Синергетика - Философия - Рефераты

Синергетика

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

www.arxiv.uz Синергетика РЕЖА : 1. Синергетика - дунёга янгича қараш 2. Шарқ фалсафасида синергетика 3. Чизиқсизлик дунёқараш аҳамиятига эга

www.arxiv.uz Синергетика замонавий фан сифатида Синергетика - бу дунёга янгича қараш бўлиб, фанлардаги янгиликларни умумлаштириш, ўз-ўзини ташкил қилиш, чизиқсиз тафаккур асосида эволицион жараённи ташкил қилувчи фанлараро илмий тадқиқот усули сифатида асримизнинг 70-йилларида пайдо бўлди. Синергетика янги таълимот сифатида ўз-ўзини бошқаришнинг умумий қонунлари ва тамойиллариини ўрганишни мақсад қилиб қўйди. У ўзини-ўзи бошқариши жараёнининг физик, химик, биологик, техникавий ва иқтисодий, социал ва бошқа соҳаларда намоён бўлиш принципларини глобал эволюцион ўналиш сифатида ўрганади. Синергетикага кўра, макон ва замон структураси макроскопик тартибга келиш жараёнида мураккаб чизиқсиз тизим сифатида тушунилади. Бу тизим мувозанатлик ҳолатидан узоқлашиб, ўзига хос танглик нуқтасига (бифуркация нуқтасига) яқинлашади ва натижада тизимнинг қалқиб шундай ҳолатда тизим нуқтаси унча аҳамиятли бўлмаган таъсир ёки флуктация асосида ўз ҳолатини кескин ўзгартириши мумкин. Бу ҳолат кўпинча хаос (тартибсизлик)дан тартибга ўтиш асосида боради. Шунинг билан бир қаторда синергетика хаос концепциясини қайта кўриб чиқди, унинг динамикасини ўрганди. У маълум шароитда янги турғун тартибга асосланган тизимнинг вужудга келишида конструктив рол ўйнашини кўрсатиб берди. Синергетика дунёнинг классик фанга асосланган манзарасинигина эмас, балки квантли-релятивистик манзарасини ҳам, янгича чизиқсиз тафаккур асосида XX аср иккинчи ярмидаги янги илмий манзарасини тушунтириб берди. Синергетика жуда кўп эски тушунчаларга барҳам берди. Шу кунларгача “хаос (тартибсизлик) салбий тушунча, уни тартибга керак” деб қаралган эди. Синергетика хаос дунёни бузувчигина бўлиб қолмай, қандайдир шароитларда маълум сабабларга кўра тузувчилик вазифасини бажариши мумкинлигини ҳам кўрсатди ва унинг тузувчилик механизимини асослаб

www.arxiv.uz берди. Тизим эволюцияси ўзини ўзи ташкил этиш асосида ўзини ўзи янгилаши мумкинлигини кўрсатиб берди. Турли даражадаги ташкил қилувчилар хаос орқали ўзаро алоқада бўладилар. Нотинчлик, турғунмас ҳолатида тизим кам кучга эга бўлган таъсир-фруктуация макротизимини ўзгартириб юбориши мумкин. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, алоҳида олинган шахслар фаолияти ҳам самарали бўлар экан. У ҳамма вақт ҳам тўла намоён бўлавермайди. Умумий тенденциялар базида ютиб юборади. Бироқ, айрим шароитда алоҳида шахс фаолияти ҳал қилувчи ролни ўйнаши мумкин. Бугунги кунда юртбошимизнинг саъи-ҳаракати, ақл-заковати беқарор жамиятни барқарор ҳолатга келтиришда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бу синергетиканинг тамойилларидан келиб чиқади. Шунингдек ҳар бир шахс дунёда бўлаётган жараёнларга онгли муносабатда бўлишга, социал тизимга масъуллик билан ёндашиб, унинг тақдирига бефарқ қарамасликка олиб келади. Илгариги илмий қарашларда тасодифни тизимдан қувишгача олиб келинган эди. Унда тасодиф иккинчи даражали, умумий йўналишга таъсир кўрсатадиган асосий куч эмас, деб қаралар эди. Синергетика микрофлуктуция (тебраниб турадиган ҳолат) даврида алоҳида олинган тасодифлар тизимнинг ўзгаришига ҳал қилувчи таъсир ўтказиши мумкин эканлигини кўрсатади. Бундан, юқорида айтганимиздек, тарихий тараққиётда алоҳида шахс ролининг муҳим аҳамиятга эга эканлигини, унинг тарихни яратишдаги бетакрор иштироки мавжудлигини синергетика кўрсатиб берди, деган хулосага келиш мумкин. Илгариги қарашларда ривожланиш пастдан юқорига борадиган босқич, олға қараб кетадиган, муқобилсиз (альтернативсиз) жараён деб изоҳланган. Ривожланиш орқага қайтмайдиган фақат илгарилаб борадиган жараён сифатида қаралган. Муқобил ривожланиш эса, иккинчи даражали, тасодифий ҳолат деб, магистрал йўлдан оғиш деб тушунтирилган.

www.arxiv.uz Ривожланиш объектив асосдаги универсумга бўйсунади., тасодифлар ана шу умум тенденцияларга таъсир этолмайди, деб қаралган. Мураккаб тизимнинг ривожланиши бир томонга йўналтирилган бўлмай, балки турли вертикал ва горзонтал йўналишда бўлиши мумкинлигини, бу йўналиши бир неча альтернатив йўллардан ташкил топишини синергетика кўрсатиб берди. Ривожланиш йўллари турлича экан, бу жараён ўзига хос, ўзига мос йўлни танлаб олиш имкониятини беради. Бу йўл инсон фаолиятини бузишга эмас бунёдкорликка, табиат ва жамиятни ардоқлашга, уларга муносабатда эҳтиёт бўлишга чорлайди. Эволюциянинг йўли кўп бўлса-да, тараққиётнинг маълум даврдаги мақбул йзлини олдиндан кўриб, унинг қонуниятини, салбий боғланишини аниқлаш мумкин. Мана шу жараён детирманизмни янги босқичга кўтарди. Инсон ўзининг руҳиятида яшириниб ётган ҳолатларни англаб етади ва ўз имкониятларини ишга солади. Синергетика мураккаб система (тизим ривожланишига олдиндан белгилаб қўйилган йўлни мажбур қилиб бўлмайди, деб кўрсатади. Система ўз ривожланиши учун уни тараққиёт тенденциясига, ўзига хос йўлга йўналтириш керак бўларкан. Умумий йўналиш сифатида инсонларнинг инсонлар билан, табиатнинг инсон билан биргаликда яшаши (коэволюция)қонунларини билиш керак бўлади. Ривожланишни бошқариш масаласи ўз-ўзини бошқариш шаклига кириш муаммосига айланиши керак. Синергетика эволюция жараёнида супер йўналишнинг принципларини очиб беради. Бунда бир бутун эволюция қисмлардан, бўлаклардан ташкил топган мураккаб ривожланувчи тизим сифатида оддийлардан ташкил топишини аниқлайди. Бунда тизимни бирлаштириш ва бир бутунга келитириш оддийдан мураккабга қараб бормайди, келтириш оддийдан мураккабга қараб бормайди, балки ана шу тизимнинг локалланиши “энергия нуқсони” ҳисобига қопланиб боради, бироқ бутун қисмларнинг йиғиндисидан иборат бўлмайди умуман олганда бутун қисмларнинг йиғиндисидан катта ҳам, кичик ҳам эмас, балки сифатий жиҳатдан бошқа

www.arxiv.uz система бўлади. Бутун билан бўлаклар (қисмлар)ўртасида янги мувофиқлик келиб чиқади. Булар ўзаро ҳамкорликда бўладилар. Эволюция бир бутунликни ташкил қилиш принципларини тушунтиришнинг, мураккаб социал гиосиёсатни ташкил қилишнинг, жамиятнинг турли вилоятларини бир мақсадга бирлаштиришни ташкил қилиш ва дунё ҳамкорлигини вужудга келтиришга тўғри ёндашишнинг илмий-фалсафий асосини беради. Синергетика мураккаб тизимни бошқаришда нимларга суяниш кераклигини, уни самарали бошқариш йўлларини кўрсатиб беради. Мураккаб тизимни ташкил қилишда энг муҳими куч эмас (унинг кўп қисми “сувгаоқиб” кетади), балки тўғри моделли архитектуравий таъсирни ташкил этишдадир. Кичик, бироқ тўғри ташкил этилган резонанслар мураккаб тизимга таъсир этиши қанча самара беришини кўрсатади. Шарқ фалсафасида қадимдан шундай ҳолларни пайқашган. Агар тўғри ташкил қилинса, кучсиз кучлини енгади, юмшоқ қаттиқ устидан, паст баланд устидан ғалаба қилади. Лао-цзи Синергетика маълум шароитда тез “оқим” (лавина) шаклидаги жараёнларнинг чизиқсиз ҳолатини, ўз-ўзини рағбатлантирувчи ўсиш қонуниятларини очиб беради. Қандай қилиб очиқ тизим чизиқсиз муҳитда иқтисодни ташкил қилишнинг ташаббускори бўлиши мумкин? Қандай талаблар бундай шароитда (очиқ, чизиқсиз тизимда) амал қилади, унинг қулаб кетишининг қандай эҳтимоллари бор ва мураккаб тизим қандай қилиб ривожланишни максимал таъминлаши мумкин? Бу масалани тушуниш муҳим аҳамиятга эга. Синергетика мана шу масалаларга жавоб беради ва унинг қонунларини кўрсатиб беради.

www.arxiv.uz Синергетиканинг асосчиси белгиялик олим И.Пригожин ўзининг бу тўғридаги таълимотда ўз-ўзини ташкил қилиш қонунларини, хаосдан тартибга ўтиш қонуниятларини кўрсатиб берди. Борлиқ беқарорлик ва барқарорликнинг ўзаро муштараклигидан иборатдир. Шу сабабли уларнинг бирортасисиз дунёни атрофлича ўрганиб бўлмайди. И.Пригожин Синергетика тамойилларига кўра, муҳит келажак шаклини ташкил қилишнинг ташувчисидир. Маълум тизимнинг ташкил топишида муҳитнинг роли қандай? Ўз-ўзини ташкаил қилиш очиқ ва чизиқсиз муҳитда амалга ошади. Кўпчилик ҳолларда табиатдаги жараёнларда ўз-ўзини ташкил қилишнинг спиралсимон тўлқин, гирдоб ёки олти қиррали катак шаклида намоён бўлиши кузатилган. Бироқ ҳеч ким нима учун тарқаб кетиш йўқ ? нима учун муҳитда тизим ташкил топади? Нима учун пайдо бўладиган тизим ўз шаклини сақлаб қолади? каби саволлар бермайди. Гарчи тарқалиш жараёни юз берса-да, тизим маълум муҳитда ташкил топади. Нега муҳит маълум шаклдаги тизимни вужудга келтиради (спиралсимон ёки олти қиррали катак шаклида в.к.). тизимнинг эволюцияси ва ички механизимида икки қарама- қарши йўналиш ўртасида асосий кураш ёки ўйин кетади. Буни ташкил этишда ёки қулаб кетишида фаол муҳит ҳал қилувчи рол ўйнайди. Синергетика мураккаб тизим ташкил топишидан чўчиш ёки қўрқиш каби руҳий ҳолатни олиб ташлайди. Математик моделлаш натижаси шуни кўрсатадики, чизиқсиз, очиқ системага асосланган оддий математик модел ҳам тизимнинг мураккаб ҳолатини ифодалайди. Мураккаб тизим ҳолатини чизиқсиз математик модел асосида қисқа тенгламаларда ифодалаб, унинг ҳолатини тўла баён этиш мумкин. Ўз-ўзини ташкил этишда тизимни фазовий маконда, очиқ чизиқсиз ҳолатда тушуниш ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Тизимнинг шаклланиши учун муҳитнинг ташувчи вазифасини олдиндан билиш мақсадида қуйдагиларга яъни:

www.arxiv.uz a) Жараённинг “мақсади”га (янги структура жараёнига); b) Бир бутун тизимнинг кенг ёйилиш умумий тенденциясига (муҳитга); c) Кузатадиган инсон идеалларига эътибор бериш керак; Бу оддий математик модел асосидаги муҳим натижалар бўлиб, синергетик дунёни англашнинг асосини ташкил этади. Энди очиқ муҳит тасаввури нималигини аниқлаб олиш керак Ўз-ўзини ташкил этишга қодир тизим гуруҳи (синфи) очиқ ва чизиқсиз тизим деб аталади. Атроф-муҳитда ўзининг энергия манбаига эга бўлган, модда ва энергия алмашинувини таъминлайдиган тизим очиқ тизим дейилади. Одатда “манба”и деганда локаллашган манба тушунилади. Ирмоқлар сувни ўз манбаларидан олади, кейин дарёларга айланади. Ўз-ўзини ташкил қилиш тизимида ҳар бир нуқта манба бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ўзаро алмашинув ўз чегараси орқалигина эмас, балки ушбу муҳитнинг ҳар бир нуқтаси орқали амалга ошиши мумкин. Очиқ тизим ўз-ўзини ташкил қилишнинг зарурий шарти, бироқ ўз-ўзини ташкил этиш учун очиқ тизим нинг ўзи етарли эмас. Бошқача қилиб айтганда, ҳар қандай ўз-ўзини бошқариш очиқ тизимдир. Бироқ ҳар қандай очиқ тизим ўз-ўзини бошқариш эмас. Ҳаммаси икки қарама-қарши имкониятларнинг “ўйин”ига боғлиқ. ` “чизиқсизлик” янги парадигманинг концептуал тугунидир. Янги парадигмани чизиқсизлик парадигмаси деб аташ ҳам мумкин. Шунинг учун чизиқсизлик тушунчаси янги дунёқараш маъносини ифодалайди. Чизиқсизлик математик маънода маълум математик тенгламалар тури бўлиб, унинг қиймати муҳитнинг ҳолатига қараб бирдан катта ёки кичик бўлиши мумкин. Чизиқсиз тенгламада бир нечта (бирдан ортқ) сифатий фарқ қиладиган ечимга эга. Бундан чизиқсизликнинг физик маъноси келиб чиқади. Чизиқсиз тенгламани ҳал қилишнинг турли ечими эволюция ривожланишининг турли-туман йўлини кўрсатади. Бундай ҳолатни чизиқсиз тизим билан изоҳлаш мумкин. Ҳар қандай янги тизим муҳит натижасида

www.arxiv.uz сифатий ўзгарар экан, ўзининг янги эволюция йўлига эга бўлади. Бу эса чизиқсизлик эволюцияси кўп вариантли, муқобил эканини кўрсатади ва ўз навбатида имкониятларни танлаб олиш вазиятини яратади. Эволюциянинг суръати, ривожланиш даражаси (муҳитда ривожланиш тезлиги) ғояси эволюциянинг орқага қайтмаслик тамойилини, унинг дунёқараш аҳмиятини кўрсатади. Чизиқсизлик маълум муҳитда “кичкина”нинг ҳал қилувчи аҳамиятини кўрсатади, муҳитга, ҳодисаларга тез жавоб бериш характерини оячиб беради. Ҳар бир ҳодисанинг ўзига мос йўлини топиш имкониятини кўрсатиб беради. Чизиқсизлик ривожланиш майдони йўлида адашиш ҳам мумкинлигин айтади. Бироқ, синергетика маълум гуруҳнинг ривожланиш кўламини ҳам кўрсатиб, унинг детирминанланганлигини исботлайди. Синергетика “ҳамма нарса сабаб - оқибат асосида боради” деган эскича детирминанизмнинг чизиқли система учун мос эмаслигини кўрсатиб, чизиқсиз, очиқ тизимдаги эволюциянинг янги детеминистик тизимини ишлаб чиқди, рационализм ва иррационализмнинг бирлигини, шунингдек, ривожланишнинг альтернатив, кўп йўлли эканлигини ва булар ўзининг атроф-муҳит билан қонунлашув жараёнининг ўзига хос томонини кўрсатади. Шу билан бирга ривожланишнинг горизонтал ва вертикал йўналишининг ўзига хослиги, уларнинг ўзаро бирлиги ҳақидаги детирминистик таълимотни майдонга ташлади. Синергетика лавина шаклидаги ривожланиш ёки қуллаш жараёнини ҳам кўрсатиб берди. Буларнинг ҳаммаси чизиқсиз, очиқ тизим, хаосни тартибга солиш, барқарорлик ва беқарорлик, тебраниб туришнинг қонуниятларини кўрсатдики, бу детирминизмнинг янги тасаввурини берди.

www.arxiv.uz Фан эволюцияси № Давр Фан моҳияти 1. Қадимги дунё Европада илмий билимлар тизими бундан икки минг беш юз йил илгари пайдо бўлган (Пифагор, Фалес, Анексимандр) Аристотел аниқ фанлар ҳақида фикр юритиб, фанларнинг мантиғини яратди. Фанларнинг мустақил соҳа сифатида мавжуд бўлишига асос солди, ҳамма фанларнинг усулини яратди. 2. Ўрта асрлар Фан худо яратган борлиқни тартибга солади, деб қаралди. (Августин). Фаробий ҳар бир фаннинг ўрни ва унинг фалсафага муносабатини кўрсатди. Фаннинг таснифини берди. Мантиқни изоҳлашда ҳар бир сўзни ундаги бешта модда : хитоба- риторика; қиёс-силлогизм; бурхон- исботлаш; жадал мунозара (диалектика); ибора- талқин қилиш асосида таҳлил қилди, уларни ишлатиш йўлларини кўрсатиб берди ва уни Хоразмийлар, Берунийлар янги босқичга кўтарди. 3. Янги давр Галилей фанни ҳақиқий ифодалайдиган тил- математика тили эканлигини таъкидлаб, фаннинг математик табиатини очиб берди; Бу назарияни Декарт, Нъютон, Гюгенслар давом эттирдилар. Фан фалсафаси фалсафанинг асосий

www.arxiv.uz 4. XX аср тармоғи сифатида шаклланди. Вена тўгараги фан фалсафаси ва унинг мантиқини фалсафанинг бош мавзуси деб эълон қилди. Илмий билимни стандартлаш тамойили, илмийлик ва ноилмийлик чегараси ишлаб чиқилди. Фаннинг ривожланиш концепцяси, жамиятда фаннинг роли, илмий текширишнинг методологик дастури ишлаб чиқилди. Фойдаланган адабиётлар

www.arxiv.uz 1. Рахимов И., Ў тамурода ов А. Фаннинг фалсафий масалалари.Т., 2002 й. 2. Фалсафа. Маърузалар матни. 3. Левкеевич. Философические науки и методология. 4. Каримов И.А. Ў збекистон: Миллий исти қ лол , иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. Ўз-н. 1993. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т.,Ўзбекистон 1999 й 6. Каримов И.А Янги уй қурмай туриб, эскисини бузманг. Т., Ўзбекистон 1993 й. 7. Дромин И.М. Кворкопий из кворков. Природа 1995 №10. Барашков В.С Кварки, природ ы сознание 39-бет. 8. Фролов И.Т Жизнь и познание М., Мысль. 1981 43-бет.

Похожие

Фалсафа ва синергетика

Ижод жараёнида интуиция. Синергетика

Билиш методологияси асосий тушунчалар

Дунёнинг илмий манзараси

Дунёниг илмий манзараси