Илмий билишнинг шакллари - Философия - Рефераты

Илмий билишнинг шакллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109.5 KB

Илмий билишнинг шакллари Режа: 1. Гипотеза ва уни текшириш 2. Кузатув натижалари, уларнинг келиб чиқиш интерпритацияси.

Тадқиқотчи ўзи тадқиқ этаётган предмет ёки ҳодисаларни урганишда илмий билишнинг турли методларидан фойдаланиш асосида маълум янги билимларни ҳосил қилади. Бу янги билимлар ўзларининг пайдо бўлишидан то инсониятнинг назарий билимлари тизимлари – фанларга кириб келишгача, ҳар хил куринишларда бир қанча тараққиёт босқичларини босиб ўтади. Илмий тадқиқот асосида пайдо бўлган янги билимларнинг ривожланишидаги турли куринишдаги бу босқичлар илмий билишнинг шакллари дейилади. Илмий билишнинг бундай шаклларининг асосийларини илмий ғоя, муаммо, гипотеза, назария ва илмий олдиндан куриш лар ташкил қилади. Илмий ғоя илмий билишнинг биринчи шаклидир. Ғоя - бу тадқиқот мақсадини, унинг йуналиши ва моҳиятини ифодалайдиган илмий билиш шаклидир. Ғоя ўз табиатига кўра бирор фикрдир, у тадқиқотчи миясида унинг амалий ва назарий фаолияти асосида пайдо булиб, борлиқнинг тугри йки хато инъикосидир. Илмий билишда ғоя муҳим роль уйнайди. Маълум бир ғоя тугилмагунча, бирор сохада тадқиқот олиб бориш мумкин эмас. Ҳар бир ғоя маълум бир тайёргарлик, маълум мушоҳада асосида, маълум бир соҳада фикр юритиш натижасида пайдо бўлиб, унда тадқиқотчининг амалий ва назарий тажрибалари умумлашган бўлади. Ғоялар прогрессив ва реакцион ғояларга бўлинади. Прогрессив ғоялар илмий билишни ривожлантиришга хизмат қилса, реакцион ғоялар унга тусқинлик қилади. Илмий билишда прогрессив ва реакцион ғоялар ўртасида доимо кураш кетади. Илмий билишда бир қатор ғоялар бирикиб, бирор илмий муаммони пайдо қилиши мумкин. Муаммо – илмий билишнинг ҳали билиб олинмаган ва ҳал қилинмаган ва ҳал қилиниши лозим бўлган билим шаклидир. Муаммо одатда тадқиқотчининг бирор тадқиқот соҳасига оид янги фактларни туплаган, лекин бу фактларни ўзидаги эски билимлари билан изоҳлаши мумкин бўлмаганда, бу фактлар эски билимлар тизимига сиғмай, ўзларининг янгича баёнини талаб қила бошлаганда туғилади. Муаммонинг туғилиши ва қўйилиши илмий билиш жараёнининг энг муҳим моментларидан биридир. Муаммони қуйиш – илмий билишда ишнинг ярмини ҳал қилиш демакдир. Кундалик ҳаётда муаммони кўпинча савол ёки бирор масала билан аралаштириб қўллашади. Илмий билишнинг шакли сифатида муаммо савол ва масалалардан фарқ қилади. Кийин муаммони энг қийин, энг мураккаб масала ёки саволдир, дейишади. Муаммо савол ёки масала билан, савол ёки масала муаммо билан боғлиқ булиши мумкин. Лекин савол ёки масала муаммо эмас. Савол ёки масаланинг ўзига хос хусусияти, муаммонинг ҳам ўзига хос жиҳатлари бор. Савол ёки масаланинг ўзига хос хусусияти

шундаки, саволга жавоб бериш, масалани ечиш доимо олдинги билим асосида амалга ошади. Муаммода бундай эмас. Муаммони олдинги ҳосил қилинган билимлар доирасида туриб ҳал қилиб бўлмайди. Бунинг учун янги фактлар, маълумотлар туплаш, уларни янгича изоҳлаш, шу пайтгача мавжуд бўлган эски билим доирасидан чиқиш талаб қилинади. Муаммолар ҳам ғоялар каби, ҳақиқий ва сохта (ёлгон) муаммолардан иборат бўлади. Хақиқий муаммолар илмий факт ва фанларнинг қонунларидан келиб чиқса, сохта муаммолар илмий фактлар ва фан қонунларига зид келади. Илмий билиш жараёнида бир муаммо бир қанча муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Илмий билиш жараёнида муаммоларни ҳал қилишда кўплаб гепотезаларнинг пайдо бўлиши мумкин. Гипотеза – текширилаётган, ўрганилаётган предмет ёки ҳодиса туғрисида илгари сурилган, илмий жихатдан асосланган, илмий факт ва маълумотларга зид булмаган, лекин хақиқатдаги ҳали исботланмаган илмий билиш шаклидир. Илмий билиш жраёнида кўплаб гипотезалар пайдо бўлиши мумкин, улар бир- бирини тулдирувчи, бир-бирига зид, бир-бирига қарама-қарши, бир-бирини инкор қилувчи гипотезалар бўлиши мумкин. Умуман олганда илмий билишнинг, ривожланиши гипотезеларнинг пайдо бўлиши, уларнинг исботланиши ёки рад қилиниши ва яна янги гипотезаларнинг пайдо бўлиши асосида содир булади. Гипотезалар тадқиқотчини доимо маълум изланишга йўналтиради, унинг эътиборини нимага қаратиши, нимани излашини аниқлаб беради, унга ўз соҳасида бирон бир янгилик қилиш ёки яратишда ёрдам беради. Гипотезалар, образли қилиб айтганда тадқиқотчининг доимий иш қуролидир. Илмий билишда пайдо бўлган гипотезалар кейинги тадқиқотларда текширилиб, уларнинг хақиқатлиги тасдиқланади ёки хатолиги исботланиб рад этилади. Гипотезани рад этиш учун унинг хатолигини исботловчи биргина илмий факт кифоядир. Гипотезанинг хақиқатлиги исботланса, бундай гипотеза назарияга айланади. Назария – илмий билишнинг энг юқори шаклидир. Назария, дейилганда хақиқатлиги амалий ёки назарий жиҳатдан исботланган, борлиқнинг бирор бир соҳасига оид маълум ғоялар, қарашлар, қонунлар ва принципларнинг муайян тизими тушунилади. Назария бирор фан соҳасига оид бўлиб, у маълум билимларнинг умумлаштирилиши асосида пайдо булади. Илмий билишда назариянинг асосий вазифаси – амалиёт берган

янги фактларни изоҳлаш, ўрганилаётган предмет ёки ҳодисаларнинг моҳиятига чуқурроқ кириш, рўй берадиган воқеа ва ҳодисаларни олдиндан кура олишдан иборат. Ҳар бир назарий маълум соҳадаги илмий билимларнинг сўнгги натижаси сифатидаги билим шаклидир. Лекин уни ҳеч қачон тугалланган, ўзгармас, абсолют билим, деб қарамаслик керак. Чунки, ҳар бир назария фақат у ёки бу гипотезанинг акти асосидаги исботи бўлмай, балки узлуксиз ўрин алмашиб, чинлиги аниқланиб борувчи жуда кўп ва чексиз гипотезаларнинг натижасидир. Шу сабабли назария ҳам доимо ривожланиб бориб, унинг мазмуни абсолют ва нисбий ҳақиқатларнинг бирлигидан иборат булади. Ҳар бир фан соҳасида, хусусан, психология соҳасида ўтказиладиган ҳар бир илмий назарий ва экспериментал тадқикотда интуициянинг аҳамияти жуда катта. Интуиция – бу илгаридан эгалланган билим ва маълумотларга асосланган билиш жараёнидир. Ҳар бир киши ўзининг тажриба ва куникмаларига асосланган ҳолда ўзига хос интуитив билишларга эга. Шунингдек ҳар бир кишининг интуитив билишида, табиийки, фарқлар бўлади. Бу фарклар эса уша кишининг интеллектуал даражасига, махсус мутахассислигига ва шахсий йўналтирилганлигига, қадриятлар системасига, дунёқарашига, қобилиятига асосланади. Интуитив билиш, одатда киши бирор нарса ёки ҳодиса ҳақида муайян тасаввурлар ва билимларга эга бўлган, унинг фикри маълум муаммо ёки масалани ечилишига йўналтирилган, шу асосда ўз фикрини ривожлантираётган бир пайтда рўй беради. Интуитив билиш ҳам инсон билиш жараёнининг муҳим жиҳатини ташкил қилади ва унинг борлиқни билишида муҳим роль ўйнайди. Интуитив билиш ҳеч бир бевосита ҳиссий идроксиз ва мантиқий муҳокамасиз бирор бир янги тасаввур ёки янги фикрнинг бирданига, кутилмаганда туғилишидир. Кейинги даврда олиб борилган тадқиқотлар интуитив билишнинг пайдо бўлиши инсон миясининг онгсиз ёки онг ости фаолияти билан боғлиқ эканлигини курсатмоқда. Интуитив билишнинг табиатини ўрганган бу тадқиқотчилар интуитив билиш факти хақиқатан ҳам инсон билиш жараёнига хос эканлигини қайд қилишиб, унинг ҳиссий ва мантиқий билишлари билан боғлиқлиги, шу сабабли интуитив билишнинг бевосита сезиш, бевосита ҳис қилиш, бевосита идрок қилиш, бевосита янги фикрга бирданига келиш каби шакллари мавжудлигини айтишмоқда. Аммо интуитив билиш кишининг олдинги тажриба, куникма, малака ва эришган билимларига асосланган ҳолда юзага келишини, бусиз интуитив билишнинг бўлиши мумкин эмаслигини таъкидлашмоқда. Интуитив билиш, аслида инсон билиш жараёнининг бир жиҳати сифатида фақат ижодий жараёнга хос бўлмасдан, балки у инсоннинг оддий кундалик амалий билиш фаолиятига ҳам хосдир. Буни биз болалар учун айтиладиган топишмоқларга берилган жавобларда,

оддий кундалик муаммо ва шу кабиларни ечиш мисолларида яққол курамиз. Интуитив билиш инсон билишининг ҳамма бошқа шакллари билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, билиш жараёнида уларни тўлдиради. Гипотеза ва уни текшириш. Тадқиқот ишининг назарий асослари ишлаб чиқилаётганда унинг асосий структура элементларига: муаммонинг долзарблигига, муаммонинг мақсади, вазифалари, тадқиқот объекти ва предметининг тўғри аниқланишига, илгари суриладиган фаразга (гипотеза), тадқиқот ишининг илмий ва амалий аҳамиятига таянади. Тадқиқотнинг экспериментал асослари эса фаразни назарий ва экспериментал жиҳатдан текшириш ва фактларни аниқлашга, эмпирик ҳамда назарий умумлашмаларга, эксперимент методикасига асосланади. Фараз (гипотеза) – бу ҳодиса ёки бир-бирига алоқадор ҳодисалар ўртасидаги қандайдир қонуният, сабаблар мавжудлиги тўғрисида (эгалланган билимларга асосланган ҳолда) билдирилган таҳминдир. Масалан, таълим жараёнида бола психикасининг ривожланиши тўғрисидаги фактлар асосида юқори синф ўқувчилари ўсмирларга нисбатан ўтилган дарсларни яхшироқ эслаб қолиш имкониятига эгадирлар, уларнинг бу соҳадаги қобилиятлари кўпроқ даражада ривожлангандир, деган таҳминни айтиш (фаразни олға суриш) мумкин. Ё бўлмаса, одам психикаси бутун бир таълим жараёни сифатида ривожланиб бориши ва фаолият кўрсатишини билиб олинганидан кейин нутқ ва тафаккурнинг ривожланиш даражаси ўртасида ўзаро алоқа мавжудлиги тўғрисидаги фаразни олға суриш мумкин. Ёки гипотезага оид бошқа бир мисолни олайлик: киши ўз қадрини билиши шахснинг хусусиятларидан бири сифатида кишининг ўсмирлик ёшида кўпроқ даражада интенсивлик билан шаклланишини ҳамда ўсмирнинг ўзига ўзи қандай баҳо бериши кўп жиҳатдан теварак-атрофдаги кишиларнинг унга бўлган муносабатлари билан белгиланишини билган ҳолда шундай таҳмин қилиши мумкинки, ўсмирни у ёки бу гуруҳга киритилиши унинг шахсига нисбатан теварак-атрофдаги кишилар томонидан ҳурмат билдириш эҳтиёжининг мавжудлиги билан изоҳланади. Бу айни мана шу гуруҳда қондирилади. Гипотезани назарий жиҳатдан текшириш - бу тахмин қилинаётган фикрни аллақачон исботланган ва илмий адабиётларда мавжуд бўлган қоидалар, принциплар билан таққослашдан иборат бўлиб, натижада олға сурилаётган фараз билан ўша принциплар ўртасида мантиқий қарама-қаршилик йўқлиги аниқлаб олинади. Гипотезани

эксперимент тарзида текшириб чиқиш жараёнида унинг тўғрилиги ёки тўғри эмаслиги илмий тадқиқотлар орқали олинган маълумотларни анализ қилиш асосида, тажрибалар ўтказиш йўли билан белгиланади. Тадқиқотчи томонидан аниқлаб олинган ва ёзиб қўйилган воқеалар, ҳодисалар фактлар деб аталади. Шунинг учун кўзатувчанлик илмий ҳодимнинг қимматли фазилатларидан ҳисобланади: у бундай қараганда тадқик этилаётган объектдаги унча муҳим эмасдек туюлган хусусиятларни ҳам, тажриба ўтказиш шарт-шароитларини ҳам тез илғаб олиш ва уларга тўғри баҳо бера олиш қобилиятига эга бўлмоғи керак. Қатъий илмий тушуниш маъносидаги факт деганда кўзатилаётган ҳодисани янги тажрибада ёки бошқа тадқиқотчи олиб бораётган тажрибада қайта тиклаш имконияти назарда тутилади. Эмпирик умумлашма – бу объект ҳодисаларини фақат уларнинг ташқи аломатлари асосида бирлаштирилишидир. Назарий умумлашма – бу объектларни (ҳодисаларни) уларнинг муҳим бир-бирига ўхшашлик белгиларига қараб, яъни мазкур ҳодисанинг ўзига хос хусусиятини белгиловчи томонларига қараб бирлаштирилишидир. Чунончи, барча ўқувчиларни кўзатиш асосида икки интизомли ва интизомсиз ўқувчилар гуруҳига ажратиш мумкин. Бундай ажратиш эмпирик умумлаштириш бўлади, чунки бу ўринда ўқувчиларнинг фақат ташқи ҳарактеристикаси ҳисобга олинмоқда. Агар бир ўқувчиларни уларнинг темпераменти хусусиятларига қараб, функционал ҳолатининг ўзига хослиги ва шу сингариларга қараб бирлаштирадиган бўлсак, бу хилдаги гуруҳларга ажратилган ишимиз назарий умумлашманинг натижаси бўлади, чунки бу ўринда биз бир хил ўкувчиларнинг интизомсизликлари, бошқаларнинг эса интизомли эканликлари сабабини изоҳлаб берамиз. Эксперимент методикасига тадқиқот ўтказилувчилар учун топшириқ (иш учун инструкция, материал ва ҳоказолар) тажриба ўтказиш шарт-шароитларининг баёни (эксперимент гуруҳ ёки индивидуал тарзда ўтказилиши, қанча вақт давом этиши), синалаётган кишиларнинг таркиби ва миқдори, тажриба ўтказилаётганда алмашиниб турган кишиларнинг бир-бирига боғлиқлиги ва боғлиқ эмаслик даражасини аниқлаш сингари тадбирлар киради. Тажриба тариқасида ўқув-тадқиқот ишларининг қуйидаги турларини кўрсатиш мумкин: 1. Кўзатишлар ўтказиш (масалан мактаб ўқувчисини кўзатиш, норасмий ҳолдаги мактаб ўқувчиларидан ташкил топган микрогуруҳни ва синф жамоасини кўзатиш, ўқитувчини кўзатиш ва ҳоказо). 2. Муайян экспериментал методикани эгаллаб олиш. Ушбу методика албатта, валидликка эга бўлиши лозим. Яъни танланган методика максад асосида белгиланган

вазифаларни ҳамда фаразни текшириш имконига эга булса, у холда танланган методика валидликка эга дейилади. Валидлик – ишончимизнинг даражаси, у ёки бу танланган тест, улчов ё эксперимент хакикатан белгиланган вазифани ечишга кодирлиги ёки акси хакидаги ишончимиз даражаси. А) ички валидлик – хақиқатдан ҳам кўзатилаётган эффект экспериментал ёндашувнинг натижаси; Б) ташки валидлик – экспериментимиз ижобий натижага эга бўлган ҳолда ҳам, кенг оммага қуллаб бўлмаслиги. 3. Мазкур ўқув гуруҳида (ёки мазкур синфда) муайян психик ҳолатлар юзасидан ўкувчилардаги индивидуал-психологик фарқлар ҳамда ўқтача кўрсаткичларни ўрганиш. 4. Турли ўзига хос психик хусусиятларнинг ифодаланиши ўртасидаги ўзаро алоқаларни аниқлаш. Ишнинг биринчи тури психологик кўзатиш олиб бориш малакасини ҳосил қилади. Уни бажараётганда кўзатиш режасини тўзиб чиқиш, объектларни танлаш, мақсадни белгилаб олиш, алоҳида эътибор берилиши зарур бўлган белгиларни аниқлаб қўйиш лозим; кўзатишни вақт бўйича тақсимлаб чиқиш лозим ва ҳоказо. Янги фактларнинг олға сурилиши, эксперимент тарзида текшириб чиқиш талаб қилинадиган янги-янги масалаларни ўртага қўйиш ушбу иш турининг илмий мақсади бўлиши мумкин. Айрим ўқувчиларни, ўқувчилар гуруҳи ёки ўқитувчиларни таърифлаб берадиган маълумотлар тўплаш бу ишнинг амалий мақсади бўлиши мумкин. Ишнинг иккинчи тури муайян методикани эгаллаб олиш билан боғлиқ бўлиб, турли шароитларда синов ўтказиладиган турли кишиларга нисбатан кўп марта тадбиқ этишни талаб қилади. Бундай ишнинг илмий мақсади у ёки бу методикани қўлланиш чегараларини қидириб топиш ва унинг вариантларини ишлаб чиқишдан иборатдир. Ишнинг учинчи тури гуруҳ учун ўртача аҳамиятга эга бўлган (ёки анча ҳарактерли) жиҳатларни статистик аниқлашнинг элементар методларини эгаллаб олишни назарда тутади. Ишнинг тўртинчи тури муаммонинг ўрганилаётган ўзига хос айрим томонлари ўртасидаги статистик алоқаларни аниқлаш методларини эгаллб олишга ёрдам беради. Бу ўринда турли ёшдаги ва ҳар ҳил ихтисосдаги синалаётган кишиларнинг психик жиҳатдан ўзига хос хусусиятлари тўгрисида, психик ҳодисалар ўртасидаги ўзаро алоқалар ҳақида янги ахборотлар олиш, маълумотларни қайта текшириш ва шу сингари ишлар илмий мақсад бўлиб хизмат қилиши; ишнинг амалий мақсади – турли курсдаги студентлар ва ҳар хил синфдаги мактаб ўқувчилари тўгрисида факультет ёки мактаб учун зарур бўлган маълумотлар олишдан иборат бўлиши мумкин.

Кузатув натижалари, уларнинг келиб чиқиш интерпритацияси. Бу методга математика ва статистика методларини қўшишимиз ноўриндир. Бунга сабаб биринчидан,шундай адабиётлар борки, у ерда бу маълумотлар ҳақида батафсил ёзилган. Иккинчидан, талабалар «психологияда математик статистик маълумотлар» номли алоҳида фан ўтадилар, лаборатория машқларини ҳисоблашда эса бу фанни амалиётда қўллайдилар. Шунинг учун ҳам бу бобда методларнинг тайёр ҳолда жавоби ишлаб чиқилган. Тасаввур қилайлик, турли хилдаги экспериментлар жавоби статистик гипотеза орқали ишлаб чиқилган. Бу методлар жавобларини кўриб чиқиб қандай хулосага келишимиз мумкин? Турли хил тадқиқотлар методининг хулосаси-« ноль» яъни, унчалик тўгри ва тайёр бўлмаган жавоблар, статистик ёки сабабли богликликдир. Боғликлик топилганда статистик гепотизанинг тасдиқланиши ёки инкор этишида ўхшамасликларнинг боғликлигини интерпритациялаш ёки экспериментал гепотизани тасдиқлаш лозим. Одатда экспериментатор контрол ва экспериментал гуруҳларнинг турли хил характердаги гепотизани тасдиқлашга ҳаракат қилади. Статистик хулосага кўра турли хил жавобларни ишлаб чиқиш мумкин. Тадқиқотчи ноль гепотизани тасдиқлаши ёки инкор этиши мумкин. Лекин у хақиқатдан ҳам тўгри (объектив) ёки нотўгри бўлиши мумкин. Шунга кўра тўгри усулни куриб чиқамиз: 1)Ноль гепотизани қабул қилиш; 2)Ёлгон ноль гепотизани инкор қилиш; 3)Ёлгон ноль гепотизани қабул қилиш; 4)Тўгри ноль гепотизани инкор қилиш Шундан икки вариантни тўгри десак бўлади, иккиси эса хато. Хато вариантларни 1-2 турдаги хато деб қабул қиламиз. Тадқиқотчи 1-биринчи турдаги хатони яъни ноль гипотезани инкор этса хато бўлади. Ёлғон ноль нгипотезани қабул қилиш эса 2-турдаги хатони қилишдир. Тадқиқотлар сони қанча кўп бўлса, статистик хабарларнинг тўғрилиги ортади, шунга кўра биринчи турдаги хатони қилиш имкони камаяди. Масалан, агар a қ0., ўртача фарқларидан иборат бўлса аниқларини t – критерияда аҳамиятга эга бўлади. Унда a қ 0.05 ва a қ 0.001 деярли фарқни сезмаймиз. 1-турдаги хато экспериментни аниқлашда, шунингдек нотўғри гипотезани қабул қилишда аҳамиятга эга.

2-турдаги хато тўғри ишлаб чиқилган гипотезани инкор қилишда ва ноль гипотезани қабул қилишда, айниқса синов экспериментал методларда катта аҳамиятга эга. Бошланғич этапда илмий тадқиқот гипотезасини инкор қилиш экспериментаторнинг йўлини ёпиб қўйиши мумкин. Лекин илм-фан учун ишончли билимларнинг юқорилилигига эришиш жуда зарур. Шунинг учун турли хилдаги психологик маълумотларни ишлаб чиқишда қуйидаги маълумотларга таяниш керак. Булар, қидирув тадқиқотидан аниқловчи тадқиқотга ўтиш, паст даражадаги билимлардан чўққига, кичик тадқиқотлардан улканларига ўтиш керак. Аниқ тадқиқотларда эса 1-2 турдаги хатолар экспериментдан кўзланган мақсадда фаннинг предметига, тадқиқот методига ва масалаларига боғлиқ бўлиши мумкин. Ҳаётда баъзан 1-2 турдаги хатоларни таққослаш имконига эга бўламиз. Масалан, суд раиси ва кузатувчилар, жиноятчининг қай даражада айбдорлигини аниқлашда қатъий қарорга келишимиз зарур. Яъни айбсизни айбдор деб билишни ёки айбдорни айбсиз деб билишни. Одамийлик томондан қараганда битта айбсиз одамни қамагандан кўра ўнта айбдорни айбсиз деймиз, битта айбсиз жазоланишидан кўра. Лекин репрессивларнинг фикрича битта айбдор жазоланиши учун ўнта айбсиз жазоланса ҳам бўлади. Статистик гипотезени қабул қилиш ёки инкор қилиш, экспериментал гипотезени қабул қилишда ягона қарор эмас. Агар статистик гипотезе инкор қилинса, кузатувчи буни турли хил талқин қилса бўлади. У экспериментни якунлаб, янги гипотезалар чиқариши мумкин. Экспериментатор янгидан изланишлар олиб бориши мумкин. Гарчи нотўғри жавоб ҳам жавобдир. Танқидий томондан қаралганда экспериментал гипотезени «инкор» қилиш хулосалари-экспериментаторнинг ютуғидир, чунки бу эксперимент орқали янги гипотезелар ишлаб чиқилади. Экспериментал гипотезани инкор қилишда бу гипотезани мутлоқ яроқли эмас деб тушуниш хато. Балки бу гипотеза нотўғри фикрлангандир. Балки бу гипотеза тўғри фақат уни тушунарли шаклга келтириш керакдир. Одатда экспериментал гипотезани тасдиқланиши унинг назарий жиҳатдан тўғрилигини тасдиқламайди. Айтайлик, кўп ҳолларда тадқиқотчи маънавий жиҳатдан ёрдам бериши тадқиқот жавобларида ижобий таъсир кўрсатади деймиз. Лекин шу жараёнда тадқиқотчи тадқиқотни якунлаганига қараб бахолаймиз. Албатта, биз натижага эришамиз, бироқ бу натижа назарий гипотезага таълуқли бўлмайди. Турли экспериментал гипотезаларни тасдиқ ёки инкор қилиш жуда қизиқ ва мураккаб жарён бўлиб ва бу жараённи психологик тадқиқотларни кўп ўтказган талабаларнинг ўзлари ҳам кўриб чиқа олишлари мумкин. Фараз қилайлик, экспериментал гипотеза тасдиқланган ёки К.Поппер мантиғига кўра инкор қилинмаган. Бунда

экспериментнинг жавобини ишлаб чиқиш керак бўлади. Бундай ҳолда қандай фикрга келиш мумкин ва қандай шароитда жавоблар ишлаб чиқилади, экспериментаторнинг ўзгаргани жавобларга таъсир кўрсатадими? Нима бўлганда ҳам эксперимент хулосаси психологияда ўзгармаслиги керак. 1. Объектларга нисбатан фикр билдириш . Агар биз экспериментни 20 дан 25 ёшгача бўлган йигитларда ўтказган бўлсак, унда жавоб қандай популятция бўлиш керак? Барча тадқиқотчиларга H omo sapien сифатида қарашимиз тўғри бўлади. Шунда барча тадқиқотларимиз аниқ ва тўғри чиқади. Скиннернинг тадқиқотлари каламушларда, кабутарларда ўтказилади ва жавоблар солиштирилиб эволюцияни юқори зиналарида турувчи одамларникига тўғри келади. И.П. Павловнинг кучукларнинг рефлексларини ўрганишдаги тадқиқотлари ҳамма хайвонларникига тўғри келади. Ж. Пиаженинг феноменлари Франция, АҚШ, Россия, Изроил ва бошқа шаҳардаги болаларда ўтказилади. Бугунги кунда чегараловчи қирралар бўлиб психологиядан ташқаридаги популяциялар чиқмоқда. Улар биологик ва ижтимоий маданий қирралардир. Биологик характерга эга бўлганларга жинс, ёш, ирқ,конститутциявий мажбуриятлар, жисмоний кучлилик киради. Алоҳида психологик тадқиқотларда бу икки гуруҳ ўртасида ўрганишлар намоён бўлади. Ижтимоий маданий алоҳидалик жуда ҳам керак бўлган иккинчи гуруҳга киради. Бу гуруҳ ҳам жавобларни ишлаб чиқишда ўз ўрнига эга. Бу берилганларда бошқа халқ ва маданиятга таъсир кўрсатиши ҳақидаги масалалар ҳал қилинмоқда. Бундан ташқари жавобларда билимдонлик даражаси, қанча даромад топиш даражаси таъсир кўрсатадими ёки йўқми буларнинг барчаси текширилади. Шундай бўлиши мумкинки,эксперимент жавобларини фақат бир оммага тўғри кетириш мумкин. Улар эксперимент гуруҳ ичига кирганлардир. Лекин бу ерда ҳам ўзига яраша муаммо мавжуд. Бу гуруҳдан олинган натижаларни бутун оммага солиштириш мумкинми? Бу муаммонинг ечими шундан иборатки, бунда шу оммага тўғри келадиган барча талабларга риоя қилинган бўлиши керак. Хулосаларни текширишда, биринчидан шу оммага тегишли бўлган гуруҳларда боқатдан эксперимент ўтказилади. Бунда гуруҳ бир қарашда қушилмайди. Иккинчидан, гуруҳларнинг сонини максимал даражада ортиришга ҳаракат қилинади. 2. Тадқиқотга қўйилган талаблар. Психологик экспериментда нафақат вақт, жой ҳисобга олинади, балки экспериментнинг қанчалик долзарблиги ҳам аҳамиятга моликдир. Тадғиғот натижаларига топшириқ материали, тадқиқотчининг ҳатти-ҳаракати, мотивациянинг кўриниши, икки томонлама суҳбатнинг мавжудлиги жуда катта таъсир

кўрсатади. Экспериментатор топшириқни қанчалик мос эканлигини текшириши ҳамда масалага тўғри ва жиддий ёндашиши керак. Психологик тадқиқот натижаларида тадқиқотнинг натижаларини киритишимиз мумкин. «Кўр услуб»дан фойдаланиш тадқиқотчига турли хил таъсуротларни таъсир қилишидан сақлайди. 3.Тадқиқот ўтказувчи. Тадқиқот ўтказувчининг таъсир қилиш муаммосига тўхталиб ўтамиз. Шуни таъкидлаш керакки, психология бошқа илмий-тарбиявий қоидалардан фарқли ўлароқ, тадқиқот жараёнида тадқиқотчи шахсининг ўрни, мотивациясини инкор қила олмайди. Тадқиқотчи тадқиқот жараёнини, тадқиқот жавобларини кузатишда ёрдам беради. Лекин таъсир қилишда умумий назоратдан фойдаланиш,алоҳида таъсир хусусиятларига эга бўлиш K x L xM бунда тадқиқотчининг ёши, шахсий психологик хусусиятлари ҳисобга олинади. Тадқиқотчининг шахсий хулосаларидан келиб чиққан ҳолда ижтимоий психологик қарашлар туфайли нотўғри хато келиб чиқади. Тадқиқотнинг натижалари, тадқиқотчининг ўрнини белгилашда психологик экспериментларда кўрсатиб номаён қилинади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, тадқиқотчи гипотезага таяниб иккита хато қилиши мумкин. 1. Нотўғри гипотезани тадқиқот қилиши мумкин. 2. Тўғри гипотезани инкор қилиши мумкин. Билиш, қидириш тадқиқотларида икки хатога йўл қўйиш мумкин эмас. Тадқиқотни нотўғри хулоса қилишда тадқиқотчини жиддий вазият кутади. Булар тадқиқот натижаларини чегараловчи бўлиб а) алоҳида танлаш; б)тадқиқотнинг мазмуни в)тадқиқотчининг шахси ҳисобланади. Қўшимча тадқиқот ўтказишнинг икки тарафи бўлиб, булар; тадқиқотга қўшимчалар киритиш ва тадқиқот натижаларини ишлаб чиқишда бошқа тадқиқотларнинг жавобларига тўғрилаш Тадқиқот натижалари ҳеч қачон бутунлай тўғри жавоб бермайди, яъни бунда жавоб тўлиқ етарли бўлмайди. Тадқиқот танқиднинг энг яхши услуби лекин янги билим тўғилишга замин яратмайди.

Похожие

Илмий билишнинг назарий погона ҳусусиятлари

Илмий тафаккур шакллари

Ижтимоий билишнинг ўзига хос хусусиятлари

Акмеологик билишнинг ижтимоий – маданий контексти

Ижтимоий-гуманитар билишнинг ўзига хос хусусиятлари