Ижод

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Скачать

www.arxiv.uz Режа: 1. Ижод ва ижодий салоҳият. 2. “Ижод” тушунчасининг турли талқинлари. 3. Ижоднинг намоён бўлиш шакллари. Илмий ижод, унинг ижтимоий хусусиятлари. 4. Илмий рационаллик (оқиллик).

www.arxiv.uz Инсоннинг билиш қобилияти асосида унинг и жодий салоҳияти ва бунёдкорлик фаолияти на моён бўлади. Ижодийлик моменти инсоний ҳис сиёт ва тасаввурлари таркибида ҳам, тушунчали образлар система сида ҳам, жонли мушоҳада ҳамда эмпирик ва назарий фаолиятда ҳам мавжуд. Инсон онгида турли тушунчалар келажакка йўналтирилган тарзда амал қилади: «Ноумид шайтон» дейдилар, ҳамма ҳам умид билан яшайди ва ўз тушунчалар системасини келажак учун яра тади. Билимда абстракт тафаккур маҳсули бўлган ҳиссий тасав вурлар ҳам бор, улар келажакнииг образлари, бу борадаги мақ сад - тасаввурлардир. Улар ҳам идеал тасаввурлардир. Бошқача айтганда, ҳиссий инъикос кўпинча амалиёт, келажак билан, яъни келажак акс этган янги ижодий тасаввурлар билан белгиланади. Бу ҳар бир инсонни умид билан яшашга одатлантиради. Бизнингча, билишда иккита параллел бўлган, бир-бирига боғ лиқ бўлмаган механизмлар йўқ; ижод бутун билиш жараёнига кириб борганлиги учун ҳам бундай механизмларни ажраташ мум кин эмас. Билишнинг ҳеч бир шаклини объектнинг мутлақ нус хаси деб аташ мумкин эмас. Шундай қилиб, ижод ва инъикос турлича, лекин бир-бири билан боғлиқ феноменлардир. Ижодий табиий ва социал дунёни инсон мақсадлари ва эҳтиёжларига мос равишда, борлиқнинг объектив қонунлари асосида, қайта ўзгартиришдан иборат инсон фаолияти сифатида тушуниш кенг тар қалган. Баъзан ижодни ижобий, ижтимоий ақамиятга эга бўлган. Ин сониятнинг тараққиёт ривожига хизмат қилувчи яшиликнинг пайдо бўлиши деб ҳисоблашади. Бу фикр юзасидан қуйидаги ҳақли эътироз илгари сурилади: аввало, ҳар қандай ижод янги ликни келтириб чиқаравермайди. Масалан, болалар ижоди иж тимоий аҳамиятга эга бўлмоқди. Тарихда кўплаб мисоллар бор ки, кишиларнинг ажойиб ижодий фикрлари узоқ давр мобай нида ижтимоий аҳамиятга эга бўлмасдан келган. Бунга шуни қўшимча қилиш керакки, агар ижтимоийлик ва индивидуаллик фаркланар экан, индивидуал қизиқишлар ва индивидуал ижод ни инкор қилиш учун ҳеч қандай асос йўқ.

www.arxiv.uz Яна бир фикр: ижодни юқорида келтирилганидек, тараққи ётга «тиқиштириш» ҳам ижодга тааллукли тор доирадаги ҳодиса ларни тасвирлаш учун баҳона бўлади. Ҳаттоки, реакцион-социал гурухларнинг манфаатлари учун янгиликлар қилган (масалан, фашизм лагерларида одамлар устидан тажриба олиб борган) фан ва маданият ходимларини ҳам ижодкор шахслар эмас, деб бўлмаса керак. Ижодга таъриф беришнинг шундай йўлини топиш керак ки, у прогрессив ва реакцион, консерватив ва прогрессга нисба тан нейтрал бўлган хилма-хил жиҳатларни қамраб олса, аниқ роқ бўлади. Бу ижоднинг типлари ва турларига таъриф беришда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Шу жихатдан фалсафий адабиёт ларда учрайдиган қуйидаги таърифдан фойдаланиш мумкин: ижод — сифат жиҳатидан янги моддий ва маънавии қадриятлар ни яратувчи инсон фаолияти жараёнидир. Инсоннинг ижодий фаолияти масалала фалсафа, психология, фаншунослик, кибернетика, ахборот назарияси, педагогика ва бошқа кўпгина фанлар томо нидан ўрганилади. Сўнгги ўн йилликларда инсон ижодий фао лиятини ўрганувчи махсус фан – “Эвристика”ни яратиш тўғри сидаги масала кўтарилмоқда. Эвристика сўзи «эврика» - “топдим” сўзидан келиб чиққан. Бу фаннинг пайдо бўлиши Архимед томонидан гидростатика қонунининг кашф этилиши билан боғлиқ; «эврика» сўзи бирон муаммони ҳал этилиши билан боғлиқ бўлган кувонч, бирон янги фикр туғилишини олқишлашдир. Унинг муаммолари доираси кенг. Унга инсон фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари масаласи ижо дий жараённинг тузилиши, босқичлари, ижодий фаолиятнинг турлари, илмий ва бадиий ижоднинг ўзаро боғлиқлиги, тахмин ва тасодифларнинг ўрни, иқтидор ва буюклик масаласи, ижо дий фаолиятга рағбатлантириб ва тўсқинлик қилиб турувчи омил лар, фаолиятда шахсий ва сабабий омиллар, қобилиятларнинг намоён бўлиши ва унга таъсир қилувчи ижтимоий шароитлар, ёшга боғлиқ фикрий ўсиш, самарали тафаккурда илмий метод ларнинг роли, тафаккур усули, диалог ва мунозаралар, илмий ижод шакллари масаласи ва бошқалар киради.

www.arxiv.uz Фалсафа ижодий фаолиятнинг дунёқараш жиҳатини, гносео логия ва методологик характердаги муаммоларни ўрганади. Ижод ва инсон моҳияти, инъикос ва ижод, ижодий қобилиятлар ва қизиқишлар, ижодий жараённинг гносеологик хусусияти, ижод ва амалиёт муносабати ижодий фаолиятда ижтимоий-маданий богликлиги, индивидуал-гносеологик ва социологик ижод даражаларининг ўзаро алоқаси, олимлар ахлоқи ва ижодий фаолият, илмий мунозараларнинг гноссологик ва ахлоқий аспектлари ва бошқалар ҳам унинг соҳасига тааллукли муаммолардир. Ижод муаммоларини ишлаб чиқишда файласуфлар бошқа фан ларнинг натижаларини умумлаштиришга ҳаракат қилишади. Шу билан бирга, психолог-мутахассис ўз тадқиқотларида ижодий фаолиятнинг дунёқараш ва гносеологик аспектларини тадқиқ этиш натижаларига асосланишади. Бундаги боғликлик фалсафа ва бошқа хусусий фанлар боғлиқлигига ўхшаш. Ижоднинг бир қатор масалалари олдинги бўлимларда ёритил ганлигини эътиборга олиб (идеалликнинг моҳияти, ҳиссийлик ва абстракт-фикрийлик тўғрисида, интуиция ва интуитивлик билан мантиқийликнинг боғлиқлиги тўғрисида ва б.). Биз бу ерда «ижод» феноменига тегишли бўлган баъзи жихатлар тўғри сида тўхталамиз. Ижод бир хил эмас, ижод намоён бўлишнинг кўп хиллигини турли асослари бўйича таснифлаш мумкин. Биз эса ижоднинг тур ли хиллари мавжудлигини таъкидлаймиз, холос, булар: техник — ишлаб чиқариш, ихтиро, илмий, сиёсий, ташкилотчилик, фалсафий, бадиий, мифологик, диний, кундалик ҳаётий-маи ший ва ҳоказо. Бошқача айтганда, ижод турлари амалий ва маъ навий фаолият турларига мос келади. Албатта, ижод ва унинг шакллари инсон фаолиятининг барча соҳаларида намоён бўлади. Улар ўз моҳияти ва мазмуни би лан бир- бирларидан фарқланадилар. Шу билан улар умумий жи ҳатларга ҳам эга. Инсон узоқ вақт мобайнида муайян муаммо ечимини то пиш учун фикр юритади, тинимсиз изланади, шу жараёнда муваффақиятсизликларга ҳам учраши мумкин. Ижод, бу — фа олиятдир. Инсонни барча хатти-ҳаракатини

www.arxiv.uz ижод ва ижод маҳсули деб ҳисоблай олмаймиз. Олдиндан режалаштирилган ёки механистик равишда такрорланадиган фаолиятни ижод деб айт толмаймиз. Ижоднинг амалиётдаги натижаси оригиналлик ва ноёблик билан ажралиб туради. Кашф этилган, ҳаммага маъ лум бўлган ғояларни ўрганиш, ўқитиш ижод деб ҳисобланмайди. Бу репродуктив ақлий жараёндир. Масалан, ўқитиш жараёни, электрон-ҳисоблаш машиналардаги формал-манти қий операциялар ва ҳоказо. Лекин, ушбу жараёнга ҳам интер фаол ўқитишни жорий этиб, ижодий ёндашиш мумкин. Му аммони эски усул, ёндашув билан ечиш имконияти бўлмаган д а , о л д и н қ ў лл а н и л м а г а н , и н н о в а ц и о п в о с и т а л а р д а н фойдаланиб натижага эришиш ҳам ижоддир. Ижод инсонни қобилияти, мақсади, мақсадга интилиш, ижтимоий-психоло гик муҳити каби омиллар билан боғлиқ. Ижодий жараённинг тузилиши муаммосини тушунишда ил мий ижодни чеклайдиган тасаввур ҳали ҳам учраб туради. Маса лан, кўп ҳолларда ижодий жараён бошланишининг ўзи ҳисобга олинмаган. Эҳтиёжни англаб етиш, муаммони ўртага қўйиш ва ифодалаш - булар муаммонинг ечимини ахтариш жараёнининг бошланғич босқичлари. Идеаллик ижодий жараённинг марказий бўғини сифатида бирон-бир муаммонинг таъсири остида ва субъектнинг тегишли эҳтиёжини қондириш учун интилиши жа раёнида пайдо бўлади. Ижодий жараённинг икки босқичи, яъни фикрларни илгари суриш ва уларни баҳолаш сунъий равишда бир-биридан ажратилади. Ижодий жараённи ташкиллаштириш ва рағбатлантириш муаммоси ижтимоий омиллар билан боғлиқдир. Ҳаттоки, келтирилган мисол ҳам нафақат турли фикрлар ва қондишрни таққослаш ҳамда тўқнаштиришнинг муҳимлиги тўғри сида, балки ижодий ақлнинг демократизм ва муҳокама эркин лиги, оппонентларга нисбатан бағрикенглиликка эҳтиёж мав жудлигидан дарак беради. Бу эса бутун ижтимоий ҳаётнинг де мократизм ва инсонийликка асосланиши ҳамдир. Инсоният дунёни билишда ҳеч қачон тасодифлар ва стихия лик билан қониқиб қўя олмаган. Фан тараққиётининг барча даврларда илмий ижодга самарали таъсир қилувчи воситалар изланган. Илмий билиш тажрибаси шуни

www.arxiv.uz кўрсатадики, илмий ижод маълум доирада бошқарилиши мумкин. Бу тадқиқотчининг ин дивидуал қобилиятларини намоён қилиш шароитларига ҳам, қисман муаммони ечиш эҳтимоллигини оширадиган ижтимоий-маданий характердаги шароитлар, социал-иқтисодий, сиёсий ва умуммилиний омилларга ҳам тегишлидир. Илмий ижодда интуиция ва тасодифнинг ролини ҳеч бир кам ситмасдан, олимлар, энг аввало, унга нисбатан алоҳида ўрин тутадиган, улкан илмий натижалар беришга қодир бўлган ва айни пайтда, билиш жараёнини интуитив сакрашларга томон етаклаб борадиган ақлий ва мантиқий тадқиқот усулларига таянадилар. Бу илмий тадқиқотлар жараёнида катнашадиган мутахассислар учун ҳам, буюк кашфиётчилар учун ҳам умумий тамойилдир. Ҳеч бўлмаса, ўз соҳасидаги илмий билишнинг тарихи, усул ва воситаларидан озгина бўлсада, хабардор бўлмаган кашфиётчини топиш қийин. Ҳар қандай кашфиётчининг ўзидан олдинги билимлар, ўз замонасидаги билиш даражасига таяниш, ўз даври илм-фани да лилларига суяниб, тадқиқотлар олиб бориши табиий ҳолдир. Бу жараёнда айнан у ёки бу кишининг муайян натижага эришиши, муаммони бошқалардан олдинроқ топганлиги бир томондан тасодиф, бошқа томондан эса ижтимоий заруриятнинг натижаси дан бошқа нарса эмас.

$www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

Ижод

20.09.2019

0

53 KB

Похожие