавжудлик ғояси гипотезанинг асосий мазмунини ташкил этган предмет ёки ҳодисани борлиқда тугридан тугри то пиш; » гипотезанинг ўзидан ҳаққоний билимлар, оқибатлар, хуло саларни дедуктив келтириб чиқариш; • мазкур оҳибатлар ва хулосапарни амалдаги реал аҳволга таққослаш; • гипотезами амалиёт, синов, вакт билан тасдиклаш ёки ин кор этиш. Гипотезани текпшриш унинг тўғри ёки сохталигини кўрсата ди. Биринчи ҳолдагипотезадаилгари сурилган фаразларни исбот лаш, иккинчи ҳолда эсауларни инкор этиш ҳакида гап боради. Гипотезанинг тўғрилигшш назарий текшириш учун унинг асосяа ридан мантикий хулосалар, оқибатлар чикарилади. Бундай оқибат лар канча кўп бўлса, гипотезани текшириш шунча ишончли бўла ди. Гипотезадан чикарилган окибатлар х ақиқатгамоскелса, у уз тасдиғини топади, акс ҳолда у сохта деб эълон қил инади ва четга сурилади. Илмий ижод, ипмий изланиш мавжуд гипотетик билим нинг ҳакиқаттамослигини текширишгайўналтирилгандир. Бунда жумбокли вазият юзага келиши бир билим соҳасидаги турли фактлар карама карши гипотезаларни тасдиклаши мумкин. Ма салан, оптикада ёруғликнинг табиати ҳ.акида икки қарама карши гипотеза—корпускуляр ва тўлкинли гипотезалар, текширилган, синовдан утказилган фактлар мавжуд эди. Ёруғликнинг квант назарияси яратилганидан кейингина ёруғликнинг

дуалистик, кор пускуляр тўлқинли табиатини туғри тушунтиришга муваффақ бўлинди ва бу иккала гипотезага ҳам ҳаётга йўлланма берди. 9.2. Фан ва ижодда гипотезанинг эвристик роли Гипотезадан илмий ижоднинг самарали воситаси сифатида фойдаланиш олимлар ўрганилаётган ҳ.одисаларнинг моҳ иятини қай даражада теран тушунганини кўрсатади, тадқиқотни илмий ҳ.акиқатни излашга, фактларни саралаб, тўғри ва сохтага ажра тишга йўналтирадики, бу илмий билимнинг ўсишига кўмакла шади. Илмий гипотеза эвристик билиш вазифасини бажариш учун маълум талабларга жавоб бериши керак. У мавжуд билим лар ва фактларга зид бўлмаслиги, принципиал текшириладиган, максимал даражада содда, ўзининг бевосита объектига нисба тан ортиқча бўлиши, яъни уни илмий фактларнинг анчакенг со ҳасига татбиқ этиш имконини бериши керак. Бунда гипотеза қуйидаги ҳолларда лаёқатли бўлишини на зардатутиш керак: • муайян мазмун ва маънога эга бўлиши керак, фанда маъно ва мазмунсиз гипотезалар бўлиши мумкин эмас; • ўрганилаётган борлиқнинг муайян бўлагига нисбатан таъ рифланиши лозим; • ҳаққоний билим, илмий ҳақиқатга зид келмаслиги керак; • спекулятив, соф аклий мушоҳада хусусиятига эга бўлмас лиги, принципиал синовдан ўтказиш имконини бериши ло зим; • илмий башорат килиш, асослаш кобилиятига эга бўлиши керак; • илмий (ноилмий, масалан, линий эмас) дунёкараш принцип ларига мувофиқ бўлиши лозим; • архив токчаларида чанг босиб ётмасдан, илмий ижод меха низмида фаол ишлаши керак. Гипотезанинг юқорида зикр этилган шартларни қондирувчи ижодий салоҳияти олимнинг тиришқоқ фикрини уйготишдан ибо рат бўлиб, бу ҳар қандай билимнинг жонли ривожланиши, ҳара кати шаклидир. Гипотеза бу

номаълумдан маълумга, эҳтимол тугилган билимдан ҳаққоний билимга, нисбийдан мутлаққа ўтиш шакли демакдир. Илмий ижод жараёнида янги, Нильс Бор таъбири билан айт ганда, «телбанамо» гипотезалар илгари сурилмас экан, бу фан да турғунлик ҳукм сураётганидан далолат беради: демак, илмий билимнинг мазкур соҳасида муаммолар мавжуд эмас, яъни би лим ривожланмаяпти. Қарама карши гипотезалар илмий билиш оламида яшаб қолиш учун ўзаро кураш олиб бораётган фан со ҳасида ҳақиқий ижодий муҳит, илмий билимнинг жадал ўсиши яққол кўзга ташланади. Юқорида оптикадаги икки қарама қар пш гипотеза ҳақида келтирилган мисол камида иккита мантиқий хулосачиқариш имконини беради: биринчидан, бу гипотезаларнинг бирортаси ҳам оптик ҳоди саларнинг бутун ранг баранглигини тўла тавсифлаб беришга қодир эмас; иккинчидан, ёругликнинг табиати зарра ёки тўлқиннинг од дий, кўргазмали образидан анча мураккаб бўлиб, принципиал ноклассик, квант хусусиятига эга. Қарама қарши илмий гипотезаларни ижодий анализдан ўтка зиш, таққослаш муҳим методрлогик хулосага олиб келади: қара ма қаршиликлар, бир бирини истисно этувчи жиҳатлар ва тен денциялар бизнинг билишимизга ҳам, ҳодисаларнинг табиатига хам хос, яъни билиш ҳам, ҳодисалар ҳам турғун эмас, балки жўшкин, ривожланувчи, диалсктиқдир. Олимнинг ижодий, аммо амалда анча мураккаб вазифаси ги потезанинг лаёқатлилигини асосяаб бериш, унинг асосий фараз лари бежиз илгари сурилмагани, улар теран тадкиқотлар, мушо ҳадалар, ҳ ар хил фактлар, билимлар ва назарияларни таққос лаш натижалари эканини кўрсатишдан иборат. Фанда гипотеза ларни илгари суршн ва асосяаб беришда тадкиқотчининг бутун билими, истеъдоди, ижодий имкониятлари намоён бўлади. Илмий ижод жараёнида гипотезаларнинг тўғрилиги, зидцият сизлиги бир неча карра синовдан ўтказилади. Текширувларнинг ижобий натижаси

гипотезанинг тўғрилигини тасдиклайди ёки ги потеза хаққоний илмий назарияга айланганини кўрсатади. Бу илмий ижоднинг тантанаси, чинакам илмий кашфиётдир. Илмий ижодда теран, мазмунли гипотеза илмий билимнинг ўсиши, фан да прогноз ва башорат қилиш, илмий қонунни кашф этиш ва назария яратиш учун пишиқ пойдевор бўлиб хизмат килади. ( Гипотезалар илмий билишда муҳим эвристик функцияни ба жариб, бир биридан қхйидагиларга қараб фарқ қилади: • гипотезалар мазмунининг умумийлиги даражасига қараб 1) хусусий гипотезалар; 2) умумий гипотезалар; 3) умумил мий ёки фалсафий гипотезалар); • гипотезаларда акс этган объектлар даражасига қараб; 1) микрообъектлар ва уларнинг хоссалари х.акидаги гипо тезалар; 2) макрооламдаги х.одисалар ва жараёнлар ҳакида ги гипотезалар; 3) мегаобъектлар ҳақидаги гипотезалар, масалан, Метагалактиканинг келиб чикиши ҳақидаги «Кат та портлаш» (В1§ Ьап§) гипотезаси); • вакт омилларига караб 1) ўтмиш ҳодисалари, айтайлик, та рихий ҳодисалар ҳакида гипотезалар; 2) тўлиқ ахборот мав жуд бўлмаган ҳозирги замон ҳодисалари ҳакида гипотеза лар; 3) бўлғуси ҳодисалар ҳақида гипотезалар ёки илмий прогноз); • гипотеза объектининг мураккаб иерархик ва фаолият курса тувчи тизим сифатидаги муносабатларининг ўзига хос жи ҳатларига қараб 1) объектнинг тузилиши хақида; 2) объект ва унинг кисмларининг фаолияти ҳакида; 3) объектнинг мав жудлиги мақсадлари ҳақида; 4) умуман объект ҳақида ком - плекс гипотезалар); • объектнинг моҳиятига кириш даражасига қараб 1) тавси фий гипотезалар; 2) тушунтирувчи гипотезалар; 3) тизимли гипотезалар); • ифодалаш усулига к.араб 1) мазмунли, расмийлаштирил маган ва умуман расмийлашмайдиган; 2) расмийлаштирил ган, масалан, математик; 3) моделли;

• ижод жараёнидаги ролига қараб 1) фараз гипотезалар; 2) ишчи гипотезалар, яъни илмий назария «гиргаклари»; 3) кон структив, тизимли ривожлантирилган гипотезалар). У Илмий ижодда гипотеза ва гипотетик методнинг ўрни ҳакида гапирганда олимлар гипотеза— бу ўзида эришилган илмий би лимнинг даражаси билан белгиланувчи, амалда х али тасдиклан маган янги билимни ташувчи илмий асосланган фараз эканлиги дан келиб чикадихГипотеза илмий ижодда билимсизликдан би лимга, номукаммал ва ноҳаққоний билимдан мукаммал ва Х ахк оний билимга, фактларни ўрганишдан объект мавжудлиги нинг ички мантиғини билишга, илмий назарияни шакллантириш га, бир назариядан билимнинг юқори даражасидаги бошқа наза рияга утиш шаклидир.) х 9.3. Назариялар тузшининг гипотетик дедуктив усули ижодий жараён сифатида Олимнинг тафаккури ўзини қуршаган оламни ижодий ўрга ниш вазифаларини ҳ ал қилишга энг оқилона ва аниқ йўлдан бо риши керак. Бунда кўп жиҳатдан бир хил аҳамиятга эга бўлган кўплаб гипотезалар орасидан содда, аниқ, тежамли, билиш мақ садигақисқайўлдан олиб борувчи гипотеза танлаб олинади. Ги потезани асослаш ва исботлаш уни назарияга айлантиради. Кўплаб гипотезалар орасидан олим ўзи ҳақиқатга энг яқин деб хисоблаган биттасини танлаб олар экан, у мазкур гипотезани ҳар томонлама синовдан ўтказиб, уни такомиллаштириш ва му стаҳкамлашга ҳаракат қилади. Энг аввало гипотезанинг ички мантилий изчиллиги масаласи қўйилади: агар гипотезанинг ичи да бирон бир қисми бошқаларига мантиқан зид бўлса, бундай гипотеза ҳеч нарсага ярамайди; у четга сурилиши, қатъий ва мантикан изчил бошқа гипотезага алмаштирилиши керак, зеро, билим тизимида мантиқий зиддиятлар бўлиши мумкин эмаслиги яхши маълум.

Мавжуд илмий фактлар ва улар асосида олинган ҳ.аққоний билим негизида айрим асосланган илмий фараз ёки гипотезани тузишда биз мантиқда абдукция (лотинча АЫисеге ўтказиш) деб аталувчи мушоҳада юритиш схемасига биноан ҳаракат қила миз. Абдукция илмий билишни кузатилаётган фактлардан уларни тавсифловчи ва тушунтирувчи гипотезалар оркали янги билим ни кашф этишгаўтказади. Бошқа бир мушоҳада юритиш схемаси дедукция (лотинча ВейисНо чщариш) умумий тузилмалардан хусусий тузилма ларга, гипотезадан фактга олиб боради. Ҳозирги замон эписте мологлари К. Поппер ва К. Гемпелнинг фикрича, дедукция экс периментал фактлар билан тақкрсланадиган илмий карашларга олиб келади. Экспериментал фактлар гипотетик билимни фаль - сификация килиш, уни инкор этишга крдир. Гипотезани илгари суриш экспериментал фактларни тушун тириш имконини беради. Гипотезадан алохдца фикрлар келти риб чикарилади. Бу фикрлар эмпирияга солиштирилади. Илмий билишнинг бундай методи гипотетик дедуктив метод деб атала ди. Гипотетик дедуктив мушоҳада юритиш унинг бош бўғинини ташкил этади. Карл Гемпель ўзининг «Тушунтириш мантиғи» асарида 1 уни қуйидагича тасвирлайди: IV Ь 2 , . , Ь Мантикий дедукция Е Бу ерда С,, С 2 , ..., С ш математика фанларида кўпинча бош ланғич ёки энг катта шартлар деб аталадиган маълум фактлар ҳакидаги фикрлар; 1.х Ь 2 , ..., Ь қонунлар (гипотезалар), Е С ; (| = 1|Гп) фактлардан Ь|(] = 1,г) гипотеза ёрдамида дедукция қилинади. Гемпелнинг фикрича, гипотетик дедуктив мушоҳада юритиш фактларга ва улардан олинган фактуал бшшмгатаянув чи барча фанларгахосдир. Билишнинг мазкур схемаси математи ка ва табиатшуносликда нисбатан аниқ амалга оширилади. К. Поппер гипотетик билим дедукция нормалари билан тар тибга солинади, деб ҳисоблаган. Дедукция илмий карашларга олиб келади ва бу қарашлар экспериментал фактларга солишти рилади. Улар гипотезани ва унга

асосланган гипотетик билимни фальсификация қилишга, ундан фойдаланишнинг тўғрилигини инкор этишга кодир. Илмий назария (ва гипотеза)нинг ҳаққоний лигини исботлаш мумкин эмас: бугун ҳаққоний бўлган нарса эр тага фальсификация килинган, инкор этилган фактларга аила ниши мумкин. Бинобарин, илмий билим самарали ва ҳақиқатга ўхшаш, аммо ҳаққоний эмас, деб хулоса чиқаради Поппер. Гипотетик дедуктив методда гипотезалар қандай ҳосил бўлга ни муҳим эмас: булар эркин карашлар ёки гениал фаразлар, асос ланган тахминлар бўлиши мумкин. Метод учун фақат бир нарса муҳим: илгари сурилган гипотеза (фараз) амалга татбиқ этиш орқали текширилади, асосланади ёки верификация қилинади. Аниқ фанлар (математика, назарий физика, математик фи зика ва ҳоказолар) эпистемологиясида муҳим ўрин эгаллаган гипотетик дедуктив метод гипотезага қонунлар, принциплар, назарияларни аниклашга олиб борувчи тушунтирувчи таклиф ларни асослаш усули, деб қарайди. Гипотетик дедуктив метод далиллаш усули сифатида таълим назарияси, эвристика, ди - дактика, фикрий экспериментлар анализи, бўлғуси ҳаракат ларни прогноз қилиш вашу кабиларда кенг қўлланади. Бун дай эпистемологик вазиятларда тадқиқотчилар бошланғич гипотезалардан имкон қадар кўп дедуктив оқибатлар чиқа ришга ҳаракат қиладилар ва ўзларининг кейинги ҳаракатла рига шунга қараб тузатиш киритадилар. Гипотетик дедуктив метод табиатшуносликдаги кўпгина назарияларнинг тузили шини ўрганиш учун жуда самаралидир, чунончи, Галилей Ньютон классик механикасининг деярли барча методологик асослари гипотетик дедуктив мушоҳадалар негизига қурил ган. Бу ерда мантиқий дедукциянинг роли экспериментал тек шириладиган оқибатларни олишдан иборат бўлиб, уларнинг ҳ.аққонийлигига қараб биз бошланғич принциплар (гипотеза лар, фаразлар, аксиомалар)нинг ҳаққонийлиги ҳақида ҳукм чиқарамиз. А. Эйнштейн билишнинг бундай йўли «Жуда кат та меҳнатталаб қиладиган гипотетик, ҳечқачон тугамайди ган,

муттасил баҳс ва шубҳа туғдирадиган мослашиш жараё нининг натижасидир» 1 , деб кайд этган эди. Илмий билиш ва ижод гипотетик дедуктив методининг тузи лиши қуйидаги элементлардан таркиб топтан: 1. Тушунтириш керак бўлган эмпирик фактлар билан тани шиш; 2. Урганилаётган ҳодисаларнинг сабаблари ва ривожланиш қонуниятлари ҳақида фаразни илгари суриш; 3. Кўплаб фаразлар орасидан ҳақиқатга энг яқинини саралаб олиш; 4. Илгари сурилган гипотезами кўриб чиқиш ва ундан экспе риментал текшириладиган оқибатларни дедукция йўли билан чиқариш. Мазкур босқичда гипотеза қайта ишланиши ва унга аниклик киритилиши мумкин; 5. Гипотезадан чиқарилган оқибатларни синовдан ўтказиш. Эпистемологик даражада олимнинг объектни ўрганиш, унинг хоссалари ва хулқ атворини синов, кузатиш, экспериментнинг турли шароитларида анализдан ўтказиш буйича ижодий фаолия ти ҳакикатнамо гипотезаларни илгари суришдан бошланади. Барча даражаларда синовдан ўтган гипотеза илмий хамжа моа томонидан илмий назария деб эътироф этилади, бундай си новдан ўтмаган гипотеза эса яроқсизга чиқарилади ва бошқа, самарали гипотезага алмаштирилади. Гипотеза ва ицтисод Гипотеза эҳтимол тутилган, ҳақиқатнамо билимни илгари суриш усули сифатида ижтимоий билишда, шу жумладан щти содда ҳам кенг қўлланади. Атоқли ҳозирги замон инглиз иқ ти содчиси, бозор иқтисодини давлат томонидан тартибга солиш назариясининг асосчиси Ж. Кейнс ўзининг «Бандлик, фоиз ва пул умумий назарияси» асарида шундай деб ёзган эди: «Чинакам иктисодчи, ўз ишининг билимдони ҳар хил қобилиятларга эга— маълум даражада математик, тарихчи, давлат арбоби, файла суф бўлиши керак. У умумий тушунчаларда хусусий нарсалар ҳақида мушоҳада юритиб,

мавҳум ва муайянга уз эътиборини бир хил даражада қарата олиши лозим. У келажак учун ҳозирги замонни ўтмиш нуктаи назаридан ўрганиши керак»'. «Умумий тушунчаларда хусусий нарсалар хақида мушохада юритиш»—бу иктисодий тадқиқотларда гипотетик дедуктив ме тодни кўллаш демакдир. Хилма хил лойихалар ва фаразларнинг негизида жамият икти содий ҳаётига дойр фактлар ётади. Иқтисодий ҳаёт синовидан ўтган иқтисодий гипотезалар иқтисод назарияси таркибидан ўрин олади. Иктисод назарияси одамларнинг эҳтиёжларини тўлақон ли қондириш учун чекланган табиий ресурслардан самарали ва оқилона фойдаланиш йўлларини танлаш шароитларида ижти - моий ривожланиш қонуниятларини ўрганади. Менежер, фирма, корпорация ёки корхона ишини бошқариш ташкилотчиси уларни ривожлантириш бизнес режасини ишлаб чиқар экан, у, моҳият эътибори билан, мазкур корхонанинг иқти содий равнақ топиши тенденциялари ҳақида озми кўпми асос ланган иқтисодий гипотезани илгари суради. Ф. фон Хайек ўзининг «каталлактика»ни ривожлантириш ҳақидаги теран ва ўзига хос гипотезасига бозор ихтисодига хос бўлган жўшқин, имманент ҳодиса рақобатни асос қилиб олди. Иктисодий рақобат бу хўжалик юритишнинг яхши шароит лари, маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни реализация қилишнинг энг фойдали шартлари, максимал даромад олиш учун тадбир корларнинг рақобати, кураши демакдир. Ф. фон Хайекнинг ги потезаси рақобатта жамиятнинг асосий иктисодий кучи деб қарай ди, чунки рақобатга таянган жамият ўз мақсадларига бошқалар га қараганда муваффақиятлироқ эришади. Демократик жамият да рақобат бу жадал узгарувчи яшаш шароитларига жамиятда муттасил, узлуксиз узини узи мослаштириш демакдир. Бозор ёки каталлактика тадбиркорлар ижодий фаолиятини жадаллашти ради, рақобат эса бозор иқтисодининг ривожланишини бутун жамият учун зарур томонга йўналтиради. Рақобат шароитлари да бизнесмен, менежер ҳар қандай кутилмаган ҳодисаларга тай ёр туриши керак, зотан, муаммолар ва

қийинчиликларни тан олиш узига, уз кучига ишонч, улардан ўзини олиб қочиш заиф лик ва қўрқоқлик аломатидир. Бозор рақобат механизми орқали товар ва хизматлар ҳаракатини тартибга солади, ресурслар, ғо ялар ва технологиялардан фойдаланишни макбуллаштиради. Би нобарин, бозор иқтисодида рақобат фандаги тадқиқот ва каш фиётга ухшайди—у бозор ресурсларини жамият учун мухим мак садларга йуналтиради. Ф. фон Хайек бозор рақобати негизига қурилган иқтисодий каталлактика ҳақидаги гипотезани ҳозирги замон либерализми йуналишида ривожлантирди. Ҳозирги замон либерализми ғояла рининг концептуал ўзагини тўрт асосий элемент ташкил этади: • қонунолдидабарчанингтенглигиғояси; • рационаллик ғояси (фон Хайек уз гипотезасини илгари су ришда мана шу ғояга таянган); • бағрикенглик (толерантлик) гояси; • тарихийлик ғояси, яъни муаммоларни келажакда (комму низм) ёки утмишда (традиционализм) эмас, шу бугун, ҳозир ҳал қилишга интилиш. Ҳозирги замон либерализмининг классик намояндаси Р. Двор кин юқорида санаб ўтилган либерал ғоялар мажмуи, шу жумла дан бозор иқгисоди (ёки «каталлактика»)ни «либерал дастурлар ўзагининг туб принципи» хисобланувчи тенглик концепцияси (ёки гипотезаси)нинг ҳосиласи деб эътироф этади 1 . Ф. фон Хайекнинг машҳур устози Людвиг фон Мизес иктисо дий либерализмнинг бош назариётчисидир. У иктисодий либера лизм назариясида илгари сурган теран гипотезага асосан, киши лик жамиятида ижгимоий борлиқнинг иктисод соҳасидаги абсо лют асослари қуйидагилардир: мехнатнинг бўлиниши; шахсий мулкдорлик; эркин айирбошлаш.

Л. фон Мизеснинг фикрича, либерализмгина бирдан бир ақл га мувофиқ иқтисодий сиёсатдир. Бозор хўжалик юритишнинг энг самарали тизими сифатида иқтисодий ўсиш учун энг қулай шароитлар яратади. Классик иқтисод назарияси фойдалиликнинг энг катта дара жасини кўриб чикищда товар қийматини аниқлаш учун инсоннинг буюмга муносабатини, ҳар хил неъматларнинг фойдалилигига шахстомонидан берилган субъектив баҳони танладй. Иқгасод на зариясида бундай ёндашув маржиналистик метод деб аталади. У иқтисод назариясига оид замонавий дарсликларда «Робинзон ва ИҚ.ТИСОД» деб аталган ажойиб гипотеза асосига қурилган 2 . Бу кизиқарли гипотезага асосан, бирон бир неъмат бирлиги нинг қиммати мазкур бирлик ёрдамида қондирилувчи эҳтиёж нинг мухимлик даражаси билан аниқланади. Масалан, Робин зон соф гипотетик нуқтаи назардан чучук сув манбаи бўлган одам яшамайдиган оролга тушиб к олди, деб фараз қилайлик. Ичиш ва овқат пишириш учун Робинзонга ҳар куни 3 л сув ке рак бўлсин. Ювиниш, идиш товоқ, кир чир ювиш, томорқани суғориш учун унга тағин 12л сув керак. Бинобарин, Робинзон ҳар куни 15л сув истеъмол қилади. Манба ҳар куни 100 л сув чиқаради деб фараз қилсак, 85л сув ортиб қолади. Хўш, Робин зон учун 1 л сувнинг қиммати қанчага тенг? Кўрсатилган шар тлардау нолга яқин, чунки 1 л сув ишлатилганидан сўнг тағин 99 л сув қолади, бу эса унга керак бўлган микхордан анча кўпдир. Энди сувнинг қуриши натижасида манба хар куни ати ги 15 л сув бера бошлади, деб фараз қилайлик. Робинзон бу ҳолда ҳам ўз эҳтиёжларини тўла қондиради, аммо энди 1 л сув нинг йўқолиши ҳам маълум муаммолар туғдириши мумкин. Манба қуриб боргани сари Робинзон учун ҳар бир литр сувнинг қиммати ортиб боради. Биринчи бирлик (бизнинг мисолда бир литр сув) чексиз ба ланд кимматга эга. Табиийки, манбадаги бор сув ҳам яхлит бир бутун нарса сифатида худди шундай баланд кимматга эга. Кей инги бир неча бирликларнинг қиммати ҳам жуда баланд, аммо кейин сувнинг янги янги литрларининг қиммати камайиб

бора ди. Шу билан бирга, ичилган сув қолган сувдан сира фарқ қил маслиги ҳам ойдек равшан. Шунинг учун ҳам Робинзоннинг ча нқовини бостирадиган бир литр сувни алоҳида туркумга ажра тиш ва уни беҳад чексиз кимматга эга деб эътироф этиш мумкин эмас. Неъматларнинг бир хил бирликлари хар хил кимматга эга бўлиши мумкин эмас, зеро, хар к.айси бирликни бошқа бирлик билан осонгина алмаштириш мумкин. Мамлакатнинг яқин истиқболга (келгуси йилга ёки яқ ин бир неча йилга) мўлжалланган бюджети ҳам иқтисодий гипо тезага кизиқарли мисол бўла олади: у ёки бу демократик мам лакатнинг ҳукумати бюджет лойиҳасини парламентга қонун сифатида кўриб чиқиш ва тасдиқлаш учун тақдим этар экан, у, моҳият эътибори билан, эҳтимол тутилган иқтисодий ри вожланиш ҳақида гипотезани илгари су ради. Бундай лойихада келтирилган рақамлар, зхисоб китоблар, графиклар, фо излар, схемалар гипотетик, эҳтимолий, тахминий хусусиятга эгадир. Лойиҳа бир неча марта қайта ишланиб, маромига етказилганидан сўнг парламент бюджетни тасдиқлайди. Аммо, давлат қонунига айланганидан кейин ҳам бюджет хақиқатнамо гипотеза бўлиб қолади. Зотан, бирон бир, хат то энг муфассал лойиҳада хам барча омилларни эътиборга олиш мумкин эмас, шунинг учун ҳам бу гипотеза иқтисодда ги реал ахволга қай даражада яқин келганини факат ҳаёт нинг ўзи, иқтисодий хўжалик фаолияти амалиёти кўрсатиб бериши мумкин. Бундай гипотезаларнинг эвристик қиммати ойдек равшан кўриниб туради. Ҳар қандай инсон ўзининг кундалик ҳаётида, бозорга мут тасил боғликлик шароитларида маҳаллий иктисодий гипоте заларини илгари суради: оила бюджетини қай йўл билан оқило на ва самарали сарфласа бўлади, ўз шахсий жамғармаларини нимага жойлаштирган маъқул акцияларгами, кўчмас мулк ками ёки бирор қимматбаҳо буюмгами ва ҳ.к. Бундай кўп сон ли гипотезалар негизида ҳаётий тажриба ва соглом фикр, Майкл Полани шахе билими деб атаган билим ётади. Шахс нинг кхқорида зикр этилган гипотезаларида уз фаровонлигини оширишга бўлган умид, ақлга мувофиқ таваккал элементи

куринади, мазкур гипотетик билимни рўёбгачиқариш эсашах снинг қобилияти, меҳнатсеварлиги, тиришқоқлиги, ижодий салоҳиятига боғлиқдир. Иқтисод фанида олим гипотезаларни кўриб чиқишдан иқти содий назария тузишга ўтар экан, у маълум концептуал схема дан— ўрганилаётган объектларнинг табиати ҳакидаги гипотеза ва фаразлар мажмуи ҳамда мавжуд назарий хулосалардан фой даланади. Гипотезадан назарияга ўтишда концептуал схемадан тўғри фойдаланиш тадқиқотчиларнинг ижодий қобилияти намо ён булиши учун реал имконият яратади.

Похожие

Ижод жараёнида интуиция. Синергетика

Аргументация назарияси ва гипотеза

Аргументация назарияси ва гипотеза

Аргументация назарияси ва гипотеза

Ижод