Ҳозирги замон фалсафий билиш методлари - Философия - Рефераты

Ҳозирги замон фалсафий билиш методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

Ҳозирги замон фалсафий билиш методлари Режа: Тушуниш методи Интуиция методи Феноменологик Прагматик метод «Реалистик метод»

ХХ асрда фалсафий методология асосан икки йўналиш бўйича ривожланиб борди: рационал методлар (ҳодисаларни мантиқ, ақл, фикрлаш асосида изоҳлашга интилувчи методлар) ва иррационал методлар (билишга интуиция, хиссиёт, «ёришиш» ва ҳакозоларни асос қилиб олувчи методлар). Рационал фалсафий методлар энг аввало неопозитивизм каби фалсафий йўналиш доирасида ривожланиб борди. Верификация методи шундай. У даъволарнинг ҳақиқийлигини уларни эмпирик текшириш асосида белгилашни назарда тутади, яъни бунда ҳар қандай даъво уни амалиётда эмпирик текшириш мумкин бўлгандагина илмий деб ҳисобланиши керак. Ҳар қандай чинакам илмий даъво аниқ, яъни тажриба йўли билан текшириб бўладиган даъволар мажмуидан иборат бўлиши лозим. Верификация принципи Вена тўгараги вакиллари – Шлик, Карнап, Нейрат ва бошқалар томонидан таърифлаб берилган. Постпозитивизм вакиллари (К. Поппер) верификация методининг асоссизлигини кўрсатиб бердилар, чунки уларнинг нуқтаи назаридан ҳар қандай илмий даъвони ҳам эмпирик тарзда исботлаб бўладиган даъво деб бўлмайди. Поппер фальсификация ( соҳталаштириш ) методини – гипотезанинг соҳталигини классик мантиқ қоидаларига мувофиқ аниқлаш усулини таърифлаб берди. Бу метод асосида фальсификация, соҳталанувчанлик принципи ётади. Унга мувофиқ ҳар қандай айтилган фикр у мантиқан рад этилиши мумкин бўлган тақдирдагина илмий фикр деб ҳисобланиши мумкин. Поппер фикрича, шу метод ёрдамида фанни метафизикадан ажратиш мумкин. У ҳақиқатлигини исботлаб ҳам, рад этиб ҳам бўлмайдиган қоидаларни метафизикага киритди. Фальсификация методи танқидий рационализм билан боғлиқ, унга кўра ҳар қандай илмий билим мутлақ ҳақиқатликка даъво қилолмайди ва уни мантиқий изчиллик нуқтаи назаридан синчиклаб текширмоқ зарур. Тушуниш методининг асос солувчи далиллари немис файласуфи, «ҳаёт фалсафаси» вакили В.Дильтей томонидан ишлаб чиқилган. Бу методнинг моҳияти шундан иборатки, унга Тушуниш методи

кўра коинотнинг бош асосларини, тараққиётнинг асосий механизмларини билиш, инсонни тадқиқ этиш фақат интроспекция (ўз-ўзини кузатиш) асосидагина мумкин. Бунинг маъноси шуки, файласуф ёки психолог шахснинг ички дунёсини ўрганиш борасида унинг ички кечинмалар дунёсини таҳлил қилади; жамиятни билиш учун оммавий онг учун хос бўлган эмоционал кўринишларни таҳлил этади. Тушуниш методи пировардида жамиятни муайян руҳий бирбутунлик деб қарашга йўналтирилган. Тушуниш методининг муаллифлари уни ўз назарларида ҳозирги илмий билишга хос бўлган « тушунтириш » методига қарама-қарши қўядилар. Уларнинг фикрича, конкрет фактларни таҳлил этишга, уларни «тушунтиришга» асосланган илмий билиш бирбутун дунёни бўлиб-бўлиб юборади, унинг элементлари ўртасидаги алоқаларни узиб ташлайди. Бироқ тушуниш методи тузилишидаги ички зиддият аста-секин маълум бўлиб қолди. Бу зиддият тарихий билишнинг объектив умумий аҳамиятга эканлигини ва шахс ҳаётининг ҳиссий манзараси объективлигини бу метод билан асослаш мумкин эмас эканлиги билан боғлиқдир. Фалсафий методологиянинг иррационалистик йўналишлари - дан бири энг аввало интуиция методидир. Бу методга кўра билишга илмий воситалар (гипотеза, тажриба, назария ва ҳоказолар) асосида эмас, балки реалликни, ҳақиқатни «ғайримантиқий» англаш асосида эришилади. Бу методнинг муаллифи А.Бергсон эди. Унинг фикрича, билишнинг интеллектуал (анъанавий илмий) йўли борлиқнинг ҳақиқий табиатини очиб бера олмайди. Интеллект фақат бир материяни билади, чунки у ўзи идрок этган объектларни фақатгина бўлакларга ажратади ва системага солади. У шу объектлар ўртасидаги ташқи алоқаларни очиб бериши мумкин холос. Интеллектуал билиш субъект билан объектни қарама-қарши қўйишни, бинобарин, билишнинг муайян «фрагментарлигини» (узуқ-юлуқлигини) назарда тутади. Ҳақиқий билиш эса предметга беғараз чуқурлашишни, Интуиция методи

«шўнғишни», субъект билан объект ўртасидаги масофани бартараф этишни тақозо этади. Бутун дунёнинг моҳиятини, ҳар бир нарсанинг моҳиятини фақат интуиция, «илғаб олиш» асосида тушуниб олиш мумкин. Интуиция объект билан бевосита алоқани таъминлайди. Бергсоннинг фикрича, билиш методи сифатидаги интуицияга санъат яқинроқ туради, чунки санъат нарсаларнинг моҳиятини психологик жиҳатдан англайди ва рационал системалашни инкор этади. Айнан санъат кечинма билимини беради. Шу асосда билиш методи сифатида интуитив фалсафа пайдо бўлади. У санъатнинг билишдаги ролини кучайтиради ва коинотнинг «мутлақ чуқурлигини» интуиция ёрдамида англашга интилади. Э. Гуссерл нинг феноменологик методига кўра, билиш объектини кечинмалар йўли билан, Гуссерль атамаси билан айтганда – интенционаллик йўли билан англаш мумкин. Гуссерлнинг фикрича, конкрет фанларнинг мазмунини редукция ёрдамида таҳлил этмоқ зарур. Инсон редукция ёрдамида билишнинг шундай мазмунига етиб келадики, уни оддий мантиқ ёрдамида тушуниш, таҳлил қилиш мумкин эмас. Мана шу ерда интенция , яъни кечинма зарур. Интенцияни фалсафий метод деб билган Гуссерль фикрича, фалсафа, энг аввало, оддий дунёқараш таркибида табиий англаш қоидалари асосида шаклланадиган барча догматик даъволардан халос бўлмоғи лозим. Гуссерлнинг фикрича, феноменология интенционал ҳаракатларни бошдан кечириш жараёнларини ўрганади. Гуссерль кечинма жараёнини « моҳиятни кўриш » деб атайди. У «моҳиятни кўриш» интуиция воситасида, умумийни бевосита мушоҳада қилиш орқали амалга оширилади дейди. Чизиш усуллари, ўлчамлар ва шулар каби факторлар кўп жиҳатдан тасодифийдир. Уларни рационал билиш ўрганади. Интуитив билиш усули Гуссерлнинг фикрича, «барча принциплар принципидир». Интуиция орқали берилган ҳамма нарса у ўзини қандай кўрсатган бўлса шундайлигича идрок этилмоғи керак. Олим интуиция воситасида берилган нарсани тасвирламоғи лозим. Феноменологик

Экзистенциализм вакиллари томонидан ишлаб чиқилган трансцендлаш методи Гуссерль феноменологиясига яқин туради. Унинг муаллифлари К.Ясперс ва Г.Марсель трансцендлаш деганда дунё устида турган аллақандай олий моҳиятни англашни тушунганлар. Транценденция бу коинотнинг бир қадар оқилоналигини англашга қаратилган методдир. Коммуникация методи К.Ясперс томонидан ишлаб чиқилган ва ҳақиқатга муносабатнинг чуқур интимлигини, «шахсий» муносабатни назарда тутади. Коммуникация инсоннинг дунёга муносабатидир. Леллер концепциясида билишнинг асосий методларидан (йўлларидан) бири ёришишдир. Бу концепцияга кўра, ёришиш – бу инсоннинг ҳаёт билан ўлим ўртасида, яъни чегаравий вазиятда турган пайтида ўз тақдирини, дунёдаги ўрнини тўсатдан, ғайриҳиссий тарзда англашидир. Шу пайтда одам ўзининг кундалик турмуши келтириб чиқарган барча расм-русмлардан халос бўлади ва ўз ҳаётининг маъно ва мақсадига эришади. Бу самарали ҳаракатни асослаб берувчи фалсафий ва билиш тизимларини таҳлил қилиш ва тузиб чиқиш методидир. Бу метод XIX аср охирида америкалик файласуф Ч. Пирс томо нинидан ишлаб чиқила бошланган. Уни У.Джеймс ва Д.Дьюи янада ривожлантирдилар. Бу методнинг асосчилари нуқтаи назаридан, ҳаракат инсон ҳаётининг асосий шаклидир ва муайян мақсадни қўйиш ва амалий фаолиятни режалаштиришнинг асосий бошлангғич шарти бўлиб хизмат қилади. Ч. Пирс илгари сурган қоидага кўра, фан билимни ўз ҳолида шакллантирмайди, балки муайян усул билан ҳаракат қилиш одати сифатида тушуниладиган ишончни шакллантиради. Ишончга ҳаракатнинг силлиқлигини, изчиллигини бузувчи шубҳа қарши туради. Фан ва фалсафа ишлаб чиқадиган тушунчалар, аввало, инсоннинг қуршаб турган дунёдаги амалий фаолияти ва режалари нуқтаи назаридан аҳамиятлидир. Америкалик философ У.Джеймс фалсафанинг жамиятдаги ролини прагматик метод нуқтаи назаридан таҳлил қилди. Унинг фикрича, ижтимоий Прагматик метод

фалсафа ўтмиш ва ҳозирнинг ижтимоий тажрибасини унинг ижтимоий муаммоларни ҳал қилишдаги амалий аҳамияти нуқтаи назаридан қараб чиқмоғи лозим. Бу методни ишлаб чиқувчилар (Э.Мур, Р.Перри, У.Марвин, Э.Холт) билишни тушунишнинг уч асосий вариантини илгари сурадилар: субъект билан объектни бир турли нарса деб билувчи бевосита тушуниш ; субъектдан объектга ўтаётганда воситачини талаб қилувчи воситаланган тушуниш ; субъект билан объектни ягона борлиқнинг тенг хуқуқли томонлари деб билувчи онтологик тушуниш . Билишнинг бу учинчи тури фалсафий билишдир. Фалсафий билиш методи илмий билишнинг чегараларини, илмий билиш имкониятлари доирасини аниқлаб бермоғи лозим. Бундан ташқари, фалсафий методдан ўзаро алоқаси борлиқнинг табиатини изоҳлаб берадиган тушунчаларни ифодалаб бериш учун фойдаланилади. Бундай тушунчаларни ишлаб чиқиш конкрет фаннинг маълумотларига таянмасдан мавҳум тарзда ақл кўзи билан қараб амалга оширилади. Бу ҳолда асос - борликнинг интуитив кечинмаси ва ишончдир. «Реалистик метод»

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Билиш мавзуининг фалсафий мазмуни

Билиш мавзуининг фалсафий мазмуни

Ҳозирги замон табиатшунослик фанларининг хусусиятлари

Тарих фалсафаси фалсафий билиш соҳаси сифатида

Билиш назариясининг ўзига хос хусусиятлари. Билиш назарияси фалсафий фан сифатида