Интуиция

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105.5 KB

Скачать

www.arxiv.uz Режа: 1. “Интуиция” тушунчаси, унинг ўзига хос хусусиятлари. 2. Стандартлашган,Эвристик (ижодий), Эйдедик интуициялар. 3. Интуиция физологияси. 4. Интуицияда “туртки”нинг аҳамияти. 5. Интуициянинг эҳтимоллик характери.

www.arxiv.uz Янги билимни эгаллашда мантиқий тафаккур, унинг тушунчасн қонунлари, тушунчаларнинг шаклланиш усуллари ва йўллари катта аҳамиятга эга. Лекин билиш фаолияти тажрибаси шундан далолат берадики, кўп ҳолларда илмий муам моларни ҳал қилишда оддий мантиқнинг имкониятлари камлик қилади. Янги ахборотнинг ҳосил бўлиш жараёнини тафаккурни индуктив ва дедуктив тушунишга тенглаштириб бўлмайди. Бу жа раёнда билишга янги куч, имкон ва ҳаракат йўналиши берувчи интуиция муҳим ўрин эгаллайди. Инсоннинг бундай қобилияти борлигини кўплаб олимлар эъти роф этишади. Масалан, Луи де Бройль таъкидладики, агар фан асослари мутлақо рационал бўлганида, назарияларнинг ривож ланиши ва ҳаттоки, тез-тез тубдан алмашинуви мумкин бўлмас эди. Луи де Бройль фикрича, илмий тадқиқотлар жараёнига олим нинг нафақат рационал, балки бошқа индивидуал тафаккур хусусиятлари катта таъсир этишига қаттиқ ишонган. «Бу масалани чуқурроқ ўрганганда, - деб ёзган эди у, - бу хусусиятлар фан тараққиёти учун катта аҳамият касб этишига осонгина ишонч ҳосил килиш мумкин. Мен, қисман турли кишиларда турлича бўладиган тасаввур қилиш ва интуиция сифатидаги шахсий қобилиятларни назарда тутаяпман. Тасаввур қилиш бизга оламнинг физик манзарасини яққол картина сифатида кўришга, унинг баъзи деталларини аниқлашга ёрдам беради. Интуиция эса бизга қандайдир ички англашни тўсатдан очиб, мураккаб, ҳеч қандай умумийликка эга булмаган реалликнинг сермаънолигини аниқлашга ёрдам беради. Улар органик равишда инсон ақлига хос бўлган имкониятлар бўлиб, фаннинг пайдо бўлишида муҳим роль ўйиаган ва бугунги кунда ҳам шундай роль ўйнамокда». Ана шу туфайли илмий ютуқларга эришилмоқда. Мнан шунинг учун инсон ақли, пировард натижа да, инсонга нисбатан яхшироқ ҳисоблаётган ва таснифлаётган, бироқ тасаввур ҳам, башорат ҳам қилишга қодир бўлмаган барча машиналар устидан ҳукмронлик ўрнатишга қодир. «Шундай қилиб, фан ўз асослари ва услубларига кўра, асосан рационалдир, - деб таъкидлайди Лип де Бройль, - у фақат ақлий қобилиятларни

www.arxiv.uz янада самаралироқ ишга солиш йўли билан бор ган сари кўпроқ ютуқларга эришиши мумкин». Биз бу ерда ўйлаш, диққат, хотира сингари инсоннинг бошқа қобилиятларига тўхталиб ўтирмаймиз, бу махсус мавзу бўлиб, биз интуиция ҳақида тўхталамиз. Интуиция махсус билиш жараё ни сифатида, бевосита янги билимни ҳосил қилувчи жараён тар зида, кишиларга хос бўлган сезги ва абстракт тафаккур каби уму мий қобилият сифатида намоён бўлади. Интуицияни экспериментал ўрганиш мумкин ва уни экспе римент ёрдамида ўрганишга бағишланган ишлар орасида Ж. Ол тон, К. Факуаруи асарларини алоҳида таъкидлаш мумкин. Интуициянинг умумийлиги ва кенг тарқалганлигини олиб борилган кўплаб кузатишлар тасдиқлаши мумкин. Кутилмагаи вазиятларда, ахборотлар чекланган шароитда тез қарор қабул қилиш зарур бўлганда, ўз қарорини «олдиндан сезгандай», ай нан шундай қилиш лозимдек, қабул қиладиган ҳолатлар инсон х аётида кўп учрайди. Инсоният тарихида олимлар, конструктор ва рассомлар ўз соҳасида «илҳом келиб қолгани» туфайли ёки «тўсатдан эсга ту шиб қолиш» оқибатида янги кашфиётларга эришилганлиги билан боғлиқ мисоллар кўплаб учрайди. Интуиция тушунчасининг мазмуни жуда кенг, ҳамма вақт ҳам одамлар «интуиция» деб атайдиган ҳодисалар интуиция бўлавер майди. Тафаккурда, кўплаб хулосалар борки, уларга асос бўлади ган ҳукм аниқ ҳолда ифодаланмайди, бундай хулосаларнинг на тижаси кутилмаган бўлади, баъзилар ўйлаганидек интуитив бўлмайди. Инстинктларга мансуб ҳодисаларни доимо ҳам интуитив деб ўиламаслик керак. У зарур шароитда рўй берадиган реалликнинг автоматизми билан тавсифланади ва субъектнинг онг сиз бажарадиган физиологик фаолияти доирасига киради. Баъзид а «ҳиссий иитуииия» тўгрисида ҳам гапиришади. Тўғри бундай иборани ишлатиш мумкин, лекин бу «ҳиссий» билиш доирасида амалга ошишини унутмаслик лозим.

www.arxiv.uz Махсус билиш феномени сифатида интуиция кўп маънолидир. Биз интуиция деганда, интеллекту ал интуицияни н арсаларнинг туб моҳиятига кириб бориш асосидаги билиш жараёнини тушунамиз. Интуицияга яна бир хусусият — бевоситалик хосдир. Бевосита билим деб, мантиқий асослашга муҳтож бўлмаган билим тушу нилади. Интуиция шу маънода бевосита билим ҳисобланадики, янги фикрни илгари сураётганда мавжуд хиссий тажриба ва наза рий фикрдан уни мантиқий зарур ҳолда келтириб чиқариш шарт эмас. Агар интуициянинг интеллектуал боғлиқлиги ва нарсалар нинг моҳиятини акс эттириш билан алоқадорлиги эътиборга олин са, қуйидаги таърифни асос сифатида қабул қилиш мумкин ин туиция ҳақиқатга эришишда билимни тугридан-туғри исботлаш ёрдамига таянмасдан қўлга киритиш қобилиятидир. Интуициянинг намоён бўлишига оид юқорида келтирилган фикрлар ушбу таъ рифга мос келади. Шу билан бирга, ушбу фикрлар интуицияга хос бўлган яна иккита жиҳатни ҳам кўрсатади: кутилмаганлик ва ўйланганлик. Барча келтирилган мисолларда муаммонинг ечилиши тўсатдан, ку тилмаганда, тасодифан содир бўлган ва ижод учун одатий бўлма ган ҳол бўлиб туюлади. Интуитив «кўриш» нафақат тасодифан ва кутилмаганда содир бўлади, балки ушбу натажага олиб келувчи йўллар ва воситаларни англамаган ҳолда ҳам рўй беради. Баъзида натижанинг ўзи ҳам ан гланмай қолади, интуициянинг ўзи бўлса, бундай ҳолда воқелик ка айланмаган имконият бўлиб қолаверади. Иидивид интуиция аклга кечинмалари тўгрисида хеч қандай хотираларни саклаб қолмаслиги ҳам мумкин. Америкалик математик Леонардо Юджин Диксон ажой иб бир ҳодисани бевосита кузатган: мактабда ўқитувчи бўлиб иш лайдиган онаси ва онасининг синглиси геометриядан бир вазифани ечиш учун бир кечани бедор ўтказишган. Тунда онасининг ту шига масала кирган, у масалани баланд ва аниқ овоз билан еча бошлаган. Унинг синглиси эса буни эшитиб қолиб, дарров ёзиб ола бошлаган. Эртасига эрталаб холасининг қўлида масаланинг Дик соннинг онасига номаълум бўлган ечими турган. Бу мисол

www.arxiv.uz «матема тик туш» деб аталувчи англанмаган ҳодиса билан бирга инсон руҳиятининг онгсизлик даражасида содир бўладиган ҳодисани изоҳ лайди. Шундай қилиб, инсоннинг интуитив қобилиятига: 1)масала нинг кутилмаган ечими, 2) уни ечишнинг англанмаган йўллари ва усуллари ҳамда 3) муайян масалада ҳақиқатга эришишнинг бево ситалиги хосдир. Бу белгилар интуицияни унга яқин турган психик ва манти қий жараёнлардан ажратиб туради. Лекин, бундай ҳолларда ҳам хилма-хил ҳодисаларга дуч келамиз. Турли кишилар ва шароитда интуиция мазмунига, натижанинг характерига, моҳиятнинг ичига чуқур кириб бориш ва субъект учун аҳамиятлигига кўра (ва ҳока зо) хилма-хил даражада намоён бўлиши мумкин.Интуиция, биринчи навбатда, субъект фаолияти нинг ўзига хослигига қараб бир неча турга бўлиниши мумкин. Амалий фаолият, маънавият ва ишлаб чиқаришнинг хусусиятлари, янгиликнинг характери пўлат қуювчи, агроном, врач ёки бошқа соҳалар тадқиқотчи интуиция сининг хусусиятларини белгилайди. Кундалик техник, илмий, врач лик, бадиий ва бошқа шу каби интуиция турлари бор. Шаклига кўра, интуиция стандартлашган ва эвристик (ижодий) бўлади. Би ринчисини интуиция-редукция деб аташади. Эвристик интуиция стандартлашган интуиция тубдан фарқ килади: у мутлақо янги билим интуиция гносеологик образлар пайдо бўли ши билан боғлиқ. С.П. Боткин олим сифатида тиббиёт назариясини ишлаб чиқар экан, ўзининг илмий фаолиятида бундай интуицияга кўп марта мурожаат қилган. Бунга сариқ касаллигининг юқумлилиги тўғрисидаги гипотезани илгари суриш ва исботлашда ёрдам берган. Эвристик интуиция ўз турларига эга. Биз учун уни гносеологик асосда, яъни натижаларнинг хусусиятига кўра билиш муҳим. Ижо дий интуициянинг моҳияти кўргазмали образлар ва абстракт ту шунчаларнинг ўзига хос алоқадорлигидан иборат, деган фикр ўрин лига ўхшаб туюлади. Эвристик интуициянинг ўзи бўлса, икки шакл да намоён бўлади: эйдетик ва концептуал. Бу масалани бироз батафсилроқ ёритишга ҳаракат қиламиз.

www.arxiv.uz Амалда инсон онгида ҳиссий образлар ва тушунчалар шаклла нишининг қуйидаги йўллари бўлиши мумкин: 1) ҳиссий образ лар пайдо бўлади; 2) бир образдан бошқасига ўтишнинг ҳиссий ассациатив жараёни; 3) ҳиссий образлардан тушунчаларга ўтиш жараёни; 4) тушунчалардан ҳиссий образларга ўтиш жараёни; 5) тушунчалардан тушунчаларга ўтишдан иборат бўлган мантиқий хулоса чиқариш жараёни. Кўриниб турибдики, гносеологик образ лар пайдо бўлишининг биринчи, иккинчи ва бешинчи йўналиш лари интуитив ҳисобланмайди. Бутахминнит туғри лиги кўрсатилган жараённинг характери интуициянинг фенемено логик жараёнларида қайд этилган интуитив сезилган ҳақиқатга хос типик хусусиятлари билан мос кслади, уларда ҳиссий- кўргазмали ликдан абстракт-тушунчаликка ва аксинча, ўтиш рўй беради. Кўргазмали образлар билан тушунчалар ўртасида қандайдир ўтиш босқичлари йўқ, ҳаттоки, энг содда тушунчалар ҳам ҳиссий тасав вурлардан фарқ қилади. Бунда бошқа тушунчалардан мантиқан ке либ чиқмайдиган тушунчалар ва ҳиссий ассоциация қонунларига кўра келиб чиқмайдиган образлар пайдо бўлади. Шунинг учун олин ган натижалар «бевосита ўйланмаган» бўлиб туюлади, натижалар ни олиш жараёнининг характери ана шу билан изоҳданади. Шундай тушуниш нуқтаи иазаридан ижодий интуиция ва унинг турларига қуйидагича таъриф бериш мумкин: ижодий интуиция ўзига хос билиш жараёни бўлиб, унинг моҳияти ҳиссий образ лар ва абстракт тушунчалар алоқадорлигидан иборатдир. У илгариги тасаввурларни оддий синтез йўли билан ёки мавжуд тушун чаларни фақат мантиқий ишлаш йўли билан мутлақо янги образ лар ва тушунчаларни ҳосил қилишга олиб боради. Бу нуқтаи назар биз учун интуициянинг гносеологик аспектин и қараб чиқиш учун керак. Биз интуициянинг физиологик ва психик механизмлари тўгрисида гапирмоқчи эмасмиз, бу психо лог мутахассисларнинг иши. Улар, энг аввало, интуицияни экспе риментал ўрганишлари ва унинг ҳозиргача маълум бўлмаган содир бўлиш механизмларини тушунтириб беришлари зарур. Гносеология сохасида мутахассисларнинг бу масалага бошқача ёндашувлари

www.arxiv.uz бўли ши ҳам мумкин ва у фалсафада кам ўрганилганлигича қолмоқда. Ана шу фикр тўгрисида биз ҳозиргача дуч келмаган бир масалани баён қиламиз. Бу инсон амалиётининг махсус гносеологик табиатидир. Эъти бор беринг: амалиёт нафақат умумийлик жиҳатига эга, балки бевосита воқелик ҳамдир. Энди «хиссий образ» тушунчасига эътибор беринг: бу тушунча «умумийлик» деб аталувчи нарсани ўзида мужассам этмаганми? Интуициянинг кўп насллари асосида инсон ўз онгли индивидуал фаолиятида «умумийлик» ва «бевосита воқелик”ни боглиқликда миллиардлаб марта такрорлаш ётмайдим? Бизнингча, бу ерда бундай боглиқлик бор ва бунда инсон нннг турмуш тажрибаси жуда муҳим аҳамият касб этади. Кекуле химия дарслиги устида ишларди. Иш юришмаётган, фикрлар қаерлардадир учиб юрган қоронғу кечада, Кекуле ўзи ўтирган стулни каминга буриши биланоқ, уни мудроқ босади. Унинг хотирлашича: юмилай деб турган киприклари орасидан ғира-шира кўринаётган олов кўзгусида Дальтон атомлари образ лари рақсга туша бошладилар. Ақлий нигоҳим анча каттароқ бўлган ўзгарувчан шаклларни фарқлай бошлади. Ҳаракатда бўлган узун занжирчалар илонга ўхшаб буралиб ва айланиб бир-бирига тез- тез яқинлашар эдилар! Занжирн и ташкил этган одамчалардан бири ўзининг думини ушлаб олди ва бутун занжир менинг кўз ўнгимда кулгили тарзда буралди. Чақмоқ ёлқинидан уйғонган кишидек уйқум қочди ва туннинг қолган қисмини янги гипотезанинг оқибатларини батафсил ёри тиш, унга хос формулаларни ишлаб чиқиш билан ўтказдим» Хўш, бу ҳол тасодифиймиди? Йўқ, бу кишиларнинг узоқ таж рибавий фаолиятининг интиутив якуни эди. Бошқача бўлиши ҳам мумкин эмас эди. Ф.А. Кекуле бензол структураси устида узок ишлаган. Бундан анча олдин, 1847 йилда у графиня Герлиц яшаган уйда содир бўлган ёнгин ва бу билан боглиқ суд жараёнининг шоҳиди бўлган эди. Ўшанда графинянинг жасади ўлик ва куйиб кетган ҳолда топилган. Бошқа шаҳарда эритилган олтин ва қим матбаҳо буюмларни сотаётган графиня хизматкорининг отаси қулга олинган эди. У терговда олтинлар ва бошқа қимматбаҳо буюмларни қаердан

www.arxiv.uz олганини тушунтириб боролмаган. Буюмлар орасида иккита чулғанган илон акс эттирилган узук ҳам бор бўлиб, уларнин бири олтин, иккинчиси платина бўлган. Ўғрининг сўзла рига кўра, узук унда 1805 йилдан бери сақланган, судда гувоҳ бўлган графинянинг эри бўлса, бу узук унинг хотинида 1823 йил дан буён бўлганлигини айтади. Экспертиза узук отада 1805 йилдан бери бўлолмаслигини аниқлаган, чунки платина фақат 1819 йил дан кейин ишлатила бошланган. Судда хизматкор ўғрилик мақса дида ўз бекасини бўғиб ўлдирган, кейин эса унинг мурдасини ёқиб юборгани исботланган. Судда Ф.А. Кекуле гувоҳ сифа тида қатнашиб, ўз фикрлари билан эксперт сифатида иштирок этган Либихга ёрдам берган. Кўриниб турибдики, А. Кекуле кунда лик тажрибага хам, металл сифатини экспериментал аниқлаш билан боғлиқ бўлган суд амалиётида ҳам жалб этилган эди (у оқ ме талл кумуш эмас, платина эканлигини аниқлаб берган эди). Холисона айтиш мумкинки, Ф.А. Кекуленинг юқоридаги ҳолат да бензол ҳалқасини интуиция ёрдамида кашф этганлиги маса ласи баъзи олимлар томонидан мунозарага сабаб бўлмоқда. Улар ўша даврда бунга ўхшаш бошқа элементлар бўлгани тўгрисидаги мисолни келтиришга, оқибатда эса бензол ҳалқасининг ўша давр даги қатъий мантиққа эга бўлган структурасини топишга ҳаракат қилишяпти. Лекин, ўша даврда шунга ўхшаш кашфиётга олиб келадиган амалий тажрибалар бўлганлиги интуицияни истисно қилмайди. Интуициянинг ўрни кашфиётлар тарихидага бошқа кўп ҳолларда ҳам мунозарага сабаб бўлмоқда. Масалан, Д.И. Менде леев томонидан кимёвий элементларнинг даврий системаси яра тилиши билан боғлиқ тушда намоён бўлганлик ҳодисасини ҳам шубҳа остига оладиганлар бор. Бироқ, қараб чиқилган мисолда бошқа нарса - амалиёт му ҳим роль ўйнайди. Металлнинг сифатини аниқлашда кимёвий билим асос қилиб олинган эди, бунда фикр «умумийлик»дан яккаликка қараб ҳаракатланган. Униси билан бунисининг синте зи амалиётда амалга оширилди. Умумийлик ва ҳиссий бирлик нинг бундай синтези ҳар бир кишининг фаолиятида учрайди. Бу Ф.А. Кекуле фаолиятида ҳам амалга ошган. Бу синтез билишнинг гносеояогик

www.arxiv.uz схемаси ва структурасини ҳосил қилиш учун доимо содир бўлиб туради. Бундай структура гарчи табиатига кўра социал бўлсада, инстинктивдир. У автоматик рўй беради, бир томон бўлганда бошқа томон ҳам талаб қилинади. Бундай ҳолатда яхши, узоқ вақтли хотиранинг бўлиши зарурий шарт ҳисобланади. Ай нан ўша ерда онглиликка онгсизликнинг ягона гносеологик струк турасига боғланган катта ҳажмдаги аниқ ахборот жойлаштирилад и. Олимнинг ижодий интуицияси, унинг эйдетик ва концеп туалга бўлиниши инсон билимининг амалий табиати билан изоҳланади. Бугунги кунда ҳам айнан ҳиссий образлардан тушун чаларга ва тушунчалардан ҳиссий образларга ўтиш жараёнида интуитив билишнинг сирли табиатини излаш давом этмоқа. Инту ициянииг гносеологик мехаиизми тўғрисидаги тасаввур қанча лик тўғрилигини келажак кўрсатади. Интуиция физиологиясини очиш имкониятлари маъносида В. Пенофильд бошчилигидаги канадалик физиологлар нинг тадқиқотлари жуда қизиқ. Уларнинг тадқиқотлари шуни кўрса тадики, қўл титраши давомида бош мнянинг баъзи ерларида эмоциялар пайдо бўлади ва инсон муайян эмоционал ҳолатни бошдан кечиради. Масалан, бирон воқеани эсламасданоқ қўрқув рўй бери ши ҳам мумкин. Тажрибалар кўрсатадики, миянинг муайяи жойла ри ҳодисаларни қайта тиклашга масъул бўлиб, бундай қайта тик лаш ҳолати эмоцияларнинг ҳосил бўлиши билан бирга кечади. Бу ҳолат эмоционал компонентларнинг интуиция механизмига киршиини англатади. Эмоцияларнинг ўзи эса баъзи сезгилар каби, масалан, кўриш сингари унчалик ўзига хос эмас, балки улар кўпроқ умумийдир. Битта кечинма турлича ҳиссий ёки тушунчавий образ лардан пайдо бўлиши мумкин. Эхтимол, бирон бир муаммоли ва зиятда туғилган эмоция бош миянннг узоқ хотира сақланадиган жойига таъсир қилса керак ва эски эмоцияларни уйғотади ҳамда уларга яқин бўлган ҳиссий ва тушунчавий образларни ҳосил қилади. Бироқ эмоция таъсирининг бошқа йўналишлари ҳам бор. Уларнииг аҳамияти у ёки бу тарзда бўлса ҳам, эски хотиралардан фойдаланиб, интуитив жараённинг охирги босқичида улардан бирини танлаш орқали муаммо ечимининг хилма-

www.arxiv.uz хил вариантларини топиб олиш мумкин. Тўғрироғи, уларнинг аҳамияти аслида бошқа нарса да, яъни кўплаб ечимлар орасидан керак вариантни ўзи танлаб олишида бўлса керак. Интуициянинг ҳаракат тезлиги сирлилигича қолмоқда. Таж риба шуни кўрсатадики, нутқ ва интуиция ёрдамида ҳам маълу мотларни баҳолаб, бемалол тафаккур қилиш мумкин. Бу онгсиз ёки англанмаган тафаккурдан бошқа нарса эмас, бироқ бу ҳам образли тафаккурдир. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, ижодий тафаккур хотиранинг нисбатан мустақил фаоллиги билан боғлиқ. Хотиранинг қай тарзда пайдо бўлиши, амалга ошиши ва бу нутқ, овоз мазмунида намоён этилган турли компонентларга нисбатан мустақил қайд қилиниши, физиологик жиҳатдан қан дай рўй бериши ҳозирча бизга номаълум. Бунинг бир хил асаб тўқималарини турли кўп тўқимали тузилмаларга жалб этиш ор қали рўй бериш эҳтимоли ҳам бор. Илмий муаммонинг онгли анализи ниҳоясига етгач, унинг ҳал этилиш жараёни онгости сферасида давом этиши тўғрисидаги фикрга мос далиллар бор. Бунда тегишли электрофизиологик жараёнлар тўхтамайди, балки ўзга ради, ўзгача хусусиятлар билан давом этади. Инсоннинг абстракт — фикрий қобилияти бўлимида биз новербал тафаккурнинг мав жудлиги хусусида фикр юритган эдик. Бу борада қизиқ фактни кузатиш мумкин; инсон миясининг бир секундда ахборотни қай та ишлаш қуввати онгсиз ҳолатда 10 9 га тенг бўлса, онгли ҳолатда эса 10 2 га тенг. Бу катта ҳажмдаги ахборотни онгости соҳасида қўллашда тезкор ақлий жараёнлардан фойдаланиш учун муҳим замин бўлишини кўрсатади. Онгсизлик функцияси қисқа вақт ичида онг амалга ошира олмайдиган ишни ниҳоятда тез бажаришга қодирликни англатади. Интуитив ҳал қилиш жараёнида эстетик омил ҳам иштирок этади. Интуициянинг истаган бир турида (эйдетик ёки концеп туал) гўёки расмни охиригача бутун қилиб чизиш рўй беради. Бутун ва бўлак, система ва элемент алокадорлиги муайян схема ёки структура шаклида онгга ва инсон психикасининг онгсизлик соҳасига татбиқ қилишдан ҳосил бўлади. Онгости даражасида амалга ошириладиган етуклик ва гўзалликка интилиш кўплаб

www.arxiv.uz ва риантлар орасидан мукаммалини танлашда ҳал қилувчи таъсир чан омил бўлиб хизмат қилиши мумкин. Интуицияда туркинииг аҳамияти инерциянинг кучини и фодалайдиган қуйидаги тажр ибадан яхши кўринади. Унда ижодий фао лият шароитлари моделлаштирилган ҳолда берилган. Кўп миқ дордаги (600 киши) ёши катта кишиларга қоғоз юзасига тўртта нуқта қуйилган ҳамда шу нуқталардан учта тўғри чизиқни қадамни қоғоздан узмасдан, уни бошланғич нуқтага олиб келиш шарти билан чизиш вазифаси топширилган. Иштирокчилар масалани ечиш тамойилини билмайдиган кишилар эди. Улар бир неча ури нишдан сўнг масаланинг ечими йўқлигини эътироф этишган. Мақсадга эришиш учун нуқталар билан чегараланган жой юзаси дан чиқиб кетиш керак эди, лекин бу ҳеч кимнинг хаёлига кел маган, улар ушбу жой ичида қолаверганлар. Кейин синовдагилар га туртки бўладиган бошқа бир ўйинни таклиф қилишган. Улар ўйин қоидаларини ўрганишган. Унга кўра, улар бир юриш билан оқ шашка донасини учта қора дона орқали шундай сакратишлари лозим эдики, натижада оқ пиёда ўзининг олдинги жойига қай тиб келиши керак эди. Синовдагилар бу вазифани бажараётиб, қўллари билан масала ечими схемасига мос чизиқ чизганлар, яъни бу масала ечимини график тасвирлашга мос келадиган ишни амалга оширганлар ва олдинги масаланинг ечимини ҳам топганлар. Агар бундай туртки вазифадан олдии берилганида эди, унда муваффа қият минимал бўлар эди. Синовдаги киши учун муаммоли вазиятнинг ичида туртки берилса ва уни ечишда уринишлар такрор ланса - вазифа ҳал бўларди. Бу тажриба шундан далолат беради ки, вазифанинг мураккаблиги, унинг шартлари синовдаги кишининг олдинги тажрибасида мустаҳкам ўрнашган эмпирик умумлашган усулларга «ёпишиб» олгани учун содир бўлади. У нуқ таларни қисқартирилган масофа орқали бирлаштириш керак, деб ўйлайди. Мураккаблик эса унинг тажрибасидан бевосита ҳосил қилинади. Синовдагилар гўёки тўртта нуқта билан ўралган май донда қамалиб қолишади, аслида эса чизиқларни чизишда бу жой дан чиқиб

www.arxiv.uz кетиш лозим эди. Ҳар қандай ҳолда ҳам тўртбурчак, квадрат ёки ромб ҳосил қиладиган 4 нуқта учбурчак орқали бог ланали. Тажрибадан маълум бўладики, синовдан ўтаётган киши вази фани ечишга муваффақиятсиз равишда уриниши натижасида унинг ўзи тўғри деб ўйлаган анъанавий усуллар қолмагандан кейингина ма саланинг ечими учун қулай шароит яратилади. Лекин, ҳали унинг учун излаш туйғуси унчалик юқори даражага кўтарилмаган бўла ди, яъни синовдан ўтаётган киши вазифага қизиқишини йўқот ган, уринишлар ҳеч бир натижа бермаётган, вазифанинг ҳолати ўзгармай қолган ва натижасиз уринишлар такрорлана бошлаган пайтда у вазифанинг ечими йўқ, деган қарорга келади. Бундан хулоса шуки, интуитив ечишнинг ютуғи тадқиқотчи илгариги маълум йўллар ярамаслигига ишонч ҳосил қилинганлиги, аммо масаланинг ечими йўқ эканлигини тан олмасдан, уринишларни давом эттираверишига боғлиқдир. Туртки бериш фикрдаги стандарт, шаблонли йўллардан халос этади. Турткининг шакли учун фойдаланиладиган аниқ усуллар ва ҳодисалар муҳим эмас, балки унинг умумий фойдаси муҳимдир. Турткининг мазмуни ҳодиса ларда намоён бўлади, унинг айнан қандай ҳодиса эканлиги ҳал килувчи омил эмас. Вазифани ечишнинг умумий принципларини бажариш жараёнида ижодий изланишда бўлган субъект нафақат ўз мутахассислиги ва ихтисослигига яқин фанлар бўйича макси мум ахборотга интилиши зарур, балки бадиий, илмий-фантас тик, детектив адабиётларни, газета-журналлардаги илмий-оммабоп мақолаларни қўшган ҳолда қизиқишлари доирасини кенгай тириши керак. Шахснинг дунёқараши ва қизиқишлар доираси қанчалик кенг бўлса, интуиция учун кўп шароит ва омил пайдо бўлади. Шуни инобатга олиш лозимки, фалсафий муаммоларни ечишда табиатшунослик ютуқлари ва илмий билимлар шунчалик керакдир. Бугунги кунда интуицияга ёрдам ёки халақит берадиган омил ларнинг психолог ва физиологлар томонидан ўрганилган тадкд қотлари бўлса фойдали бўлар эди. Америкалик физиолог У.Б. Кен нон бу борада қуйидаги ноқулак шарт-шароитлар борлигини таъ кидлайди: ақлий ва жисмоний чарчаш, ҳар

www.arxiv.uz нарсага асабийлашув, оилавий ва маънавий муаммолар, умумий ҳаракатчанлик ва таш вишларнинг кўплиги, кучли ҳиссий кечинмалар, ишдаги зару рий тўхташлар, бошқаларнинг ўз ишларини битириб олишлари учун вақтни олиши ва ҳоказо. Олимларнинг ўз ижоди устидан кузатиш олиб боришлари ҳам жуда муҳим. Немис физиологи Г. Гольмгольц 1891 йилда (ноябрь) қилган ва катта қизиқиш уйготган нутқида қуйидаги фикрни айтган эди: «Тан оламан, менга ҳеч қандай ёрдам кутиш зарурияти бўлмаган вақтлар жуда завқли бўлиб туюлади. Лекин, кўп ҳолларда ана шундай кутишга тўгри келган нохуш вазиятга туш ганда мен бошқаларга асқотиши мумкии бўлган бир ҳолатга дуч келаман ва ундан тегишли хулоса чиқариб оламан. Энди масала нииг ечими йўқ, дея дам олишга ўтирганда, нозик туйгулар оҳис талик билан мияга жойлашиб оладики, уларни қачон келганини пайқамай қоласан, киши. Бошқа ҳолда тасодифан уларнинг кел ганини билиб қоласан, аммо унинг қаердан келганини билмайсан. Лекин бошқа вазиятларда фикр сизни тўсатдан, ҳеч қийинчи ликсиз кўтаринкилик билан чулғаб олади. Тажрибамдан маълум ки, у ҳеч қачон чарчаган мияда ҳосил бўлмайди, ҳеч қачон иш столи атрофида ўтирган ҳолда ҳам вужудга келмайди, Ҳар сафар мен вазифамни миямда ағдар- тўнтар қилганимда, унинг нозик ва туташ жойлари қаттиқ ўрнашиб қоларди, чарчоқ ўтиб кетгач, вужуднинг бир соат тўлиқ дам олиши ва ҳиссий осойишталикка ўтиши билан яна янги ғоялар кела бошлайди. Улар, айниқса, ой дин тунда, сайр қилаётганда келади. Фикрга бой бўлган шундай онлар, албатта, қувончлидир, аксинча, вазифаларнинг ечимидан бу тахлитдаги қутқарувчи фикрлар йўқ пайтлар эса анча нохуш кечади. Ўшандай пайтда мен ҳафталаб, ойлаб қийин муаммо усти да ўртанаман». Интуициянинг шаклланиши ва намоён бўши билан танишув айрим амалий маслаҳатлар беришни тақазо қилади. Бироқ, ай тиш лозимки, акс ҳолда улар ижодий қобилиятнинг намоён бўли шига зарар етказиши ҳам мумкин. Шундай бўлсада, тавсиялар бефойда эмас.

www.arxiv.uz Тафаккурнинг интуитив ишлаши онгости соҳасида содир бўлга ни учун, ҳатто, субъектнинг муаммодан «қутулган» холида ҳам давом этади, шунинг учун вақтинчалик қутулиш ҳам фойдали бўлиши мумкин. Ж. Адамар, масалан, бирор-бир жиддий муаммо устидаги иш нихоясидан сўнг, бошқаси устида бош қотиришга шошилмаслик, бироз вақт ўтишини маслаҳат берган. «Олим, — деган эди у, - бир вақтнинг ўзида параллел равишда, вақти- вақти билан биридан иккинчисига ўтган ҳолда, тафаккурнинг онгости механизмларини фаоллаштириш учун бир неча муаммо устида ишлаши мумкин». Бу маслаҳатга Д. Пойа қўшимча қилган: «Яхшиси ҳал этилмаган муаммони, озгина бўлсада, муваффақи ятни сезмасдан орқага сурмаслик керак, кичкина бўлса ҳам, унинг бирон жойи ҳал қилингани маъқул. Масалани ҳал этишни тугатмасдан олдин, унинг бирон-бир хусусий томони ечимини ўзимиз га аниқлаб олишимиз зарур». Интуициялар кўп ҳолларда ҳақиқатга эришиш учун етарли, лекин бу ҳақиқатга ўзини ва бошқаларни ишонтириш камлик қилади. Бунинг учун исбот ва далил керак. Улар эса доим ҳам бўлавермайли. Далил (кенг маънода) натижани, баъзи нарса ва ҳодисаларни ҳиссий идрок этиш омилларини, шунингдек, мантиқий муҳокама хулосаларини ўз ичига олади. Дедуктив фанларда (мантиқ, матема тика, назарий физиканинг баъзи бўлимлари) ҳақиқий далиллар исботланувчи тезисларга олиб борувчи хулосалар занжирини ўз ичига олган. Мантикда етарли асос қонунига таянадиган мантиқий бўлмаган фикрларсиз илгари сурилаётган фикрнинг ҳақиқийлигини аниқ лаш мумкин эмас. Шу маънода, француз математиги ва фан услуб чиси А. Пуанкаренинг қуйидаги сўзлари ўринлидир: «Ҳақиқий ликни бера оладиган биргина мантиқнинг ўзи исботлаш қуроли бўлса, интуиция кашфиётнинг қуролидир». У таъкидлаган эдики, фанда мантиқ ва ин туициянинг хар бири муҳим роль ўйнайди, илм учун уларнинг иккови ҳам ниҳоятда зарурдир. Билимнинг ривожланиб бориш жараёни қандай: узлуксизми ёки узлуклими, деган савол туғилади. Умуман олганда, фан тарихи узлуксизликнинг умумий оқимидан иборат. Бу жараёндаги сак рашлар фанда илмий инқилоблар, деб аталади. Лекин, баъзи олим лар учун уларнинг тадқиқот соҳаларида билимнинг

www.arxiv.uz ривожланиш жараёни бошқача рўй беради: билиш, тўхталишлар билан, «манти қий вакуумлар» билан сакрашлар орқали ривожланади. Лекин уму мий олганда, билиш жараёни сакрашларсиз ривожланади, зеро ҳар бир мантиқий фикр бу соҳадаги мантиқий бўшлиқни тўлдириб боради. Шу нуктаи назардан олтида, билим ривожи узлуксизлик ва узлуклиликнинг, кетма-кетлик ва сакрашларнинг бирлигидан иборатдир. Ана шу нуқтаи назардан қараганда, илм ва ижод рационаллик ҳамда иррационалликнинг бирлигидан иборат. Ижод раиионаллик ка зид эмас, балки унинг зарурий ва табиий қўшимчасидир. Улар бир-бирисиз ҳеч қачон мавжуд бўла олмаса керак. Ижод иррацио нал эмас, яъни ўтмишдаги кўпгина мутахассислар ўйлаганидек, рационалликка душман, антирационал эмас. Аксинча, ижод айрим ҳолларда рационал фаолиятнинг янги турлари пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Фалсафа тарихида интуиция муаммосига катта эътибор берил ган. Платон ҳам, Аристотель ҳам ижодни усиз тасаввур қила олиш маган. Улардаги асосий фарқ интуицияни талқин қилишда бўлган. Янги давр файласуфлари табиатни билишнинг рационал методла рини аниқлаш билан бирга интуициянинг катта аҳамиятини ҳам таъкидлашган. Масалан, Р. Декарт ақлий билиш услубий шубҳалар дан тозаланиб, интуиция билан туташади, деб ҳисоблаган. Унинг фикрича, интуиция дастлабки тамойилларни беради, ундан бошқа барча билим дедукция йўли билан ҳосил қилинади. «Дастлабки вазифадан ва ечимдан бевосита келиб чиқадиган фикрлар интуитив йўл билан ҳал бўлади. Уларни кўриб чиқиш усулига кўра, интуитив йўл билан, аксинча, уларнинг оқибатлари эса дедуктив йўл билан текширилиши мумкин». Интуицияга А. Бергсон катта аҳамият берган эди. Жумладан, у фалсафий интуицияга бағишлаб махсус асар ёзган (рустилида 1911 й. чиққан). Интуицияни у инстикт билан, тирикни, ўзгарувчан ликни билиш, синтез, мантиқийликни бўлса интеллект билан, анализ билан боғлаган эди. Унинг фикрича, фанда интуитивлик мавжуд, аммо мантиқ устуворлик қилади.

www.arxiv.uz Умуман олганда, билишда интуициянинг ўрнини ортиқча баҳо лаш ҳам, инкор этиш ҳам керак эмас. Мантиқийлик ва интуитив лик билишнинг махсус ва бир-бирини тўлдирувчи воситаларидир, уларни бир бутунликда, умумий ижодий жараённинг бир-бири билан боглиқ томонлари сифатида тушуниш ва талқин қилиш лозим.

$www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

Интуиция

20.09.2019

0

105.5 KB

Похожие