Ижтимоий-гуманитар билишнинг ўзига хос хусусиятлари - Философия - Рефераты

Ижтимоий-гуманитар билишнинг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112 KB

Ижтимоий-гуманитар билишнинг ўзига хос хусусиятлари Режа: 1. Ижтимоий-гуманитар билим муаммо сифатида. 2. Табиатшунослик ва жамиятшуносликнинг ўхшаш жиҳатлари ва фарқлари. 3. Матннинг фалсафий-методологик таҳлили ижтимоий билим негизи.

Ижтимоий-гуманитар билим муаммо сифатида. Ҳозирги замон фан фалсафаси ва методологиясида бу мавзу айниқса жамиятни билишнинг янги усулларини топиш йўлида олиб борилаётган изланишлар, таълимнинг ижтимоийлашуви зарурати, шунингдек илмийтадқиқот фаолиятига «инсон ўлчови» киритилиши муносабати билан алоҳида аҳамият касб этмоқда. Анъанавий гносеологияда табиий фанлар билим ва билиш фаолиятининг, энг муҳими – билиш назариясининг идеали ҳисобланса, инсон ҳаётининг мазмуни, ахлоқий ва эстетик қадриятларни ўзида мужассамлаштирган маданият ва маънавият ҳақидаги фанлар тажрибаси гносеология доирасидан четда қолаётир. У ижтимоий билимга мурожаат этганида билувчи инсон, унинг бошқалар орасидаги борлиғини англаб етиш, ижтимоий-гуманитар фанлар гносеологиясига фалсафий, тарихий ва ижтимоий-маданий кўрсаткичларни киритиш усулларини идрок этиш, ҳақиқат категорияси, унинг объективлигини талқин қилиш ва тушунишдан фойдаланувчи янгича ёндашувда қайта англаб етишнинг оқилона шаклларига эҳтиёж туғилади. ХХ асрда бу муаммолар устида М.М.Бахтин жиддий мулоҳаза юритган. У билиш фалсафасидаги вазиятни ўзгартириш ва мутлақо янгича ёндашув яратишнинг бир қанча фундаментал дастурларини белгилади. Унинг энг самарали ва илҳомбахш ғояси яхлит субъект – билувчи инсонга нисбатан ишончга асосланган билиш ҳақидаги таълимотни яратишдир. Бахтин бизга ижтимоий фанларнинг фалсафий асослари ҳақидаги мулоҳазаларни қолдирди. «Бу ерда мезон билишнинг аниқлиги эмас, балки теранлигидир. Бу ерда билиш шахсга қараб мўлжал олади. Бу кашфиётлар, билиш ва хабарлар соҳасидир. Ижтимоий фанлар предмети – ифодали ва сўзловчи борлиқ» 1 . Анъанавий гносеология абстракциялари классик табиатшунослик талабларига мувофиқ субъектни бутунлай эътибордан соқит этиш, «инсон ўлчови» аҳамиятсиз деб эълон қилиш йўли билан яратилган. Бу анъанада релятивизм билан тенглаштирилувчи психологизм ва тарихийликни енгишга 1 Бахтин М.М. К философским основам гуманитарных наук // Собр. соч.: В 7 т. Т. 5. – М., 1996.-С.75

«жарроҳлик» усулида – билиш ва унинг натижаларидан инсонни чиқариб ташлаш йўли билан эришилган. Ҳозирги замон гносеологияси замирида инсонни мавҳумлаштириш эмас, балки инсонга билишнинг яхлит субъекти сифатида ишониш ётиши лозим. Бу ҳолда нафақат билишнинг назарий модели, балки умуман билиш гносеология объектига айланади. Бахтин таъбири билан айтганда, билиш масъулият билан фикрловчи онгнинг қилмишига айланади ва натижа – ҳақиқат билан узвий манфаатдор тушуниш сифатида намоён бўлади. Билимга нисбатан мавхум-назарий ёндашувда муқаррар тарзда мавҳумлаштирилган яхлит билувчи инсон ҳозирги замон гносеологиясида билиш имкониятининг шартига айланади. Бу билиш, субъект ва ҳақиқатни тушунишда антропологик анъананинг моҳиятини ташкил этади, шу боис ижтимоий фанлар методологиясида ҳам тўла рўёбга чиқарилиши лозим. Бахтин тарихан ҳақиқий онгнинг янги дунёсини яратади ва унга яхлит инсоннинг ахлоқий ва эстетик қадриятларга асосланган янгича муносабатларини ҳам киритади. «Муаллиф ва эстетик фаолият қаҳрамони» асарида у мавхум гносеологик субъектни ўзаро боғланган муаллиф ва қаҳрамон билан алмаштиради, субъект гўё иккига – билиш устида рефлексияни амалга оширувчи, у ҳақда «ёзувчи» ва шу тариқа «муаллиф»га айланувчига ва билишнинг «қаҳрамони» сифатида уни яратувчига ажратади. «Назарийлик дунёси»да кўринмайдиган икки шахсдан иборат ягона субъектнинг ички структураси намоён бўлади. У ўзини когнитив муносабат қадриятлар, хусусан ахлоқий ва эстетик қадриятлар билан бойиган ҳолда намойиш этади. Айни вақтда билиш жараёнининг алоҳида структураси ҳам намоён бўлади. Бу ерда «субъект – объект» икки томонлама муносабати камида уч томонлама тус олади: субъект объектга нисбатан қадриятлар тизими ёки коммуникатив муносабатлар тизими орқали ёндашади ўзи ҳам «Мен ва Биров», «муаллиф ва қаҳрамон» бир бутунлиги тарзида намоён бўлади ва объектга фақат шу нуқтаи назардан қарши туради. Натижада ижтимоий

билимнинг нафақат илмий, балки фалсафий табиати ва ҳатто унинг бадиий онгга яқинлиги аён бўлади. Бахтин «Қилмиш фалсафаси» асарида бу хусусда сўз юритиб, Ницше, Шопенгауэр яратган дунёнинг ярим фалсафий, ярим бадиий концепциялари замирида «муаллифнинг дунёга муносабатининг жонли воқеаси, санъаткорнинг ўз қаҳрамонига шундай муносабати ётади ва бундай концепцияларни тушуниш учун маълум даражада антропоморф дунё – уларнинг тафаккур объекти керак», деб қайд этган эди. Билиш фаолиятининг қадриятларга асосланган шаклларини киритиб ва ижтимоий матнларда одатдаги субъектни муаллиф ва қаҳрамон билан алмаштиришни таклиф қилиб, Бахтин ижтимоий билим учун «субъект – объект» гносеологик қарши-қаршиликдаги оппозициясидаги субъектнинг маъноси ва аҳамиятини сезиларли даражада ўзгартирди. Шу боис у объект билан тенг муносабатларга қўйилган субъектнинг ўзи ҳам қандайдир «моддийлик» касб этувчи ва ўзига хослик – онглилик, маънони тушуниш ва қадриятлар тизимини йўқотувчи «симметрия» хавфини бартараф этди. Табиатшунослик ва жамиятшуносликнинг ўхшаш жиҳатлари ва фарқлари. Бу муаммони назарий тушуниш фалсафа тарихида икки асосий йўналиш билан боғлиқ. Биринчи йўналиш мазкур билим турлари ўртасидаги фарқни мутлақлаштирувчи концепцияларда, иккинчи йўналиш – жамиятшунослик, ижтимоий фанларнинг ўзига хослигини инкор этувчи назарияларда намоён бўлган. «Табиат ҳақидаги фанлар» ва «маданият ҳақидаги фанлар» ўртасидаги фарқни ўзича асослаган нуфузли концепциялардан бири неокантчилик концепцияси бўлиб, у XIX аср охири – XX аср бошларида В.Виндельбанд ва Г.Риккерт асарларида илгари сурилган. Уларнинг фикрича, табиий фанлар табиатга хос қонунлар, сабабларни очиб беради, табиий жараёнларни тушунтиради ва уларнинг оқибатларини башорат қилади. Улар такрорланувчи, ўхшаш ва барқарор хоссалар, алоқалар ва муносабатларни аниқлайди, шу сабабли умумлаштириш методи, ҳамда бинобарин, математик аппаратдан ҳам фойдаланиши мумкин. Жамият маданияти, тарихи ҳақидаги

фанлар ўзига хос, бетакрор воқеаларни ўрганади. Файласуфлар қайд этишича, бу ерда қонуниятлар мавжуд эмас, шу сабабли бошқача – индивидуаллаштирувчи, ўз моҳиятига кўра тавсифловчи метод қўлланилади, фанларнинг ўзини эса идиографик ёки тавсифий деб номлаш мумкин. Уларда субъектнинг қадриятларга муносабати, унинг манфаатлари ва мақсадлари кенг ўрин олади. Табиат ҳақидаги фанлар ва маданият ҳақидаги фанлар ўртасидаги бу методологик фарқ бугунги кунда эътиборга олинади, бироқ шу билан бирга у мутлақлаштирилиши мумкин эмаслиги ва ҳар бир муайян илмий фанга нисбатан аниқлик киритилиши лозимлиги қайд этилади. Маданият ва жамият ҳақидаги фанларнинг, объекти, уларни билиш методлари ва шаклларининг ўзига хослигини инкор этувчи концепциялар хусусан позитивистик социологияга хосдир. Улар жамиятнинг инсон фаолиятига ва одамларнинг онгли тасаввурларига боғлиқ бўлмаган ҳодиса сифатидаги талқинидан келиб чиқади. Инсон ижтимоий объектлар дунёсидаги тасодифий, номуҳим ва ўзига хос бўлмаган ҳодиса сифатида қаралади, ижтимоий объектлар табиат ҳодисалари билан ўхшашлик бўйича тадқиқ этилади, билим замирида эса табиий илмий методология мезонлари ётади. Умуман олганда, бу концепцияларда эмпирик кузатиш, миқдорий математик методлар, қадриятлар билан боғлиқ ҳар қандай муаммони ноилмий деб рад этиш устунлик қилади. Бошқача айтганда, инсон фаолиятининг ижодий жиҳатлари, унинг муайян тарихий хусусияти ва ижтимоий-маданий омиллари эътиборга олинмайди. Буларнинг барчаси пировард натижада ижтимоий ва маданий ҳодисалар талқинида ўта мавҳумлик ва нотарихийликка сабаб бўлади. Сўнгги ўн йилликларда табиатшунослик ва ижтимоий фанларнинг ўхшаш жиҳатлари ва фарқлари муаммосининг бошқача талқини кенг тарқалди, янги йўналиш шаклланмоқда. У умумий илмий билишнинг айрим тури ҳисобланувчи, унинг умумий мезонлари ва қонунларига бўйсунувчи маданий-тарихий ва ижтимоий ҳодисалар ва жараёнларни объектив билиш мумкинлигини сўзсиз тан олишга асосланади. Айни вақтда ижтимоий борлиқ

ва «инсон дунёси»ни билишда объектив ҳақиқатга эришиш мураккаб жараён бўлиб, айрим алоҳида талаблар ва шартларни бажаришни тақозо этади. Ижтимоий ва табиий фанлар аввало объектига кўра фарқ қилади. Бу ҳолда жамиятнинг билиш объекти сифатидаги ўзига хос хусусиятлари масаласи юзага келади. Жамиятнинг ривожланиши ва фаолият кўрсатиши одамлар фаолияти маҳсулидир, шу сабабли муайян тирик одамлар хулқ- атвори ва фаолиятини бевосита ўрганиш қонунларини кашф этиш ва ўрганишнинг эмпирик базаси ҳисобланади. Одамларнинг ҳақиқий эмпирик тарихи жуда ранг-баранг бўлиб, қонуният, турғунлик ва такрорийликни аниқлаш жуда қийин. Муайян тарих ўта индивидуал бўлиб, ҳар бир мамлакатнинг ҳақиқий тарихи ўзига хос ва бетакрордир. Ўз-ўзидан равшанки, ижтимоий жараёнлар ва ҳодисаларни «соф кўриниш»да, лаборатория шароитида ўрганиш мумкин эмас, ижтимоий эксперимент имкониятлари чеклангандир. Жамиятнинг ижтимоий-гуманитар билиш объекти сифатидаги муҳим хусусияти шундаки, унинг мазмуни ва таркибига онгли ва фаол билиш субъекти ўрганилаётган ижтимоий борлиқ ва «инсон дунёси»нинг муҳим элементи сифатида киради. Демак, тадқиқотчи алоҳида борлиқ - инсон онгининг мазмуни, маънолар ва мазмунлар соҳаси билан иш кўради, бу эса табиий фанларда мавжуд бўлмаган махсус методологик усулларни талаб қилади. Айни ҳолда объектни ўрганиш доим субъектнинг ҳаракатларида муҳим аҳамият касб этувчи муайян қадриятлар, мўлжаллар ва манфаатлар нуқтаи назаридан амалга оширилади. Бундан ижтимоий-гуманитар билишнинг нафақат объекти, балки субъектини ҳам кўрсатиш лозим, деган хулоса келиб чиқади. Аслида, ижтимоий билиш ижтимоий жиҳатдан шаклланган ва манфаатдор субъект томонидан амалга оширилади, у мазкур субъектнинг дунёқараши билан белгиланади. Табиатшуносликда фалсафий, мафкуравий ва бошқа жаоаёнлар илмий кашфиётларнинг мазмунига эмас, балки улардан келиб чиқувчи назарий фалсафий хулосаларга, шунингдек билимларнинг амалда қўлланилишига

таъсир кўрсатса, ижтимоий фанларда субъектнинг мақсади – билим олиш, унинг ёрдамида у ёки бу ижтимоий муносабатлар ва тузилмаларни нафақат тушунтириш, балки асослаш, мустаҳкамлаш ёки қоралаш, ўзгартиришдир. Бу ерда билимнинг мазмуни билувчи субъект ижтимоий нуқтаи назарининг таркибий қисми ҳисобланади, бинобарин, ижтимоий ғоялар ва назарияларнинг асл мазмунини тушуниш учун уларни нафақат билиш объекти, балки ижтимоий гуруҳларнинг ҳақиқий манфаатлари билан таққослаш, яъни объектни ўрганишнинг қўшимча мезони – субъект-субъект муносабатлари (субъектлараро муносабатлар)ни ҳам киритиш лозим. Табиатшуносликда билишнинг ўзига хос хусусиятлари, шунингдек нисбатан мустақил ва эркинлигини аввало шу билан изоҳлаш мумкинки, бу ҳолда субъект объектни бевосита, у амалда қандай бўлса, шундай акс эттиришга қараб мўлжал олади. Ўз-ўзидан равшанки, билиш объекти амалий фаолиятнинг қайси тарихий ва ижтимоий муайян шаклларида берилган бўлмасин, унинг хоссалари, муносабатлари, функциялари ва бошқа кўрсаткичлари муҳим аҳамият касб этади ва субъектга боғлиқ бўлмайди. Бунда баъзан тадқиқот мақсадларидан қатъий назар объектив натижа берувчи экспериментал фаолият моддий жараёни муҳим рол ўйнайди. «Объектга қараб мўлжал олиш» ва экспериментнинг пировард натижаларига субъект анча кам таъсир кўрсатиши субъектнинг объект ва у ҳақидаги билим ўртасидаги «воситачилик» хизматидан маълум даражада воз кечиш имконини беради. Бундан ташқари, муайян тадқиқотчи ишининг натижалари умумий аҳамият касб этиши ҳам субъектдан узоқлашишга имконият яратади. Бу маълумки, натижаларни эълон қилишнинг «шахссиз» усулида, олинган барча маълумотлар ва хулосаларни тадқиқот методлари ва йўналишларига боғламасдан баён этиш имкониятида ўз ифодасини топади. Кўрсатилган омилларнинг барчаси тадқиқотчиларнинг объектив ҳақиқий билим олиш, тадқиқот объекти ва натижаларига холисона ёндашиш касбий-ахлоқий мўлжали билан амалда у ёки бу тарзда мустаҳкамланади.

Субъект объектга қадрият сифатида ёндашиши муқаррар бўлган ижтимоий ва гуманитар билишда бошқача объектив вазият юзага келиши назарда тутилади: объектни нафақат билиш, балки бир вақтнинг ўзида ва ҳатто биринчи навбатда унга баҳо бериш амалга оширилади. Баҳо беришнинг киритилиши объект «ўз ҳолича» субъектни қизиқтирмаслигини англатади; у субъектни фақат мақсадга мос келган ва субъектнинг маънавий ёки моддий эҳтиёжларини қондирган ҳолда қизиқтиради. Қадриятни белгилаш объектни айрим андозалар (идеал, эталон, меъёр) билан таққослаш ва бу андозага мувофиқлик даражасини аниқлаш тарзида амалга оширилади. Андозалар у ёки бу маданиятда шаклланади, «эстафета» (анъана) тарзида авлоддан авлодга ўтади, субъект уни таълим жараёнида ва кундалик ҳаётда аниқлайди. Шундай қилиб, субъект объектга қадрият сифатида ёндашишдан бошқа мақсадни кўзлайди, табиий фанларда одатда эътибордан соқит этишга ҳаракат қилинадиган омиллар эса бу ерда объектив зарур хусусият касб этади. Субъект-объект муносабатларининг бу типида билиш иккинчи ўринга тушади, бироқ амалда унинг натижалари баҳо бериш учун асос бўлиб хизмат қилади. Баҳо бериш, мақсадлар ва идеалларни танлаш амалларида субъектнинг хоҳиш-иродаси, танлаш борасидаги фаоллиги, мойилликлари ва мўлжаллари намоён бўладики, улар интуитив, иррационал ва бошқа омилларни ҳам ўз ичига олиши мумкин. Натижада қадриятларга асосланган муносабат билишга қарамақарши, умуман объектив ҳаққоний билишга ёт муносабат сифатида намоён бўлади ва тегишли равишда бундай баҳолар ижтимоийгуманитар билишга нисбатан татбиқ этилади. Бироқ субъект- объект муносабати «нейтрал» ва қадриятларга асосланган типларининг бундай фарқланиши мавҳумлаштиргандагина мумкиндир, ҳақиқий билиш жараёнида эса муносабатларнинг иккала типи ҳам узвий бўлиб, нафақат ижтимоий-гуманитар билишда, балки табиий-илмий билишда ҳам муайян даражада мавжуддир. Ижтимоий борлиқ объектив жараёнлар ва қонуниятларни ўзида акс эттирган даражада у табиат дунёси билан ўхшаш бўлиб, табиий фанларнинг

методларига яқин илмий методлар ёрдамида ўрганилиши мумкин. Бинобарин, билишнинг ҳар қандай турида эмпирик ва назарий даражаларни ва уларга мос методлар ва шаклларни фарқлаш мумкин бўлиб, улар, табиийки, ижтимоий-гуманитар тадқиқотларда фойдаланишда маълум даражада мослаштириш (модификациялаш)ни назарда тутади. Шу сабабли қуйида ижтимоий-гуманитар билишда умумий илмий методларнинг амал қилиш хусусиятлари тўғрисида эмас, балки асосан билишнинг шу типига хос бўлган методлар тўғрисида сўз юритамиз. Улардан энг муҳимлари матн билан ишлаш методлари ва усуллари бўлиб, уларнинг илмий мазмунини махсус фалсафийметодологик таҳлил билан бойитиш талаб этилади. Матннинг фалсафий-методологик таҳлили ижтимоий билим негизи. Матн – ҳар қандай ижтимоий фаннинг бирламчи борлиғи ва таянч нуқтаси. У ижтимоий билим ва билиш фаолиятининг барча хусусиятлари – унинг коммуникатив, маънони тушуниш ва қадриятларга асосланган табиатини ўзида мужассамлаштиради. Матнни таҳлил қилишнинг муҳим шакли – ижтимоий билимнинг қадриятлар билан боғланган, фалсафий асосларини, айниқса матн мазмунида аниқ кўриниб турмаган, яширин омилларни аниқлашдир. Кўзда тутилувчи, яширин мазмун, қадриятлар ва фалсафий тамойиллар, тарихий-маданий ва бошқа омиллар таҳлили жараёнида аниқ таърифланади, тадиқиқот, баҳо бериш ва танлашнинг бош объектига айланади. Эпистемологик тадқиқот учун матнлар билан ишлашнинг яхлитлик ва тарихийлик каби тамойиллари муҳимдир. Яхлитлик матн парчалари, у ёки бу таркибий бирликларини фақат бутун матнга боғлаб ўрганишни назарда тутади. Матннинг ўзи контекст ва тагмаънога боғлаб ўрганилиши, айрим муаллиф матни унинг бошқа матнлари, шунингдек айни шу йўналишга мансуб бошқа муаллифларнинг матнлари билан таққосланиши лозим. Бу бир қарашда содда талаблар анча теран маъно касб этади. Яхлит ёндашув матннинг яширин элементларини тахмин қилиш, сўнгра аниқлаш ва ҳисобга

олиш имконини беради. Бу даража бошқа муҳимроқ яхлитлик – матннинг ижтимоий-тарихий шартшароитлар, умуман жамият маданияти билан боғлиқлигини англаб етишни назарда тутади. Бу ҳолда тадқиқот методологияси ўзгаришини кутиш мумкин, чунки рефлексия қадриятлар ва бошқа ҳодисаларнинг яширин асослари ва омилларини аниқлаш гносеологик амали сифатида моҳият эътибори билан бош амаллардан бирига айланади, аниқланган яширин элементлар эса матн, унда ифодаланган билим мазмунининг талқинини бутунлай ўзгартиради. Айни вақтда матн тузилиши ва функциялари ҳақидаги тасаввур ҳам ўзгаради, чунки у маданиятда «яшовчи», шундай яшаш усули белгиларини ўзида мужассамлаштирган ҳодиса сифатида ўзлаштирилади. Ўз-ўзидан равшанки, фан файласуфи матннинг диалог тарзидаги хусусиятини, умуман унинг коммуникатив табиатини ҳам матннинг белги-аломати сифатида ҳисобга олиши лозим. Бу билишнинг кўпгина шакллари ва методларининг келиб чиқишини, уларнинг диалоглик табиатини намоён этади (масалан, тушуниш, тушунтириш, далиллаш ҳолларида), объектив билим андозалари, уларни формаллаштириш ва умуман уларнинг меъёрлари мантиқий ва коммуникатив табиатга эга эканлигини тушуниш имконини беради. Ижтимоий фанларнинг когнитив амалиёти нафақат матннинг қадриятлар билан боғлиқ элементларини ўрганиш, балки шу билан бир вақтда у, ўз мазмунидан қатъи назар, давр хусусияти, инсон ҳақиқий ҳолатининг билвосита, бироқ холис «гувоҳи», ифодачиси сифатида намоён бўлади. Шу тариқа тарихийлик тамойили нафақат матнни ўрганиш билан боғланади, балки ўрганиш ва тушунтиришда методологик, эвристик функцияларни ҳам касб этади. Матннинг ижтимоий-маданий талқини нафақат унинг маданият ҳодисаси сифатида мавжудлиги, балки унда ижтимоий борлиқнинг акс этиши муаммосини ҳам қўяди. Бунда матннинг лингвистик ва бадиий тавсифи эмас, балки гносеологик тавсифи, билиш шакли сифатидаги матн биринчи ўринга чиқади.

Когнитив фаолиятнинг алоҳида натижаси сифатида, матн бир вақтнинг ўзида борлиқни акс эттиришнинг турли даражалари ва шаклларини синтез қилади. Бу, биринчидан, айрим ҳодисалар мазмунининг тавсифи ва субъект – муаллифнинг уларга муносабати; иккинчидан, поэтика, контекст ва тагмаъно орқали муаллиф фалсафийэстетик, маданий-тарихий қадриятларининг, улар орқали эса – давр хусусиятининг инъикоси; учинчидан, матнда «икки онг» диалогининг ва тегишли равишда бошқа онг ва ҳатто бошқа маданият томонидан қилинган талқинларининг мавжудлигидир. Бироқ айни шу жиҳат матннинг семантик маъноларини, унинг очиқлиги ва кўп маънолилигини, муаллиф, ўқувчи маънолари ва «объектив» маъноларни, демак, тушуниш ва талқин қилишнинг герменевтик муаммоларини кун тартибига қўяди. Бу жиҳатларни ёритиш мутахассислар томонидан таклиф қилинувчи матнларга шарҳларнинг мантиқий-гносеологик негизини ташкил этади. Матнларнинг яширин мазмунини аниқлаш мантиқий изчил хусусият касб этмайди, фаразлар ва тахминларга таянади, аниқланган асослар ҳақиқийлигининг бевосита ва билвосита далилларини талаб қилади. Тарихчилар ва маданиятшунослар бугунги кунда у ёки бу ўзига хос хусусиятлар ҳақидаги билвосита далилларнинг объектив методини амалда кенг қўлламоқдалар. Бирон-бир хўжалик, ишлаб чиқариш ёки савдо муаммоларига бағишланган мавжуд матнларда улар дунёни тушуниш, тафаккур услуби, ўзликни англашнинг турли жиҳатларини ёритишга ҳаракат қилмоқдалар. Масалан, XVI аср Италия гуманистик маданиятини Ваноччо Бирингуччонинг олов билан боғлиқ ҳунармандчилик турларига бағишланган «De la pirotechnia» рисоласига мурожаат этиб ўрганиш мумкин. Тадқиқотчи сўзнинг ўз маъносида инсонпарвар бўлмаган рисола муаллифида инсонпарварларга хос тафаккур услубига дуч келади. Муаллиф бу тафаккур ва маданият услубини бевосита, инсонпарварлик руҳи билан суғорилган асарларни синчиклаб ўқиш натижасида эмас, балки жамиятдаги маданий муҳит орқали қабул қилган. Бундан гуманистик тафаккур услуби

шаҳарликларнинг кенг қатламларига, умуман Уйғониш даври маданиятига хос бўлган, деган хулосага келиш мумкин. 2 Маданий-тарихий матннинг яширин мазмунини аниқлашнинг яна бир хусусияти шундаки, бошқа маданиятга мансуб тадқиқотчи амалда мавжуд, бироқ мазкур маданият бағрида вояга етган одамларга номаълум яширин маъноларни аниқлаши мумкин. Бошқа маданият ва даврдан келувчи бундай саволларнинг қиммати ва ўринлилиги шундаки, уларга объектив жавоб амалда мавжуддир. Бу ҳолда биз ўтмишнинг бадиий асарларида ноаниқ билимнинг амалдаги мавжудлик хусусиятларига дуч келамиз. Матнларнинг бу хусусиятлари объективдир, улар ўқувчи-талқинчилар томонидан яратилмайди, балки у ёки бу маданиятда онгли ёки онгсиз тарзда юзага келади. Шундай қилиб, матн унинг амалда мавжудлигини ва маданиятда авлоддан-авлодга ўтишини таъминловчи объектив хоссаларга эгадир. Агар матн бошқа маданиятга мансуб бўлса, уни тушуниш ва шарҳлаш вазифалари сезиларли даражада оғирлашади, чунки муаллиф ва талқинчининг ёндашувлари мос тушмаслиги мумкин. Натижада маданиятлараро тафовутлар, масалан, тиллар, дунё манзаралари, анъаналар, урф-одатлар, хулқ-атвор меъёрлари, расм-русумлар, маиший маданиятда ҳар хилликлар юзага келади. Улар миллий хусусиятлар, фаолият усулларидаги фарқларни ёки этнографик хусусиятга эга тафовутларни акс эттириши мумкин. Шундай қилиб, инсонийлик руҳи билан суғорилган матнларнинг ўзига хос хусусиятлари ва муаммоларининг фалсафий-методологик таҳлили ижтимоий-гуманитар билимнинг муҳим вазифаси – билим ортида турувчи субъектни назарий реконструкция қилиш, бундай субъектни яратган маданиятни ижтимоий-тарихий талқин қилишни ечиш йўллари ва усулларини аниқлаш имконини беради. Фалсафий методология ва адабиётшунослик методологиясининг ривожланишини тавсифловчи тенденцияларда муайян ўхшашлик мавжуд. 2 ª: Харитонович Д.Э. К проблеме восприятия гуманистической культуры в итальянском обществе XVI в. // Культура Возрождения и общество. – М., 1996. – 157, 161-С.

Адабиётшуносликда бу – тор лингвистик ёндашувдан уни фалсафий-эстетик, дунёқарашга оид ва маданий-тарихий омиллар билан тўлдириш сари ҳаракатланишдир. Билиш назариясида ҳам субъект ва мантиқий-гносеологик таҳлилнинг ўта мавҳумлиги муаммосини ечиш, билишнинг ижтимоий- маданий ва умуман қадриятлар билан боғлиқ асосларини ҳисобга олиш учун тушунчалар аппаратини яратишга нисбатан муайян интилиш мавжуд. Бироқ бунда юзага келувчи методологик қийинчиликлар маълум маънода қарама- қарши хусусият касб этадики, бу айниқса мавҳумлаштиришларнинг шаклланиши ва уларнинг танланишида намоён бўлади. Адабиётшунослик мавҳумлаштирлар даражасини «ошириб юбориш»дан чўчийди, чунки фалсафий таърифларнинг универсаллигидан фарқли ўлароқ унинг тушунчалари ҳодисаларнинг муайян хусусиятларини акс эттиради. Билиш назарияси, ўз навбатида, билишнинг ўта мавҳум мантиқий даражасидан узоқлашиши, бироқ мавҳумлик даражаси ўринсиз пасайишидан эҳтиёт бўлиши лозим, чунки бу ерда умумлаштириш, яъни гносеологик ёндашув имкониятининг бутунлай йўқолиш хавфи яширин ҳолда намоён бўлади. Шундай қилиб, муаммо мавҳум ва ҳиссий-муайян нарсалар, ҳодисалар ва жараёнлар синтезининг шакли, меъёри ва чегарасини топишдан иборатдир. Табиатшунослик идеалларига кўра яратилувчи фалсафий матнларда мавҳумлаштиришларни нафақат формал-мантиқий воситалар билан, балки ижтимоий-гуманитар фанларда фойдаланилувчи ҳар хил воситалар, чунончи: мажозлар, ўхшатишлар, такрорлар, рамзлар, мўлжал-андозани қўллаш, матн тузилиши, баён этиш услуби ёрдамида эмоционал кайфият яратиш орқали ҳам яратиш мумкинлиги кўпинча эътибордан четда қолади. Бу ва бошқа шунга ўхшаш ижтимоий воситалардан герменевтикада, феноменологик, экзистенциал матнларда кенг фойдаланилади ва улар билиш фалсафасида ўзлаштирилиши лозим. Ижтимоий-гуманитар билимда макон, вақт ва хронотоп. Декарт ва Ньютон таъсирида шаклланган гносеологияда вақтдан ва тарихдан ташқаридалик ҳақиқийликнинг ва релятивизмни енгишнинг шартлари сифатида қабул қилинган. Бугунги кунда, И.Пригожин ва

И.Стенгерс фикрига кўра, ўзига хос «концептцал инқилоб» юз бермоқда – «фан ўзи учун вақтни янгидан кашф этмоқда». «Икки маданият»ни қарама- қарши қўйиш замирида асосан классик фаннинг вақтни эътибордан соқит этувчи ёндашуви ҳамда ижтимоий ва гуманитар фанларнинг вақтга қараб мўлжал олувчи ёндашуви ётади. Вақтнинг роли ва маъноларига нисбатан муносабатнинг ўзгариши гносеология олдига ҳам макон ва замон тушунчаларини билиш ҳақидаги янгича тасаввурлар мажмуида контекстида қайта ўзлаштириш вазифасини қўяди. Табиий-илмий билим идеаллари, мезонлари ва андозаларининг таъсирида вужудга келган одатдаги билиш назариясида вақт амалда мавҳумлаштирилган. Унинг замирида ётувчи дунёнинг ньютонча манзараси каби, ўтмиш, ҳозир ва келажакдаги вақтнинг исталган лаҳзаси бошқа ҳар қандай вақт лаҳзасидан фарқ қилмаган. Шу боис, ҳиссий ва мантиқий билиш, субъект ва объект категориялари, ҳақиқатнинг табиати ва бошқа муаммоларни ўрганиш билиш назариясида, одатда, вақтни ҳисобга олмасдан амалга оширилган. Бу вақтнинг барча белгилари, хоссалари мавҳумлаштирилишини англатган. Билишнинг вақтда ўзгариши – тарихийлик билиш назариясидан ташқарида, асосан фан тарихи, фалсафа тарихида ёки антропологияга оид тадқиқотлар доирасида ўрганилган. Бу ерда яна ижтимоий-гуманитар билишда макон ва замонни мутлақо янгича ғоя сифатида илгари сурган Бахтин тажрибасига мурожаат этиш мумкин. И.Кант, А.Бергсон ва герменевтика вакиларининг вақт ҳақидаги ғояларини билган ҳолда, Бахтин макон ва замон категорияларининг ўз талқинини излайди ва топадики, у билишда темпораллик ва маконлилик табиатининг ҳозирги талқининитопади. Бахтин амалдаги онг ва «фикрланувчи барча макон ва вақт муносабатлари»ни ягона марказ – «архитектоник яхлитлик»ка бирлаштиради. Бу ерда одатдаги гносеологизмнинг байроғига айланган физик кўрсаткичлар ва «субъект- объект»нинг қарама-қарши қўйилиши ўрнига қаршимизда инсон ва дунёнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақидаги бутунлай бошқача тасаввурлар намоён бўлади. Бу

ғоялар герменевтикага яқин бўлиб, унинг тажрибаси вақт табиатини билиш назариясида тавсифлаш усулларини тушуниш учун муҳим аҳамият касб этади. Бу ерда вақт ҳар хил нуқтаи назардан: ҳаётнинг темпораллиги сифатида, муаллиф (матн) ва талқинчи ўртасидаги муваққат масофанинг роли сифатида, «тарихий тафаккур» кўрсаткичи, биографик метод элементи, анъана ва янгиланувчи маънолар, андозаларнинг унсури сифатида англаб етилади. Бахтин «вақтдаги яхлит қаҳрамон»га, «ички инсон» муаммосига мурожаат этар экан, ҳаётнинг темпораллиги муаммосини бевосита таҳлил қилади ва «яшаш – ҳаётнинг ҳар бир лаҳзасида қадриятларга асосланиш демакдир», деган хулосага келади. Бахтин тарихий поэтикани яратиш жараёнида асос солган муайян дастурлардан бири – бу макон ва замон категорияларини ижтимоийгуманитар ёндашувда англаб етиш ва хронотоп тушунчасини муайян вазият учун макон-вақт кўрсаткичларининг аниқ бирлиги сифатида киритган. Бахтин темпорал ва макондаги муносабатларни таҳлил қилиш ва уларни бадиий матнлар ва адабиётшунослик матнларига «киритиш»нинг ўзига хос моделини яратиб қолдирдики, у хусусан когнитив матнларни ўрганиш учун ҳам андоза бўлиб хизмат қилиши мумкин. Шуни таъкидлаш лозимки, Бахтин А.А.Ухтомскийнинг табиийилмий матнларидан «хронотоп» атамасини олиб, хронотопни замон ва маконнинг моддий бирлиги, яхлитлиги сифатида талқин қилувчи натуралистик ёндашув билан кифояланмади, балки уни инсонийлик, қадриятларга асосланган маданий-тарихий мазмунлар билан ҳам бойитди. У изчил фалсафада ва ўзи киритган «бадиий хронотоп» тушунчасида замон ва макон талқинининг мувофиқлиги тафовутларини асослашга ҳаракат қилди. Бахтин замон ва маконга Кант ҳар қандай билишнинг зарурий шакллари деб берган баҳони қабул қилди, бироқ Кантдан фарқли ўлароқ уларни «трансцендентал шакллар» сифатида эмас, балки «ҳақиқий борлиқ шакллари» сифатида тушунди. У мазкур шаклларнинг бадиий билиш, «бадиий тасаввур қилиш» жараёнидаги ролини ёритишга ҳаракат қилди. Бахтин ягона атама

зарурлигини асослар экан, «бадиий хронотоп»да вақт зичланиб бадиий-аниқ кўриниш касб этишини, макон эса фаол тус олиб, вақт, сюжет, тарих ҳаракатига қўшилишини, вақт белгилари маконда намоён бўлиши, макон эса вақт билан ўлчаниши ва англанишини қайд этади 3 . Бахтиннинг тарихий поэтикаси ва хронотоплар бадиий аҳамиятининг аниқланиши контекстида вақт билан, макон ва замон имкониятлари билан субъектив ўйин деб белгиланган ҳодиса эътибордан четда қолмаслиги лозим. Бадиий, умуман ижтимоийгуманитар борлиққа хос бўлган бу ҳодиса – «санъаткорнинг қудратли хоҳиш-иродаси» таъсирида вақт ёки хронотопнинг ўзгаришидир. Фан ва соғлом фикр рағбатлантирмайдиган бу тажрибани гносеолог қандай баҳолаши ва тушуниши лозим? Сиртда аниқ кўриниб турган тўғри маъно замирида нима яширин? Ахир вақт билан ўйин – бу фақат бадиий асар ёки халқ оғзаки ижоди намунаси учун аҳамиятли бўлган бадиий усул-ку? «Субъектив ўйин»га Бахтин алоҳида эътибор бергани ва бунда аниқланган вақт шаклларининг бойлиги бадиий усул ортида муҳимроқ хоссалар ва муносабатлар яшириниб ётади, деб тахмин қилишга мажбур этади. «Вақт туйғусининг бир хусусияти» - тарихий инверсияга Бахтин айни шу нуқтаи назаридан ёндашади. Унинг фикрича, бунда «амалда юз бериши мумкин бўлган ёки фақат келажакда юз бериши лозим бўлган воқеа ўтмишда юз бергандек тасвирланади» 4 . Идеал, баркамоллик, инсон ва жамиятнинг уйғун ҳолати ҳақидаги тасаввурларга «борлиқ тўнини кийдириш» учун эҳтимол тутилган келажак ўтмишга кўчирилиб, улар худди илгари бўлгандек фикрланади. Бахтиннинг бадиий ва ижтимоий-гуманитар матнлардаги замон ва макон шакллари ҳақидаги матнлари устида мулоҳазалар хронотоп универсал, фундаментал категорияга айланиши мумкинлиги ҳақидаги фикрларга олиб келади. Хронотоп билим ва билиш фаолиятининг муайян макон ва вақт 3 ª: Бахтин М.М. Формы времени и хронотопа в романе. Очерки по исторической поэтике // Литературно-критические статьи. – М., 1996. – 121-122-с. 4 Бахтин М.М. . Формы времени и хронотопа в романе. Очерки по исторической поэтике // Литературно-критические статьи. – М., 1996. – 121-122-с.

кўрсаткичларини ҳанузгача тўла ўзлаштирмаган ва ҳатто уларни четлаб ўтадиган эпистемологиянинг мутлақо янги асосларидан бирига айланиши мумкин. Бахтин ғоялари ижтимоийгуманитар фанларнинг ҳозирги эпистемологиясини янгилаш ва янада такомиллаштириш имкониятларига нисбатан ишонч билан қараш имконини ҳам беради. Инсон билимининг ноклассик талқини таклиф қилинган бўлиб, у мавхум субъект-объект муносабати билан чекланмайди, бироқ уни нафақат когнитив, балки қадриятлар билан боғлиқ этик ва эстетик, шунингдек макон ва вақтга оид, хронотопик муносабатлар ҳам синтезланувчи фундаментал яхлитликнинг бир қисми сифатида ўз ичига олади. Билишнинг янги архитектоникаси марказида тарихан мавжуд, фаол ҳаракат қилувчи, масъулият билан фикр юритувчи инсон туради. Нафақат табиатшунослик идеалларини, балки дунёнинг бадиий талқини ва маданият ҳақидаги фанларнинг бой тажрибасини ҳам ўз ичига олган XXI аср фалсафаси айни шу заминда қурилиши лозим.

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Билиш фалсафаси. – Т.: Университет, 2005. 2.Основы философии / Под ред. Ахмедова М. – Т.: Шарқ, 2003. 3. Шермухамедова. Н.А. Фалсафа ва фан методологияси. – Т.:Унивеситет, 2005. 4. Классическая наука Средней Азии и современная мировая цивилизация. – Т.: 2000. 5. Границы науки: о возможности альтернативных моделей познания. – М.: 1991. 6. Диалектика познания. – М.: 1998. 7. Современные теории познания. – М.: 1992. 8. Теория познания. В 4-х т. – М.: 1991-1995. 9. Каримов Б.Р. Диалектика объективного и субъективного в методе восхождения от мавхумного к конкретному. – Т.: 1998. 10. Методы научного познания. Под ред. Нысанбаева А.Н. – Алматы, Галыш, 1996. 11. Шарипов М. Категориальные знания и их выводы. – Т.: Университет, 1995.

Похожие

Ижтимоий билишнинг ўзига хос хусусиятлари

Акмеологик билишнинг ижтимоий – маданий контексти

Билиш назариясининг ўзига хос хусусиятлари. Билиш назарияси фалсафий фан сифатида

Ижтимоий фалсафанинг предмети мақсади, вазифалари ва ижтимоий гуманитар фанлар орасидаги ўрни

Илмий билишнинг шакллари