Илмий тафаккур шакллари - Философия - Рефераты

Илмий тафаккур шакллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Илмий тафаккур шакллари Режа: 1. Муаммо 2. Ѓоя 3. Тушунча 4. Гипотеза 5. Назария

Илмий тафаккурни унинг мазмуни жиҳатдан ҳам, шакли жиҳатдан ҳам таърифлаш мумкин. Илмий тафаккурнинг мазмуни зарур алоқалар: қонунлар ва қонуниятлардир. Илмий тафаккурнинг шакллари: муаммо, ғоя, тушунча, гипотеза ва назариядир. Муаммо юнон тилида тўсиқ, қийинчилик, масала деган маъноларни билдиради. « Проблема » тушунчаси масалалар ёки бутун масалалар комплексини ҳал қилишга қаратилган билишнинг ривожланиш жараёнини ифодалайди. Инсон фаолиятининг бутун ривожланиш жараёни бир проблемани қўйиш ва ҳал этишдан бошқасига ўтишдир. Одамлар ўзлари ҳали билмаган нарсаларни билишга интиладилар. Лекин дастлаб улар, гарчи умумий тарзда бўлсада, нимани билмасликларини ва нимани билишни исташларини билишлари керак. Буюк Сократнинг ҳикматли сўзларида: биз қанча кам билишимизни билиш учун қанча кўп билишимиз кераклигини ҳамма ҳам билавермайди, - деб жуда аниқ айтилган. Проблема, муаммо мазмунининг ҳаётийлиги шундан иборатки, проблемалар ўртага қўйилган масалани ҳал этиш, ечиш йўлини топишни ташкил қилиш воситасидир. Проблемани ҳал етиб бўлмаслигининг исботи уни ҳал этишнинг ўзига хос шакли бўлиб хизмат қилиши мумкин (масалан, абадий двигателни яратиш муаммоси), чунки бундай исбот проблема қўйилишига сабаб бўлган илмий асосларни қайта кўриб чиқишга ундайди. Фанда ўртага қўйилган проблемани ҳал этиш зарурати ҳам уларни қайта кўриб чиқиш учун шароит яратади. Илмий проблемаларни ҳал этиш фанда билим олишнинг, билиш воситалари тараққиётининг ва билиш фаолияти ривожининг асосий йўналишидир. Илмий тадқиқотнинг бу бошланғич элементини англаш, ажратиш ва ўрганиш илмий-тадқиқот фаолиятини оптималлаштириш муҳим дастлабки шартидир. Илмий проблемага «илмий асосда ҳал этиладиган шакл»даги масала сифатида ёки фанда ишлаб чиқилган воситалар ва методларга албатта мурожаат этишни талаб қиладиган масала сифатида қараш мумкин. Уни илмий тадқиқотда бирон-бир нарсани топиш, қилиш, Муаммо

асослаб бериш керак деган маънони англатувчи конкрет мақсадли йўл-йўриқ сифатида изоҳлаш ҳам мумкин. Баъзан уни илмий тадқиқотнинг илгари маълум бўлмаган йўналиши тўғрисидаги билимнинг алоҳида турига ўхшатадилар. Ғоя – ҳодисларни фикрда ифода этишнинг формаларидан бири бўлиб, келгусида батафсилроқ шаклга келтириладиган билимнинг моҳияти ва асосий мазмунини англашни ўз ичига олади . Агар илгари ғояни онгда пайдо бўладиган ҳиссий образ деб, у ёки бу ҳодисаларнинг предметлари ва объектларини инъикоси деб билган бўлсалар, ҳозирги замон фалсафаси ғояни нарсаларнинг «мазмуни» ёки «моҳияти» деб, объектив реалликнинг инъикоси деб билади. Ғоя деганда билишнинг форма ва усулларидан бири тушуниладики, унинг маъноси ҳодисаларнинг моҳиятини қонунини ифодаловчи умумлашган назарий конструкцияни, назарий моделни шакллантиришдан иборат. Масалан, модда заррачалари ва электромагнит майдоннинг корпускуляр-тўлқинли характери тўғрисидаги ғоя ана шундайдир. Шу принципга кўра, макро ва микродунёлар бир-бирига боғлиқдир ва уларнинг бирлиги корпускуляр-тўлқинли дуализмда ифодаланади. Микрожараёнларнинг ушбу хусусиятини ифода этиш борасида В.Гейзенберг «номуайянлик нисбати» деб аталган нисбатни кашф этган. Назарий тафаккурнинг асосий формалари орасида энг дастлабки ва асосий формаси тушунчадир. Тушунчаларнинг табиати, уларнинг илмий билишдаги роли тўғрисидаги масаланинг ечимини билиб олмай туриб, фан тараққиётининг қонуниятини, унинг методини, фикрлаш усулини чуқур тушуниб бўлмайди. Тушунча предметнинг муҳим умумий, зарур алоқаларини ва хоссаларини акс эттиради . Инсон тафаккур ёрдамида ягона нарсалардан умумий ва муҳим томонларини ажратиб олиши мумкин. Тушунчаларда акс этадиган моҳиятни (умумийни, зарурийни ва муҳимни) билиш асосида кузатиладиган соҳадаги воқеаларнинг хусусиятини тушуниш мумкин. Ѓоя Тушунча

Тушунчалар, воқелик ҳодисалари сингари, доимий ривожланиш жараёнида бўлади. Тушунчалар ўзлари акс эттирган объектларнинг ўзи битмас-туганмаслиги ҳамда доимий ривожланиш ва ўзгаришда бўлганлиги учунгина эмас, балки ижтимоий-тарихий фаолият ривожланганлиги учун ҳам ўзгаради, шу фаолият асосида тушунчалар пайдо бўлади. Воқеликнинг ҳаракатини фақат ривожланаётган тушунчалардагина ифодалаш мумкин. Диалектикада тушунчаларнинг ўзгарувчанлиги уларнинг барқарорлиги билан уйғунлашади. Буларнинг ҳаммаси ўзаро боғлиқ томонлар бўлиб, буларсиз илмий тушунча йўқ. Фаннинг ривожланиши кўрсатадики, эски тушунчаларнинг емирилиши ва янгиларининг пайдо бўлиши ягона жараёндир: эски тушунчалар ўзига хос релятивизацияга, нисбийлашувга учрайди ва янги тушунчалар жиҳатларига айланади. Бошқача сўзлар билан айтганда, эски тушунчалар иморат қурилаётган майдонда ёрдамчи ҳавоза ёғочлар ролини ўйнайди: улар иморатларнинг архитектурасига к и рмайди, ва тайёр бино бу ҳавозалардан бўшатили ши керак бўлади. Албатта, янги тушунчалар қандайдир маънода эски тушунчаларнинг ривожланиши бўлади, янгиларни эски ларнинг давомчилари деб билиш мумкин. Янги назария одатда эски ғоялар ва тушунчаларнинг янги фактларга оддий мослашувига қараганда анча кўп нарсани ўз ичига олади, демак янги назарияни тўла тушуниш учун ундаги ҳақиқатда бор бўлган янги ғояларга асосланиш, эски бошланғич ғояларга фақат тарихий нуқтаи назардан қараш зарур. Бу янги назарияда бўлган янги ғояларни ажрата билиш назария тараққиётининг муҳим босқичидир. Илмий тушунчалар янги назария доирасида шарҳланганда ҳам янги маъно ва мазмунга эга бўлади. Масалан, назария яратувчи олим истаса- истамаса унинг дастлабки тушунчаларидан фойдаланишга, демак, уларни тегишли тарзда талқин қилишга мажбур. Шу билан бирга, фан тарихи гувоҳлик берганидек, илмий назариянинг асос солувчи ғоялари назария яратиш вақтида кам дан- кам тўғри талқин қилинади. Кўпинча уларнинг дастлабки талқини ноаниқ ва ҳатто нотўғри бўлади, лекин айни вақтда у

назарияни ишлаб чиқишдаги дастлабки қадам сифатида тарихан муқаррардир. У илмий назариянинг қурилиш ҳавоза материаллари элементидир. Ҳар қандай назария, бу - тушунчалар тизимидир . Тушунчалар тизимида турли туман алоқалар ва боғликликлар мавжуд бўлиб, улар орасида барқарор инвариантлар ажралиб туради. Тушунчалар орасидаги бу барқарор ўзаро алоқаларда фан қонунлари ифодаланади, булар эса тушунчаларнинг ўзи билан бир қаторда билимларни ифодалашнинг мустақил ва энг муҳим формасидир. Гипотеза, бу — ҳақиқийлиги аниқланмаган илмий тахмин ёки фараздир . Гипотеза, бу – фанда ўртага қўйилган саволга жавоб беришга интилиб, билдирилган фикрлар тизимидир. Ш у билан б и рга бу фикрлар фактуал эмас балки назарий характерга эгадир. Фанда кўпинча шундай саволлар пайдо бўладики уларга жавоблар фактлар тўғрисидаги фикрлар шаклида олиниши мумкин ва улар экспериментал маълумотлар деб аталади. Гипотезани илгари суриш бошқа бир билиш вазияти билан боғлиқ. Гипотеза шунинг учун зарурки, фикр бизнинг сезги органларимизнинг « кўриш майдони» тугаган жойга кириб боришнинг бирдан бир воситасидир. Гипотеза эса у ерда содир бўлиши мумкин бўлган нарсани тасаввур қилишнинг бирдан бир усулидир. Гипотеза, бу – фараздир. Фараз тўғри ва янглиш бўлиши мумкин. Гипотеза асослаш механизми нуқтаи назаридан ҳам ф араздир: ф араз индуктив тарзда (фактлардан) ҳам, дедуктив тарзда ҳам чиқарилмайди. Гипотеза, шундай қилиб, алоҳида гносеологик феномендир. Аслида, ҳар қандай тадқиқот, биринчи навбатда, ф а н о л д и г а қ ў й и л а д и г а н п р о б л е м а л а р н и ҳ а л э т и ш д и р . Б у п р о б л е м а л а р н и гипотезаларсиз ҳал этиб бўлмайди, зеро улар тегишли фактларни синаш учун муайян назарий тизим асосида тахминий изоҳлашга уринади. Шунинг учун айтиш мумкинки, умуман фандаги тадқиқот жараёни гипотезаларни илгари суриш, баҳолаш, танлаш, ишлаб чиқариш ва асослашдан иборат.Гипотеза

Бу ум ум ий тадқиқот ж араёнида гипотезалар ишлаб чиқиш, баҳолаш ва саралаш босқичларини ўз ичига олувчи излаш босқичи алоҳида муҳим аҳамият касб этади. У бутун тадқиқотнинг энг муҳим ва ижодий қисмидир. Гипотезаларни асослаш, текшириш ва тасдиқлаш босқичи кўпинча гипотезалардан мантиқий хулосалар чиқаришдан ҳамда уларни мавжуд эмпирик фактлар ва маълумотлар билан таққослашдан иборат бўлади. Текшириш имконияти назариянинг тажриба билан таққослана олиш имкониятидир, яъни гипотеза ҳодисаларнинг бевосита кузатиб бўлмайдиган айрим асослари тўғрисидаги таҳминдир ва ундан чиқарилган натижаларни тажриба билан таққослаш йўли билангина текшириб кўрилиши мумкин . Айрим ҳолларда масалан, мавжуд ўлчов воситаларининг етарлича аниқ бўлмаслиги ёки текширув эксперим енти ўтказиш учун зарур шароит йўқлиги сабабли актуал текшириш имконияти бўлмаслиги мумкин. Бироқ лоақал текширишнинг принципиал имконияти албатта бўлмоғи керак. Гипотеза қилиш қобилияти инсон тафаккурининг ижодий кучидан далолат беради. Бироқ ҳар қандай фараз ёки оддий гумон, илмий гипотеза бўла олмайди, чунки бемаъни, жиддий асоси бўлмаган фантастик таҳминлар ҳам бўлиши мумкин. Таҳмин илмий гипотеза бўлиши учун бир қатор шартларни қондириши: илмий дунёқараш принципларига асосланиши; фан аниқлаган қонунларни ҳисобга олиши, яъни эътироф этилган илмий назарияларга мос келиши; муайян соҳада мавжуд бўлган фактларга таяниши, уларни изоҳлаб бериши ва янги фактларни башорат қилиш қобилиятига эга б ў л и ш и к е р а к . И л м и й г и п о т е з а о л д и г а қ ў й и л г а н м у ҳ и м т а л а б у н и а м а л и й , экспериментал ва умумий эмпирик текшириб кўриш мумкин бўлишлигидир. Гипотеза я г о н а п р и н ц и п г а а с о с л а н г а н ҳ о л д а б а р ч а а н и қ л а н г а н ф а к т л а р н и қ ў ш и м ч а таҳминларсиз изоҳлашга лаёқатли бўлиши керак. Бу талаб дунёнинг бирлиги тўғрисидаги диалектик принципга мувофиқ келади.

Гипотеза практикада тасдиқлангач, у ишончли назарияга айланади. Лекин назария , бу - фақат ишончли билимгина эмас, балки объектив қонунларни билишдир . Фактларни аниқ билишдан, ҳодисаларни, эмпирик тасвирлашдан фарқли ўлароқ, назария мавжуд фактларни тушунтириш функциясини бажаради. Назария шундай изоҳ берадики, бунга кўра мавжуд фактларни муайян соҳа қонунлари ва бошқа муҳим алоқаларининг мантиқан зарур оқибати деб тушуниш, яъни ҳодиса ва воқеаларни тасодиф деб эмас, балки объектив, зарур ва қонуниятли муносабатларнинг намоён бўлиш формаси деб тушуниш мумкин бўлади. Илмий назария нисбатан бирбутун концептуал тизим сифатида кўринади. Назария доирасида фан тушунчалари ва қонунларининг табиати ҳам очиқ-ойдин кўринади. Ҳар бир илмий назария аввал-бошданоқ турли объектлар ёки вазиятларни идеаллаштириб тузилади. Назария тузилишининг ўзи реал воқеликни муайян тарзда соддалаштиришни кўзлайди. Идеаллаштирувчи, соддалаштирувчи шароитларни йўқ қилиб бориш, бу – бизни дунёни тўла акс эттиришга яқинлаштирадиган, аммо ҳеч қачон бунга эриша олмайдиган чексиз жараёндир. Объектив, абсолют ва нисбий ҳақиқатлар диалектикаси наз арий билимг а хосд ир . Илмий назарияни идеал объектларнинг мураккаб тизими деб тасаввур қилиш мумкин, чунки бу тизим тегишли воқелик фрагментининг ўзига хос моделидир. «Ҳар қандай модел сингари математик модел ҳам, - деб ёзади академик Н. Н. Моисеев, - у ёки бу жараён ёки ҳодиса ҳақида тасаввур беради. Моделларни тадқиқ этиш, таҳлил қилиш бизни улар ҳақида практика учун зарур бўлган янги билимлар билан таъминлайди» 1 . Илмий назария системалаштирилган характерга эга бўлиб, концептуал тизимни ифодалайди. Унинг бошланғич элементлари муайян тушунчалар, улар ўртасидаги нисбатлар ва константалардир. Фан қонунлари бу тушунчалар тизимларини бирбутун ҳолга келтиради ва тартибга солади. 1 Н. Н. Моисеев. Человек, среда, обшество. М.,1982. 23-б.Назария

Бошқача сўзлар билан айтганда, фан қонунлари тегишли назарий тизимлар тузилмасини акс эттиради. Шунга мувофиқ, назария, бир томондан, ўз предметига тегишли қонунлар (агар улар кашф этилган бўлса) асосида яратилади, иккинчи томондан, янги қонунлар кашф этилишига олиб борувчи тадқиқотларга йўлланма беради. Назария нафақат билимлар йиғиндиси, балки билимлар тузилишининг, назарий билимни бойитишнинг муайян механизмини ўз ичига олади; айрим тадқиқот дастурини гавдалантиради, бу эса назарияга ягона билим тизими сифатида бирбутунлик бахш этади. «Назарияга келганда, - деб таъкидлайди Луи де Бройл, - унинг вазифаси олинган натижаларни таснифлаш ва синтезлашдан, уларни оқилона тизимга солишдан иборатки, бу маълум нарсани талқин қилишгагина эмас, балки ҳали маълум бўлмаган нарсани имкон қадар олдиндан кўришга ҳам имкон беради» 2 . Биз юқорида айтганимиздек, фан ҳодисаларни изоҳлайди , уларнинг моҳиятини очиб беради ва, демак, уларни тушунарли қилади . Изоҳлаш – ҳодисалар моҳиятини тушунтириш, яъни нима учун ҳодиса шундайку, бошқача эмас деган саволга жавоб беришдир. Фанда изоҳлашнинг турли хиллари: сабабли, оқибатли (функционал), тузилм авий ва бошқа хил изоҳлар маълум , булар м оҳиятни очиш йўлидаги босқичлардир, унинг айрим томонларини очиб беради. Объектнинг муҳим хоссаларини очиш – бу унинг тузилиши ва функцияси муайян қонунларга бўйсунишини кўрсатишдир. Назариянинг бошқа бир муҳим функцияси – олдиндан айтиш , башорат қилиш – унинг изоҳловчи функцияси билан узвий боғлиқдир. У ёки бу қонунни аниқлаш кўпинча чекланган – ҳам эмпирик, ҳам назарий – базисга асосланади. Узуқ-юлуқ, чала-чулпа маълумотларга таяниб нарсаларнинг моҳиятига кира олишда ҳам илмий фараз кучи намоён бўлади. Шунга мувофиқ айрим ўзаро алоқаларни аниқлаш бу қонунни кашф этиш учун имконият очиб беради. Янги кимёвий элементларни, 2 Луи де Бройль. По тропам науки. М . , 1962. 162-б.

Нептун планетасини, кўпдан-кўп элементар зарралар ва уларнинг хоссаларини олдиндан айтиш ва фаннинг бошқа кўпгина кашфиётлари назариянинг олдиндан айтувчилик функциясининг улкан аҳамиятини характерлаб беради. Қуршаб турган дунё эмпирик билишда айрим фактларнинг, фрагментларнинг мажмуи сифатида кўрина бошлайди. Айни бир жараён кўпинча ўз ривожининг турли босқичларида турли эмпирик қонунлар билан тасвирланади. Айни бир жараённи изоҳловчи тарқоқ эмпирик қонунларни унификация қилиш учун уларни аввалига фараз ва гипотеза шаклида кўринган абстракт назарий қоидалар билан боғламоқ зарур. Фаннинг кейинги ривожи аниқланган эмпирик қонуниятларни изоҳлашга, фундаментал принциплар тизимини аниқлашга эҳтиёжни туғдиради, булар воқеликнинг текширилаётган соҳасидаги ҳодисаларнинг барча кузатилаётган турли-туманлигини ягона нуқтаи назардан изоҳлашга ва мавжуд билимни ҳам, янгидан эгалланадиган билимни ҳам ягона тизилмага бирлаштиришга имкон беради. Бу махсус тушунчалар, назарий конструктлар, идеаллаштирилган объектлар ни ишлаб чиқишни талаб қилади.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Илмий тафаккур услуби эволюцияси

Илмий билишнинг шакллари

Тушунча тафаккур шакли сифатида

Билиш шакллари

Эстетик тафаккур тараққиётининг асосий босқичлари