Ижтимоий билишнинг ўзига хос хусусиятлари - Философия - Рефераты

Ижтимоий билишнинг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Ижтимоий билишнинг ўзига хос хусусиятлари Режа: 1. Ижтимоий билиш илмий билишнинг ўзига хос кўриниши. Ижтимоий билишнинг таркиби ва ўзига хос жихатлари. 2. Ижтимоий (гуманитар) ва табиий (илмий) билимнинг мутаносиблиг и ва фарқи . 3. Ижтимоий билиш даражалари. Эмпирик ва назарий билиш. 4. Ижтимоий башорат ижтимоий билим шакли сифатида.

Ижтимоий билиш бу жамият, ижтимоий – маданий, жараёнлар, ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маънавий тизимлар, хоссалар ва қонуниятлар ҳақидаги тасаввурлар, ғоялар ва таълимотларни ишлаб чиқариш жабҳаси ва мажмуасидир. Ўз навбатида ижтимоий билиш кундалик ҳаёт тажрибасини одамлар онгида умумлаштириш, мафкуравий тизимларни яратиш, иижтимоий- гуманитар тадқиқотлар ўтказиш жараёнида шаклланади. Одатда ижтимоий билиш тушунчаси икки маънода қўлланилади: Биринчидан, жамият томонидан бизни ўраб турган оламни билиш, иккинчидан, жамиятни билиш деган маънони англатади. Биз иккинчи маънодаги ижтимоий-билиш ҳақида фикр юритамиз. Аввало, эътиборни ижтимоий борлиқни билиш билан бошқа объектларни билиш ўртасидаги муҳим тафовутларга қаратиш мақсадга мувофиқдир. 1.Ижтимоий билиш илмий билишнинг энг мураккаб шаклларидан бири бўлиб ижтимоий ривожланишнинг энг юқори шаклини экс эттиради. Ижтимоий ҳодиса ва жараёнларнинг асосий моҳияти шундаки, ноорганик ва органик табиатни тадқиқ этиш жараёнида улар ўртасидаги ўзаро муносабат қонунлари аниқланади. 2.Ижтимоий билиш жамият ҳаётининг моддий ( иқтисодий ) томони билан идеал ва маънавий томонларини узвий боғлиқликда ўрганишни тақозо этади. Бу муносабатлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, табиатдаги алоқаларга нисбатан мураккаб, кўп тармоқли ва ички қарама- қаршиликларга эга. 3. Жамиятни билиш ҳам объектив, ҳам субъектив характерга эга: яъни кишилар ўз тарихини ўзлари яратадилар ва уларни ўрганадилар. Объект ва субъектнинг бундай ўхшашлигидан келиб чиқиб, уларни бир хилда баҳолаб бўлмайди. Бир томондан, бу ижтимоий аҳамиятга эгадир. Жамиятда бўлиб турадиган воқеалар уни ўрганаётган субъектга

т а а л л у қ л и в а т а а л л у қ л и б ў л м а г а н л и г и б у ж а р а ё н л а р м о ҳ и я т и н и чуқурроқ ва тўғри билишга ёрдам беради. Иккинчи томондан, субъектив би ли ш ж ар аё ни ту рл ич а б ўл ад и: б аъ за н с уб ъе кт ни нг иро да си , қизиқишлари, мақсадлари объектга ниҳоятда қарама- қарши бўлади. Натижада тарихий жараёнлар ва уларни билишга субъективизм э л ем е н т л а р и н ам о ё н б ў л а д и . Ш у ў р и н д а қ у й и д а г и м аш ҳ у р ҳ и к м а т н и эслайлик: агар пифагор теоремалари инсонларнинг жуда муҳим шахсий манфаатларига зид бўлганида, улар бу теоремаларни рад қилган бўлар эдилар. Ижтимоий билишда кескин бирёқламаликдан қочиш ниҳоятда зарурдир. Бу айниқса табиий-илмий ёндашувни ижтимоий ҳодисаларни ўр га ни шг а т ўл а т ат би қ эт иш да н ам оё н б ўл ад и ( Т . П ар со нс ни нг «ҳаракат» концепцияси, Я. Моренонинг социометриялари ва бошқалар). Психологиядаги бундай йўналиш кўп жиҳатдан физика, кимё, биология, кибернетика фанларининг ютуқлари билан боғлиқдир. Ижтимоий билишдаги бирёқламаликлардан яна бири, бу табииётшуносликнинг билиш методларини жамиятшуносликда ҳам қўллаш мумкинлигини рад этишдир. Албатта, конкрет методлар бир- биридан ҳақиқатан ҳам фарқ қилади: масалан, тарихий тадқиқот методи ўз ичига: тарихий фактларни қайд қилиш ва локализация қилиш, шахснинг идентиф икация қилиш методикаси сингари компонентларни олади. Лекин конкрет методларнинг ўзига хослигини мутлақлаштириш хатодир: хусусий методларда бир-бирини тўлдириш ҳоллари учрайди. Биология ўзига хос методлар билан социология, психология м етодларидан, иж тим оий антропология биология методларидан фойдаланади ва ниҳоят ҳамма табиий ва ижтимоий фанлар қандай тадқиқот олиб боришидан қатъи назар ягона фалсафий методга таянадилар. Ижтимоий билишни объективлиги масаласида файласуфлар ўртасида баҳслар содир бўлмоқда. Маълумки, ижтимоий билишни

шаклланишига билиш соҳибини ижтимоий мавқеи, уни ижтимоий ҳодисаларга бўлган муносабати, мафкура таъсир кўрсатади. Жамият табиат эмас. Жамият одамлар фаолиятини жараёни ва натижасидир. Жамиятдаги анъаналар, мафкуралар, маданий–маънавий омиллар жамият ҳақидаги билимларимизга таъсир кўрсатиб, маълум хулосалар чиқаришни тақозо этади. Шу боис немис социологи К.Мангейм ижтимоий билишда объектив, илмий ҳақиқат бўлмайди деган фикрга келади. Унинг юртдоши О.Больнов объектив ҳақиқат у ёқда турсин, ҳатто гуманитар фанларда кўпчилик томонидан олинган натижаларга эришиш мумкинлигини ҳам инкор қилади. «Ижтимоий билиш» жамият, инсонни жамиятда тутган ўрни ҳақидаги ҳар қандай ғоялар, тушунчалар, қарашлар мажмуасини билдиради. Бундай ижтимоий билиш қадим замонлардан бери мавжуд бўлган. Шу маънода ижтимоий билиш турли фалсафий ва диний таълимотлар таркибида бўлган дейиш ҳам мумкин. Масалан, “Веда”, “Упанишада”, «Авесто» каби асарларда ижтимоий муносабатлар хусусида қарашлар, таълимотлар ифодаланган. Ижтимоий билиш ни объекти, жамият, ижтимоий муносабатлар тизимидир. Ўз навбатида унинг бир томони табиат билан узвий боғлиқдир. Шунинг учун ҳам табиат ва жамият туташган чегарани ўрганадиган ижтимоий билиш йўналиши ҳам мавжуд бўлиб, у ижтимоий экология деб аталади. Бу фан жамият ва табиат ўртасидаги алоқадорлик ва таъсирини, мавжуд ижтимоий муносабатларни табиатга кўрсатган таъсирини характери ва оқибатини тадқиқ қилади. Жамият, ижтимоий реалликни англашга қаратилган ижтимоий билиш турли даражалар, соҳалар ва мақомларда мавжуд бўлиши мумкин. Назарий даража ва салоҳиятни кўзда тутсак, ижтимоий билишни қуйи даражаси ва шакли оммавий онгда ўрин олган. Бу кишиларнинг жамият, давлат, ижтимоий жараёнлар ҳақидаги билимларидир. Бундай билимларда тартиблашмаган, таҳлилдан ўтказилмаган, стихияли жиҳатлари кўп бўлади.

Ижтимоий билишни мураккаброқ кўриниши мафкурада ифодаланади. Мафкурада ижтимоий билиш маълум мақсад ва манфаатлар негизида тизимга солинади, ижтимоий фаолият ва ислоҳотларни назарий-амалий асоси ролини ўйнайди. Бу ерда миллий истиқлол мафкураси кўзда тутилмоқда. Ижтимоий билишни юқори назарий шакли ижтимоий фанлардир. Фан жабхасида ижтимоий билиш жамиятни структураси, ижтимоий, иқтисодий ва маънавий институтларини амал қилиши, ижтимоий тараққиёт қонуниятлари ҳақида анча аниқ билимларга эга бўламиз. Бу билимлар чуқур ижтимоий- иқтисодий ислоҳотларни ўтказиш, келажакда содир бўлиши мумкин жараёнларни башорат қилиш учун зарурдир. Тадқиқотни объекти ва предметига қараб ижтимоий билишни турли типларини (жабҳаларини) фарқлаш мумкин: Булардан биринчиси ижтимоий- табиий билимлар бўлса, иккинчиси ижтимоий-гуманитар билиш ҳисобланади. Ижтимоий–табиий билимлар. Булар янги типдаги билимлар бўлиб, жамият–табиат тизими доирасида амал қиладиган жараёнлар, хоссалар ва қонуниятлар ҳақидаги тушунчалар, ғоя ва қарашлардан иборатдир. Ижтимоий–табиий билимлар табиий жараёнлар ва хоссалар ижтимоий ҳаётни асоси ва омили эканлиги аниқланади, жонсиз ва жонли табиатда мавжуд бўлган қонуниятлар, хоссалар, структура ва функциялар инсон ҳаёти, жамият тараққиётига қандай таъсир қилишлари инъикос этилади. Ҳозирги пайтда космик ва экологик омилларни инсоният тараққиётига катта таъсир кўрсатиши боис ижтимоий-табиий билимларни роли ва аҳамияти ортиб бормоқда. Ижтимоий–фалсафий билишда жамиятни моҳияти, тараққиёт қонунлари олам, борлиқ, инсон, ҳаёт маъноси, қадриятлар муаммолари билан боғланган ҳолда тавсифланади.

Ижтимоий–гуманитар билиш. Бу йўналиш инсон ва жамият ўртасидаги алоқадорлик ва муносабатларни ўрганиш доирасида шаклланган. Бунга масалан, ижтимоий психология, педагогика, тилшунослик кабилар киради. Шундай қилиб, ижтимоий билиш доимо юксалаётган, мураккаблашаётган, фанлар дифференциацияси ва интеграцияси жараёнларидан таъсирланаётган жабҳа бўлиб, у табииёт, фалсафа ва инсоншунослик билимлар билн узвий алоқа боғлаган ҳолда ривожланиб бормоқда. Ижтимоий билишда структура авваломбор, эмпирик ва назарий билимлар даражасида намоён бўлади. Назарий даражада ижтимоий ҳодисаларни моҳияти, қонуниятлари ўрганилади. Эмпирик даражада ижтимоий тизим ва ҳодисаларни ташқи томонлари тасвирланади, хусусиятлари қайд қилинади. Бу даражада зарур фактологик билимлар (маълумотлар) олинади. Олинган маълумотлар ва билимларни умумлаштириш назарий даражада содир бўлади. Инсон ўрганаётган объектни доимий ва у бўйсунадиган қонуниятларни очиб олгач, уларнинг хусусиятларини тушунтиришга, билимларни мантиқ нуқтаи назарда асослашга киришади, билимларни бир бутун, яхлит тизимга айлантиради. Бунда предмет ҳақида ҳосил қилинган чуқур билим, уни тизими назарияга айланади. Эмпирик билиш даражасида инсон, тадқиқотчи билиш объекти билан бевосита алоқада бўлади, шу боис, бирламчи фактларни, фактлар тафсилоти бўлган маълумотлар йиғади. Масалан, тарихий билишда ҳужжатлар ва архивларни таҳлил қилиш, уларни қайд қилиш жараёнида эмпирик (конкрет - ҳиссий) тафсилот, бирламчи ахборот пайдо бўлади. Назарий билимларнинг юқори кўрсаткичлари, мавҳумлаштиришнинг юқори босқичларга кўтариши эм пирик билимларнинг муҳим ва зарурлигини алоҳида таъкидлайди. Шу ҳолат жамиятни ўрганишга ҳам тааллуқлидир.

Кузатиш ижтимоий билишнинг эмпирик босқичидаги биринчи ва зарурий жараён ҳисобланади. Бу аслида ҳар қандай илмий билишнинг муҳим шартидир. Ҳар бир илмий кузатиш ноилмий кузатишдан қуйилган , муаммо ва вазифаларни ҳал этиш билан фарқланади. Ижтимоий фалсафа кузатишнинг ўзига хос томонларидан бири четдан кузатиш усулидир. Бу усул табиий фанларда ҳам қўлланилади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, жамиятшуносликда – жонли объектларни билиш, ўрганиш ҳақида сўз боради. Масалан, юлдузларни кузатишни олиб қарасак, улар кузатувчиларнинг мақсадларига эришмоғи учун ҳалал бермайди, чунки юлдузлар асрлар мобайнида ўзгармас бўлиб келган. Бироқ жамиятда бундай эмас: у муттасал ўзгариб туради. Одатда, ўрганилаётган объект тадқиқотчига қаршилик кўрсатади, бу эса кузатишнинг бошиданоқ бирор натижа олишга халақит беради ёки кузатишнинг ўрталарига келганда тадқиқот бузилиши ёки кутилмаганлиги туфайли олинган натижаларнинг таҳлили ўзгариб кетиши мумкин. Шунинг учун ҳам социологияда, тарихда, ижтимоий психологияда «биргаликда кузатиш» (ички кузатиш) усулининг афзалликлари алоҳида қайд этилади. Актив ва пассив кузатиш усуллари мавжуд. Биринчи усулда кузатувчи меҳнат жамоаси диний жамоага, ишчилар бригадасига ва ҳоказоларга асло сездирмаган ҳолда қўшилиб олади. Бундай қўшилиш яхши натижалар беради, чунки ўрганилаётган объект ўзини тадқиқотчидан олиб қочмайди, кузатувчига қаршилик кўрсатмайди. Пассив биргаликдаги кузатишда субъект ва объект ўртасида бир-бирини яхши тушуниш талаб этилади. Бунинг учун тадқиқотчи томонидан ҳеч қандай зарар етмаслигини тушунтириш талаб этилади. Тадқиқотчи ўзини қизиқтираётган ижтимоий ҳаётнинг параметрлари ва индикаторларини ўлчашга қурби етмаганлиги учун статистик маьлумотларга мурожаат қилишга мажбур бўлади. Бу тадқиқотчидан жуда

катта эҳтиёткорликни талаб этади. Статистика тўғрисида шундай афоризм мавжуд: «Ёлғоннинг уч тури бор: оддий ёлғон, жирканч ёлғон ва статистика». Бу ерда гап статистика фани тўғрисида эмас, балки айрим мамлакатлар сиёсий доираларининг манфаатлари билан боғлиқ статистика тўғрисида айтилган. Билиш кузатишдан, фактларни қайд қилишдан бошланади. Фактлар билишни тагкўрсисидир, « и лмни нафас олиш ҳавосидир». Шу билан бирга, инсон «тоза», «мутлақ», «соф», факт билан иш кўрмайди. Фактни излаш, қайд қилиш, баҳо бериш, хулоса чиқариш ғоя, назарий тасаввурлар, умумий хулосалар асосида йўналтирилган бўлади. Демак, билиш факти назарий ғоя билан суғорилган бўлади. Ижтимоий билишни салоҳияти фактларни ҳақиқий маъносига кириб бориш, якка ва айрим ҳодисани орқасидаги умумийликни англаши билан белгиланади. Инсон фактларни маълум тасаввур, ғоя ёки таълимот нуқтаи назарда туриб тафсилотини беради. Шундай бўлсада фактлар ижтимоий билиш, умуман илмий билишни фундаментини ташкил қилади. Фактларни изоҳлаш ва тушунтириш жараёнида гипотеза ёки дастлабки ғоя тасдиқланади, назария туғилади. Бошқача бўлиши ҳам мумкин. Янги фактларни мавжуд назария асосида тушунтириб бериш имконияти бўлмаслиги мумкин. Бунда мавжуд назария ўз ўрнини янги назарияга бўшатиб беради. Ижтимоий билишни илмий шакли назарий билиш эса илмий услубларга таянади. Демак, билишни яна бир структуравий даражаси ёки унсурини усул ташкил қилади. Усул билиш, баҳолаш, хулоса чиқариш учун зарур асос ва восита ролини ўйнайди. Ижтимоий билишда факт, усул ва назарияни боғлайдиган механизм ижодиёт, ижодий тафаккурдир. Ижтимоий билишни фалсафий масалаларидан бири шундай бир саволда ифодаланади: ижтимоий ҳодисаларни билишда ҳаммани ишончини

қозонадиган ёки, бошқача қилиб айтганда, объектив ҳақиқатни бўлиши мумкин-ми? Ижтимоий билишда объектни инъикос қилиш ва унга баҳо бериш бирлашади? Ижтимоий билиш соҳиби фактларни, кузатиш жараёнида олган маълумотларни шундайгина қайд қилмайди, балки уларни маълум ғоя ёки тасаввур нуқтаи назарда туриб таҳлил қилади, умумлаштиради, фактга ёки ҳодисага баҳо беради. Масалани бошқа томони ҳам бор. Бирор нарса ҳақидаги билимни ҳақиқат (яъни билимда ҳақиқат бор) деб белгилаш учун билимга эга бўлиш керак. Билимни ҳақиқатлилигини текшириш унинг объектга мувофиқлигини аниқлаш демакдир. Шу аниқлаш учун билим керак-ми, йўқ-ми? Демак, ҳақиқатни аниқлаш учун ҳақиқат мезони бўлиш зарур. Ҳақиқат мезони бирон – бир ғоя, таълимот, қарашнинг чинлиги ёки ёлғонлигини аниқлаш, текшириш воситасидир. Ҳақиқат мезонлари қаторига файласуфлар мантиқий исботланганлик, объективлик ва амалиётни (практикани) киритдилар. Ижтимоий билиш жараёнида ҳақиқат ва унинг мезонларини аниқлашда ижтимоий эксперимент ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Шу маънода ижтимоий экспериментнинг қуйидаги хусусиятлари алоҳида қайд этилади: 1. Ижтимоий эксперимент ўзининг аниқ натижаларига эга. Физика, химия, биология фанларидаги экспериментлар турли даврларда турли мамлакатларда такрорланиши мумкин, чунки табиатнинг ривожланиши қонуниятлари, ишлаб чиқариш муносабатлари шаклига ҳам, типига ҳам, миллий ва тарихий ўзига хосликка ҳам боғлиқ эмас. Ижтимоий экспериментлар иқтисодни қайта қуришга, миллий давлат тизими, таълим ва тарбия тизимига қаратилган бўлиб, улар турли тарихий даврларда турлича бўлиб қолмай, балки бутунлай қарама-қарши натижаларни бериши мумкин. 2. Ижтимоий эксперимент объекти барча социумлар таъсиридан ва экспериментдан ташқаридаги объектлардан озроқ миқдорда ҳимояланади. Бу

ерда ишончли ҳимояловчи асбоблар бўлган вакуум насослари, ҳимоя экранларини қўллаш яхши натижалар бермаслиги мумкин. Булар жисмоний экспериментларда қўлланилади. Бундан келиб чиқадики, ижтимоий эксперимент, фан тили билан айтганда, соф шароитсизликка учраши шундай ҳолатларга боғлиқдир. Мисол учун Ш. Фурье ва унинг тарафдорлари томонидан олиб борган тадқиқотларни кўрсак, бу ўзига хос идеал ва гармоник жамиятни барпо этиш эди: Р. Оуэн тадқиқотидаги кооперативлар барпо этиш, Англия ва Америка коммуналарини ташкил этиш ва ҳоказо тадқиқот натижалари умуман ўйлаб кўрилмаган. Ижтимоий экспериментда техника хавфсизлигини таъминлашга жуда - катта талаблар қўйилади. Ҳозирги вақтда ижтимоий экспериментлар ва илмий экспериментлар ўртасидаги чегара камая бошлади, лекин у ҳали сақланмоқда. Ҳозир гап ҳар куни ҳар соатда одамларга таъсир қиладиган, уларнинг жисмоний ва психологик соғликларига таъсир қиладиган эксперим ентлар ҳақида кетмоқда. Эксперимент вақтида озгина нарсаларнинг ҳам тўғри ташкил қилинмаслиги одамларга ёмон таъсир кўрсатиши мумкин. Бундай эксперимент ташкилотчиларининг фаолиятини оқлаб бўлмайди. Эксперимент бошланмасдан олдин инсонпарварлик ғояси унинг дастурига киритилиши шарт. З.Иж тим оий эксперим ент лойиҳавий билим лар олиш учун ўтказилади. Бу эксперимент икки вазифани ўз ичига олади: ўрганувчи ва амалий. Айтайлик, академик И. П. Павлов ва унинг шогирдлари итлар ва маймунларда ўтказган тажрибаларида олий нерв фаолиятидаги физиологик ўзгаришларни билиш орқали илмий назарияни яратишган эди. Шунга қарамай экспериментлар амалий мақсадда ҳам ишлатилиши мумкин эди. Инсонлар устида тажриба ўтказиш қанчалик яхши истиқболга эга бўлишига қарамай ғайриинсонийдир. Ижтимоий экспериментнинг асосий вазифаси бу жамоа фаолиятини жонлаштиришдир. У ҳолда экспериментнинг назарий аҳамияти нимада? Биринчидан, ижтимоий эксперимент катта

назарий далилга эга бўлиши керак. Агар далил бўлмаса, ижтимоий эксперимент илмий бўлмайди. Иккинчидан, унинг натижалари, албатта бошқа фанлар ва унга яқин бўлган фанлар ( медицина ва архитектура) билан ҳисобга олиниши керак, лекин бунда назарияни тасдиқлаш, ундан ўзиб кетиш экспериментнинг мақсадига айланмайди. Билиш жараёнида ижтимоий башорат масаласи ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бизга маълумки, инсон ўзининг аниқ мақсадга йўналтирилган фаолияти орқали тарих зарварақларини яратади. У ҳар доим келажакни билишга интилади. Уни мамалакатнинг тақдири қизиқтириши ёки қизиқтирмаслиги мумкин. Бироқ информацион-компьютер даврига келиб унинг қандай бўлиши деярли барчани қизиқтирмоқда. Шу билан бирга инсоният хаётининг хавф остида қолганлиги ҳеч кимни ўйлантирмайди. Бундай қизиқиш футурологик портлашга олиб келади. Файласуфлар, социологлар, иқтисодчилар, тарихчилар, келажакни кенг миқёсда ўрганишга ҳаракат қилмоқдалар, улар 2000 йил муаммоларидан тортиб то кейинги. миллион йил ичида инсониятнинг ҳаёт ёки ҳаёт бўлмаслиги масалаларигача ўрганмоқдалар. Башоратнинг моҳиятини кўпроқ XX асрнинг буюк физиологларидан бири бўлган П. К. Анохин очган. У башоратни ҳаққониятнинг вақтдан илгари акс этиши сифатида таърифлаган. Анохиннинг назариясида «вақтдан илгари инъикос этиш» ҳақида гап боради. Бу қўзғалиш барча биологик оламга, ҳайвонларгагина эмас, балки ўсимликларга ҳам хосдир. Тирик организм олдиндан кўра билиш қобилиятига эга. Инсон башорат қилиш жараёнида йўқ объектга, кузатиш мумкин бўлмаган объектга, хаттоки, ҳаёти давомида учрамаган объектларга дуч келади. Шундай қилиб, ижтимоий башоратнинг моҳиятини тушунтириш анча қийиндир. Ҳозирги пайтда башоратга ижтим оий амалиёт м абойнида ривожланган инсон онгига хос хусусият сифатида қаралмоқда. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, олдиндан кўра билиш индивидуал башоратда

эмперик малакага асосланганлигига қарамасдан инсон фактологик маълумотлардан озод бўла олмайди. Бу - жамиятнинг инсон онгига таъсиридир. Ижтимоий башоратнинг табиати илмий башоратнинг тузилишида яққол кўринади. Илмий башорат ҳеч қандай мистикага асосланмайди. Бизни қизиқтираётган ҳодиса, жараён ва тенденцияларнинг кейинги ривожланиши ҳали ўрганилмаган, лекин аниқ билимларга таянади. Шу ўринда илмий башоратнинг каромат қилишдан принципиал фарқларини айтиб ўтиш жоиздир. Олдиндан айтиб бериш реал борлиққа таянади. Илм ий башорат келаж акни м утлақ ва тўлиқ билишга даъво қилмайди: Келажакни айтиб бериш ва утопия ( хом хаёлликлар) нинг хатолигини илмий далиллар ва мулоҳазалар билан исботлаб бўлмайди, чунки у бир- бирига боғлиқдир. Башоратларни эса илмий- назарий мулоҳазалар ёрдамида текшириб кўриш мумкин. Бу эса уларнинг тўғрилигини исботлаши ёки исботламаслиги мумкин. Юқорида айтиб ўтганимиздек, илмий башорат билимларининг эҳтимоллигидир. Унинг тўғрилик даражаси келажакни олдиндан айтиб беришнинг қандайлигига боғлиқ, яқин келажакни олдиндан айтиб бериш ( биздан 20 - 30 йил олдинги давр), образи, (кейинги 100 йилликдан кейинги даврлар). Бу билимларнинг қайси даражада йўналганлигига қараб ишончли асос топиш осон. 1-ҳолатда ишончли прогнозлар бўлиши мумкин. 2- ҳолатда билимлар ҳақиқатдан устун келади. Улар бўлмаган и н д у к ц и я г а а с о с л а н г а н . 3 - с и д а б и з ж у д а к а т т а ф а р а з л а р г а ( гипотезаларга) дуч келамиз. Иккинчидан, олдиндан кўра билиш даражаси билимларга қай даражада таянганлиги билан боғлиқ. Учинчидан, олдиндан кўра билиш ишончлилик даражасига прогноз қилинаётган жамият ҳолатини ва унинг алоҳида компонентлари мураккаблигини ҳисобга олиш билан боғлиқ. Ижтимоий интеллект. Интеллект (лот. интеллектус – билиш, тушуниш, фаросат) ижтимоий субъектларни билиши ва тафаккурини ифодалайдиган

тушунчадир. Ижтимоий интеллект олдинги фалсафий ва назарий тафаккурда бир неча атамаларда ифодаланган: носфера, Попперни «учинчи олами», «ижтимоий онг» ва бошқалар. Жамиятдаги ўзгаришлар ва янгиланишлар олдин ижтимоий ақл доирасида белгиланади, дастурга айланади, ижод этилади. Ижтимоий интеллектни фаоллиги ва ижодкорлиги ижтимоий тузум ва вазиятга бо ғ лиқдир. Анъанавий жамиятларда ижтимоий интеллектни фаоллиги ва ижодкорлиги юқори даражада бўлмайди. Индустриал жамият индивидуал ва ижтимоий интеллект ишлаб чиқарувчи кучга айлантиради. Индивидуал интеллект ижод этади, яратади, ижтимоий интеллект яратилган маънавий қадриятни кўпайтиради, тарқатади, ишлаб чиқаради ва ҳаётга татбиқ этади, ижтимоий бошқариш ва назорат қилиш ишларини амалга оширади. Буларни интеллектни ўзи қилмайди, балки интеллекга эга бўлган инсон ва гуруҳлар амалга оширади. Ижтимоий интеллект аслида ижтимоий субъектни ҳислатидир. Интеллектлар мажмуаси маълум ижтимоий табақалардан ҳосил бўлади: олимлар, ижодкорлар, мухандислар, бошқарувчилар ва ҳакозолар. Булар ноосферани ижодкор қатламини ташкил қилади (когнитиолотин билиш). Ижтимоий интеллектни ифода қилиш учун охирги вақтларда «ижтимоий когнитиология» тушунчасидан кенг фойдаланмоқдалар. Ижтимоий тушуниш. Мазкур фаолиятда «қонунлар – анъаналар» муҳим роль ўйнайди, улар бир–бирига нисбатан кўпинча қарама – қаршидир. Бу қонунлар тўпламлари кўплаб турли–туман ноаниқликларни юзага келтиради. Ҳудди шунинг учун ҳам уларни таҳлил қилишдан қандайдир бир қийматли ҳулосалар (тушунтиришлар ва башоратлар) кутиш қийин. Ҳолбуки, табиий ва техникавий фанлар соҳаларида буни кутиш мумкин бўларди. - Ижтимоий тушунтиришда коллектив психологияга ҳам, индивидуал психологияга ҳам тегишли бўлган психологик маълумотларга таянмоқ муҳим аҳамиятга эга, чунки М.Блокнинг таъкидлашича, ҳатто «Ижтимоий бир жинслилик ҳам унчалик мутлоқ кучли эмас, чунки ундан баъзи

индивидуумлар ёки кичик гуруҳлар четга чиқишлари мумкин». Бундан ташқари, агар борди – ю, биз бирор одамнинг ҳаракатлари ғайриодатий эканини кўрсата олганимиз тақдирида ҳам, бу деган сўз унинг маъносизлигини кўрсатдик дегани эмас. - Ижтимоий тушунтиришда одатда бирор ижтимоий ҳодисанинг келиб чиқиши (манбалари), пайдо бўлиш шароитлари ва генезиси билан боғлиқ генетик компонент мавжуд бўлади. Бу ерда бир ҳатар мавжуд – яъни келиб чиқиш манбаларини тушунтиришни ҳодисанинг ўзини тушунтириш деб қабул қилиш хатари бор. Масалан, чала билимли этимологларда шундай х атолар учраб туради: улар сўзнинг замонавий маъносини талқин қилар эканлар сўзнинг ўзлари билган энг қадимий маъноларидан бирини аниқлаб, «ҳамма нарсани» тушунтирдик деб ўйлайдилар, ҳолбуки масаланинг моҳияти қандай қилиб «маъно ўзгаришини» содир бўлганини аниқлашдир. Ижтимоий билиш жараёнида планетар онг нинг зарурлиги ҳам баъзи адабиётларда алоҳида қайд этилмоқда. Чунки, п ланеталараро онгнинг шаклланиши ўзига хос хусусиятларга эгадир. Дарҳақиқат, миллий муаммолар миллий ўзликни англашда ўз аксини топганидек, XXI асрнинг глобал муаммолар системаси умумпланетавий ўз-ўзини англашда ўз ифодасини топади. Планетар онгнинг муҳим сифатлари қуйидагилардан иборат: Биринчи, умуминсоний қадриятлар хусусий ( регионал, миллий, синфий) қадриятлардан устун бўлиб, планетар онгда доминантлик қилади. Мана шу доминантликка лоқайдлик планетар онг маъносининг йўқолишига олиб келади. Планетар онг яратилган тақдирда ҳам дунёвий хамкорлик турли- туманлигича ва қарама- қаршилигича қолаверади. Ривожланган давлатлар ўртасидаги сиёсий, иқтисодий зиддиятлар сақланиб қолади: Ўткир ва хавфли низолар (конфликтлар) ни келтириб чиқаради. Шимол ва Жанубнинг қарама-қаршилиги синфлар ўртасидаги,

этник гуруҳлар ўртасидаги танглик кўп мамалакат ва минтақаларда ҳалигача сақланиб қолмоқда. Планетар онгнинг вазифаси юқорида тилга олинган муаммоларни кейинги планга суриб, глобал муаммоларни ҳал этишда барча мамлакат ва халқларнинг изчил ҳамкорлигини таъминлашдан иборатдир. «Бутун дунё халок бўлсин, лекин ҳақиқат тантана қилсин» деган принцип ҳар қандай инсонпарварлик мазмунидан махрум эди, лекин бугун ҳалокат ёқасида турган дунёда бу принципга амал қилиш жиноятга айланмоқда. Дастлаб дунёни ҳозирги кунда қандай бўлса шундайлигиса сақлаб қолиш керак. Худди мана шу буюк вазифа планетар онгни юзага келтирди. Планетавий онг тушунчасини аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, кўпчиликка тааллуқли онг эканлиги назарда тутилади, у фақатгина профессионал сиёсатчиларгагина тааллуқли эмас. Иккинчидан, планетавий онг айрим халқлар ва мамлакатларнинг ижтимоий онгини, шунингдек, индивидуал онгини тузатишга олиб келади. Ўзини жаҳон фуқароси сифатида ҳис этиш ҳозирги пайтда сиёсий маданиятнинг узвий элементига айланди. Бу ҳолат индивидуализм ва коллективизм муносабатларини ижтимоий маданият қадриятлари сифатида ривожланишига туртки берди. Асрлар мобайнида хукмрон бўлиб келган мамалакатлар ва халқларнинг индивидуализми планетавий коллективизм томон кўпроқ силжимоқда. Дунёни қутқариш учун бундан бошқача йўлнинг бўлиши ҳам мумкин эмас. Планетавий бирдамлик онг фактидан умуминсоний амалиётга айланиши керак. Дарвоқе, бу ҳақда бутун жаҳон файласуфларининг XIX конгрессида айтиб ўтилган эди ( Москва, 1993 йил). Бугунги кунда ривожланган Ғарб мамалакатларида коллективизм фойдасига сезиларли силжишлар кузатилмоқда. Шуни таъкидлаш керакки, бундай силжишларнинг халқаро ва ички вариантлари бир йўналишга эга.

Учинчидан, планетар онг табиий, техникавий, гуманитар, фалсафий фанларнинг янги ютуқларини четлаб ўтиш орқали глобал муаммоларни «соғлом фикрлаш» ёрдамида ҳал қила олмайди. Планетавий онг синергетиканинг муҳим хулосаларини ўз ичига олади. Уларнинг айримларига тўхталамиз: а) мураккаб тузилган тизимда ( худди шундай «жамият-табиат» тизими уларнинг ривожланиш йўлларини тўсиб қўмаслиги керак, балки уларни тушуниш, уларнинг ўз йўлларини топиш зарур); б) Мураккаб тизимлар учун ривожланишнинг бир неча муқобил йўллари мавжуд, уларни ўрганган ҳолда апокалистик вариантларни рад қилиш керак, илмий-техникавий ривожланиш ютуқларидан фойдаланган ҳолда кейинги ривожланишнинг шундай вариантини топиш керакки, у инсонларни қониқтириш ва табиатнинг емирилишига йўл қўймаслиги керак. в) мураккаб тизимни ва бошқарувни ишончли текшириш учун куч муҳим эмас. Хуллас, биринчидан, ижтимоий билиш жамиятни илмий нуқтаи назардан таҳлил қилиш, ундаги воқеа, жараён ва ҳодисаларни илмийлик ва мантиқийлик асосида ўрганиш, назарий ва амалий тадқиқот ўртасидаги уйғунликни таъминлаш, инсонда бу мураккаб тизим тўғрисида мустақил билим ва кўникмага эга бўлиш туйғусини шакллантиришга ёрдам беради. Иккинчидан, и жтимоий билишга муқаррар равишда сиёсий мафкура, қадриятлар, ижтимоий-сиёсий идеаллар ўз таъсирини кўрсатади. Шу боисдан ҳам ижтимоий ва табиий-илмий билишни бир-бири билан тенглаштириш ярамайди. Учинчидан, ижтимоий билиш орқали инсон доимо ўзининг табиат дунёсига, бошқа одамлар дунёсига, ўз тарихи ва маданиятига муносабатини, ўзининг ўзига муносабатини билишга интилади, ўз ҳаётининг идеаллари, қадриятлари ва нормаларини аниқлаб олади. Тўртинчидан, демократик жамият қуриш ва баркамол авлодни тарбиялашда ижтимоий фалсафанинг

ўрни ва аҳамияти, бу жараённинг самарасини оширишга имкон берадиган усул ва воситалар ҳам ижтимоий билишнинг ҳолати, ютуқлари, истиқболлари бўйича қўлга киритилган илмий ютуқлар билан белгиланади. Зеро, ижтимоий билиш ва мулоқотнинг кўплаб сирлари инсон фаолиятини ажралмас бўлаги ҳисобланади. Таянч тушунчалар: Билиш, илмий билиш, ижтимоий билиш, ижтимоий хақиқат, ижтимоий билишнинг эмпирик босқичи, ижтимоий билишнинг назарий босқичи, ижтимоий билиш методлари: кузатиш, статистика, ижтимоий эксперимент, хужжатлар билан ишлаш, тарихийлик ва мантиқийлик, моделлаштириш, тарихий аналогия.

Похожие

Ижтимоий-гуманитар билишнинг ўзига хос хусусиятлари

Акмеологик билишнинг ижтимоий – маданий контексти

Билиш назариясининг ўзига хос хусусиятлари. Билиш назарияси фалсафий фан сифатида

Илмий билишнинг шакллари

Фукаролик жамиятининг барпо этишнинг узига хос хусусиятлари