Фалсафа ва синергетика - Философия - Рефераты

Фалсафа ва синергетика

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Фалсафа ва синергетика Режа: Ўз-ўзидан ташкил топиш феномени . Синергетика тушунчаси Ҳ одисаларнинг умумий боѓланганлиги ва синергетика Синергетика ва тара ққ иёт концепцияси

Материянинг ўз-ўзидан ташкил топиши ҳақидаги тасаввурларни унинг ҳаракати ва ривожланиши ҳақидаги тасаввурлар сифатида ўрганиш фалсафанинг анъанавий муаммосидир. Ўз-ўзидан ташкил топиш – бу объектнинг компонентларининг фақат ички алоқалари ҳисобидан ва ўтмиш тарихига мувофиқ коллектив ҳаракати натижасида вужудга келишидир. Ривожланиш, мураккаблашиш ва ўз-ўзидан ташкил топиш жараёнлари узоқ вақтгача фақат жонли тизимлар билан боғлаб келинди. Жонсиз табиатда ўз-ўзидан ташкил топиш ҳодисаларининг кашф этилиши кўпгина жараёнларга янгича қарашга имкон берди, жонсиздан жонликка ўтиш механизми тўғрисидаги билимни бойитди. Бу жиҳатдан синергетика номини олган янги илмий йўналиш доирасида ишлаб чиқилаётган ғоялар диққатга сазовордир. Синергетика ўз-ўзидан ташкил топиш механизмлари ва қонуниятларини тараққиёт жараёнининг универсал компоненти сифатида ўрганади. Бу универсаллик ўз-ўзидан ташкил топиш назарияси учун шу қадар муҳимки, синергетика тадқиқотчиларидан бири Г.Хакен бу фаннинг асосий масаласини у билан боғлайди. «Нима учун, - деб ёзади у,- ўз табиатига кўра турли компонентлардан – электронлар, атомлар, молекулалар, фотонлар, хужайралар, ҳайвонлар ёки хатто одамлардан иборат бўлган тизимлар ўз-ўзидан ташкил топганда, айни бир принципга бўйсуниб, суюқликдаги тузилмалар, электр тебранишлари, ҳайвонлар популяциялари ёки ижтимоий гуруҳларни ташкил этиши керак?». 1 Ўз-ўзидан ташкил топиш ҳодисаларининг бу қадар кенг кўлами синергетикада постулат қилиб олинмайди. У мутахассисларнинг турли туман билим соҳаларида табиий ва ижтимоий жараёнларнинг умумий детерминантларини кашф этиши натижасидир. Шу туфайли синергетика алоҳида фан ғояларининг йиғиндиси сифатида эмас, балки физик, химик, 1 Г.Хакен. Синергетика, М., 1980. 31 бет. Ўз-ўзидан ташкил топиш феномени Синергети ка тушунчаси

биолог ва математик ўз материалини кўрадиган умумий қарашлар тизими сифатида ва, аксинча, булардан ҳар бири, ўз фани методини қўллаб, синергетиканинг ривожланишига бирон бир тарзда ҳисса қўшади. «Мен янги фанни «синергетика» деб атадим, бунга сабаб, - деб ёзади Г. Хакен,-унда тизимларнинг кўпгина элементларининг биргаликдаги ҳаракати тадқиқ этилишигина эмас, балки ўз-ўзидан ташкил топишни бошқарувчи умумий принципларни топиш учун кўпгина турли-туман фанларнинг кооперациялашуви зарурлигидир». 2 Шундай қилиб, юнончадан таржима қилинганда, «кўмак»ни, «ҳамкорлик»ни билдирувчи «синергетика» сўзи икки хил маънога эга. Бир томондан, бу мураккаб тизимли элементларнинг кооператив ҳаракати, иккинчи томондан, бу турли билим соҳасидаги олимларнинг ҳамкорлигидир. Айнан ўз маъносида айтганда, синергетика бу турли табиатли тузилмаларнинг ўз-ўзидан ташкил топиш, барқарорлик, парчаланиш ва қайта пайдо бўлиш жараёнларини тадқиқ этувчи назариядир . Синергетика диалектиканинг қуйидаги ғоясини тасдиқ-лайди – ҳар бир объект оламдаги ҳодисаларнинг умумий боғланганлиги оқибатида уни қуршаб турган хилма-хил жараёнлар билан узвий боғланган бўлиб, айни вақтда турли қисмсистемалардан таркиб топади. Объектнинг хар бир таркибий қисми бошқа таркибий қисмлар ва ташқи дунё билан ўзаро боғланишда мавжуд бўлади. Шу сабабли хар бир таркибий қисм ўзига хос индивидуал алоқалар тизимига эга бўлади, демак у ўзига хос ҳаракатга ва ички ҳаракатга эга бўлади ва оқибатда объектнинг ички ўз-ўзидан дифференциациялануви тенденцияси пайдо бўлади. Айни вақтда бирбутун объект унинг бирбутунлиги сақланиши мобайнида ўз қисмларига таъсир ўтказади, шу сабабли объектнинг ички ўз-ўзидан интеграциялануви тенденцияси пайдо бўлади. 2 Ҳ одисаларнинг умумий боѓланганлиги ва синергетика

Ўз-ўзидан дифференциацияланув ва ўз-ўзидан интеграцияланув зиддияти объект таркибида бир-бирига қарама-қарши турувчи томонларнинг шаклланишига олиб келади. Бу томонлар объект таркибидаги бир турдаги қисмларининг ўзини-ўзи ташкил қилиш оқибатида пайдо бўлади. Қисмларнинг муайян гуруҳининг бир турда бўлиб қолиши ва ўзини-ўзи ташкил қилиб интеграциялашиш жараёнига кириши уларнинг бирбутунлик таркибидаги бир-бирига ўхшаш ва яқин холатидан келиб чиқади. Қарама- қарши томонларнинг бир-бирини инкор этиш жараёни бу томонларнинг ҳар бирининг ички бирбутунлигини кучайтиради. Қарама-қарши томонларнинг ушбу ўзаро таъсири жараёнида улар қуйидаги поғоналардан ўтиб ривожланади: айнанлик, бирлик, фарқланиш, қарама-қаршилик, зиддият, тўқнашув, антагонизм. Сўнгра ривожланиш жараёнида қарама-қарши томонларнинг бири томонидан иккинчисини диалектик инкор этиш поғонаси бошланади. Ўз таркибий қисмларининг жипслигига эга бўлган сифат жихатдан янги бўлган бирбутунликга ўтиш жараёни, сакраш содир бўлади. Бу янги бирбутунлик таркибида янги ўз-ўзини дифференциациялаш ва ўз- ўзини интеграциялаш жараёни бошланади. Ўз-ўзини дифференциациялаш жараёни орқали амалга ошаятган ривожланиш натижасида фақат бири-бири билан ёнма-ён мавжуд бўлган, бири-бири билан боғланмаган нарсалар мажмуаси эмас, балки яҳлит бир тизимга бирлашган, синтезлашган, интеграциялашган хилма-хиллик шаклланади, яъни ривожланиш жараёнида айни вақтда диалектик синтез ҳам содир бўлади. Синергетика тараққиёт концепциясини чуқурроқ ифода этишга имкон беради. И.Пригожин таъкидла-шича: «ҳам классик, ҳам квант механикада агар қайсидир бир вақтда системанинг ҳолати етарли аниқликда маълум бўлган бўлса, унда келажакни жуда бўлмаганда принципда олдиндан айтиш мумкин эди. Бунинг устига бундай турдаги назарий схема кўрсатдики, қайсидир бир маънода «ҳозир» ўзида ўтмиш ва келажакни сақлайди. Кўриб турганимиздек, ҳақиқатда ундай эмас. Келажак Синергетика ва тара ққ иёт концепцияси

ўтмишнинг таркибий қисмига кирмайди. Ҳатто физикада (ҳудди социологиядагидек) атиги хилма-хил мумкин бўлган «сценарийлар»нигина олдиндан айтиш мумкин» 1 . Синергетика тараққиётнинг қатор фундаментал ўзига хосликларини очиб беришга имкон беради. У қуйидагиларни кўрсатади: 1) тараққиёт жараёнида флуктуацияларнинг ўрни кескин ўтиш, сифат жиҳатдан сакраш нуқтасига яқин босқичда ҳал қилувчи ҳисобланади, улар бу сакраш арафасида кучаяди ва у ҳақида дарак беради; 2) бу сакраш жараёнида амалдаги шароит ва вазиятларга боғлиқ бўлган тараққиётнинг кўриниши шаклланади, бифуркация нуқтасида тараққиётнинг бундан кейинги йўналишининг аниқ бир вариантининг кўпдан кўп мумкин бўлган вариантлардан «танлови» содир бўлади; 3) тараққиётнинг бундай бифуркацион табиати оқибатида тараққиётнинг қайтмаслик хусусияти пайдо бўлади; 4) тараққиёт жараёни умумий ҳолатда мувозанатсиз системалар ривожланиши ва мувозанатсиз босқичли ўтишлар билан боғлиқ ва шунинг учун ўзида тебранишлар, фазовий структуралар ва тартибсизликлар шаклланишини қамраб олади; 5) тараққиёт жараёни когерентлик, турбулентлик, динамик тартибсизлик, диссипатив ва автотўлқинли структуралар динамикаси, кенгмасштабли спонтан флуктуациялар каби бунгача тараққиёт концепцияси қамраб ололмаган кўпгина бошқа феноменларни ўз ичига олади 2 ; 6) тараққиёт жараёнида детерминациянинг ўзига хослиги мавжуд ва бифуркация нуқталари орасида детерминистик қонунлар, бифуркация нуқталарида эса эҳтимолий қонунлар устунлик қилади; 7) ҳар қандай системаларнинг тузилиш барқарорлигининг чегаралари мавжуд бўлади, тегишли мувозанатдан чиқарувчи таъсирлар орқали уларга етиб бориш мумкин, кейин янгиланиш элементлари ва янги системалар шаклланади ва бу жараён туганмасдир; 8) тараққиёт жараёнининг макро- ва микродаражалари ўртасида чамбарчас боғлиқлик мавжуд 3 . 1 2 3 Пригожин И. От существующего к возникающему: Время и сложность в физических науках. М. 1985. 119- б.

Шундай қилиб, синергетиканинг ҳозирги даврдаги ривожидан чиқариш мумкин бўлган асосий фалсафий сабоқ шуки, у ноорганик табиатда ўз- ўзидан ташкил топиш мавжуд лигини исбот қилиб берди. Материяга ташқи таъсир натижасида ўзгарувчи инерт объект деб эмас, балки ўз-ўзини ташкил қила оладиган ҳамда бамисоли ўз «ирода»сини ва кўптомонламалигини намоён эта олган объект деб қараладиган бўлди. Бу маълумотлар статик ва жонли материя тушунчаларини ажратиб турган оралиқни анча камай т ирди. Агар биз бир томондан, ўз-ўзидан ташкил топувчи тузилмаларнинг х оссалари ва вужудга келиши шароитлари билан, иккинчи томондан, биологик эволюциянинг энг муҳим жиҳатларини бир-бирига таққослаб кўрадиган бўлсак, биз икки ҳолда ҳам ўзгаришлар айни бир хил қонунларга бўйсунади ва ўхшаш тенденцияни намоён қилади, деган хулосага келамиз.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Синергетика

Фалсафа ва жамият

Ижод жараёнида интуиция. Синергетика

Конун ва фалсафа конунлари

Конун ва фалсафа конунлари