Xarakatning nisbiyligi - Энергетика - Рефераты

Xarakatning nisbiyligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Xarakatning nisbiyligi Reja: 1. Nyuton mexanikasi va nisbiylik nazariyasi 2. Galileyning nisbiylik printsipi va almashtirishlari 3. Maxsus nisbiylik nazariyasi

Maxsus nisbiylik nazariyasi 1905 yilda A. Eynshteyn (1879- 1955) tomonidan yaratildi. Bu nazariya faqat inertsial sanoq sistemalarida ya’ni birbiriga nisbatan togri chiziqli tekis xarakatlanayotgan sanoq sistemalarda yuz beradigan tabiat xodisalarini organadi. Shuning uchun xam bu nazariyaga maxsus nisbiylik nazariyasi deyiladi. Eynshteynning bu nazariyasi Nyuton mexanikasining fazo, vaqt, massa kabi fizikaviy tushunchalar togrisidagi tasavvurlarini tubdan ozgartirib yuboradi. XX asr boshlarigacha tabiat xodisalarini izoxlash uchun mexanikaviy konuniyatlarni tadbik etish muvaffakiyatlari shu kadar kuchli ediki, osha vaqtda olimlar xar qanday fizikaviy xodisalarni (issiklik, elektr, yeruglik) mexanikasi asosida izoxlab xodisalarning mexanik modelini yasash mumkin deb oylardilar. Ammo elektromagni xodisalarni, jumladan yeruglik xodisalarini mexanika asosida izoxlashga urinish muvoffakiyatsiz bolib chikdi va bu nuqtai nazardan voz kechishga togri keldi. Klassik mexanikaga asosan barcha fizikaviy jaraenlar fazoda va vaqtda yuz beradi, bunda fazo va vaqt absolyut deb karaladi. Garchi jismlarning xarakati doimo fazoda sodir bolsada, jismlar fazoning xossalari (izotroplik, bir jinslilik) ga xech qanday tagsir korsatmaydi, demak, fazo oz-ozicha materiyasiz mavjud bola oladi. Nyuton dinamikaning asosiy konuni (F=ma) ni absolyut deb xisoblanadi chunki bu konun absolyut fazodagi xarakatni tasvirlaydi. Klassik mexanikada materiyaga va uning xarakatiga bogliq bolmagan, doimo bir tekis va bir xil otadigan yagona, duneviy vaqt, absolyut vaqt mavjud deb kabul kilinadi. SHunday qilib, fazo va vaqt bir - biridan ajratib koyiladi. Ammo klassik mexanikaning fazo va vaqt, massa, tezliklar xakidagi bunday karashlari xakikatga togri kelmay koldi. Tajribalar (A. Maykelgsonning yeruglik tezligini aniklash buyicha) tekshirishlar (G. Lorentsning katta tezlikli elektronlar xarakatiga doir) asosida yaratilgan zamonaviy ilmiy tasavvurlar (A. Eynshteynning nisbiylik nazariyasi) butunlay boshqa narsani korsatadi.

Birinchidan, fazo va vaqt qandaydir mustakil negizlar emas, balki materiyaning umumiy va ajralmas xossalaridir, yagni materiyaning yashash shaklidir. Fazo ayni bir paytda yuz bergan tabiat xodisalarining uzaro joylashuv tartibini va jismlarning ulchovi mavjudligini ifodalaydi. Vaqt esa bir-birini urnini olaetgan xodisalarning izma-iz kelish tartibini, davom etish muddatini ifodalaydi. SHunday qilib, fazo va vaqt ulchanuvchan kattaliklardir. Xozirgi zamon tasavvurlariga kura, fazo uch ulchamli (uzunligi, eni, balandligi), vaqt esa faqat bir ulchamlidir. Ular birlikda turt ulchamli sistemadir. Ikkinchidan, jismlarning yeki jism zarralarining xarakati yeruglik tezligi (300000 km/s) ga teng yeki undan katta bolishi mumkin emas. Yeroqlikning vakuumdagi tezligi tabiatda eng katta, yahni chegaraviy tezlik bolib, yeruglik zarralari- fotonlar shu tezlik bilan vakuumda xarakatlanaoladi. Uchinchidan, jismning massasi uning ozgarmas kattaligi emas, u jismning xarakat tezligiga karab uzgaradi. SHunday qilib, yuqorida baen etilgan xodisalarni tushuntira oladigan va klassik tasavvurlarni uz ichiga kamrab oladigan yangi, umumiy nazariya yaratish zaruriyati tugildi. Bunday nazariya XX asr boshlarida paydo buldi. Bu Eynshteynning maxsus nisbiylik nazariyasi edi. Bu nazariyani yaratishda mashxur olimlardan Lorents va Paunkarening xam xissasi kattadir. Galileyning nisbiylik printsipi va almashtirishlari Tabiatda absolyut xarakat xam, tinchlik xam mavjud emas. Tabiatdagi xama jismlar nisbiy xarakat qiladi yeki nisbiy tinchlikda turadi. Buning mahnosi shoqi, jismning fazodagi vaziyatini, yani xarakatini aniklashda, albatta, shu jismning kaysi jismga nisbatan xarakat kilaetganini, xarakat kachon sodir bulganini, kiskasi sanoq sistemasini kursatish zarur. Sanoq sistemalari ichida inertsial sanoq sistemasi eng kulaydir, chunki ularda jism vaziyatini oson topiladi. Inertsiya konuni urinli bulgan sanoq sistemalar, boshqacha aytganda, bir-biriga nisbatan togri chizikli tekis xarakat kilaetgan sanoq sistemalar inertsial sistemalardir. Galileyning nisbiylik printsipi quyidagicha tahriflanadi:barcha inertsial sistemalarda mexanika konunlari bir xildir.

Nisbiylik nazariyasida "Almashtirishlar" degan soz bir inertsial sistemada yuz bergan biror voqeaning koordinata va vaqtini bilgan xolda, shu voqeaning boshqa inertsial sistemadagi koordinata va vaqtini topishga imkon beradigan formulani anglatadi. Aytaylik, bizga ikkita inertsial sistema berilgan bolsin, bulardan birini temir yul yekasida turgan K kuzatuvchi, ikkinnchisini platformada turgan K 1 kuzatuvchi deb olaylik K va K' kuzatuvchilarni tegishlicha XYZ va X'Y'Z' koordinatalar sistemasi bilan boglaylik (1-rasm). Kuzatish boshlangan paytda ikkala kuzatuvchi O nuqtada yani O' nuqta O nuqta ustida turgan bolsin. SHu paytda OX oqdagi P nuqta ikkala kuzatuvchidan bir xil uzoklikda boladi. Agar K' sistema K sistemaga nisbatan OX oq boylab ozgarmas v tezlik bilan xarakatlanaetgan bulsa, t vaqt otgach, P nuqtaning koordinatalari uzgaradi. Bu uzgarishlar quyidagi formulalardan topiladi: K' kuzatuvchining xisobi: x'=x-vt, y'=y, z'=z K kuzatuvchining xisobi: x=x'+vt, y=y', z=z' Nhyuton mexanikasida vaqtni ozgarmas kattalik, yani barcha sanoq sistemalari uchun bir xil deb kabul kilinadi: t'=t SHunday qilib, koordinatalar va vaqt almashtirish formulalari quyidagicha boladi: x'=x-vt, y'=y, z'=z, t'=t x=x'+vt, y=y', z=z', t = t'

Bu formulalar Galiley almashtirishlari deyiladi. Bu formulalardan tezliklarni kushishning klassik konuni kelib chiaqdi: (1) dagi x=x'+vt tenglikni t=t' ga bolib, tezliklarni kushamiz: u = v' + v (2) bu yerda u = k-kuzatuvchi olchaydigan tezlik, v 1 = K'-kuzatuvchining tezligi, v -inertsial sistemalar nisbiy tezligi. Mexanika konuni nuqtai nazaridan jism xar qanday, xatto yoruglik tezligidan katta tezlik bilan xarakatlanishi mumkin. Aslida bunday bolishi mumkin emas.Tajribalar yoruglikning vakuumdagi tezligi absolyutdir, bu barcha inertsial sitemalarda bir xil bolib, undan katta tezlik mavjud emasligini korsatadi. Ulardan shunday xulosa chiaqdi: 1) Yoruglik manbaining xarakati yoruglikning tarkalish tezligiga tahsir kursatmaydi, yoruglik xamma yonalishlarda bir xil tezlik bilan tarkaladi. 2) Tezliklarni kushishning klassik konuni va, demak, Galiley almashtirishlarini mexanik xodisalarga va umuman olganda elektromagnit xodisalarga tadbik qilib bulmaydi, ular tajribaviy dalillarga togri kelmaydigan natija beradi. Maxsus nisbiylik nazariyasi 250 yil mobaynida mutlok benoqson deb xisoblab kelingan Ngyuton mexanikasini uzgartirish va togrilash sharafiga A. Eynshteyn muyassar buldi. Eynshteyn bu ishni 1905 yilda "Xarakatlanayotgan jism elektrodinamikasiga doir" degan makolasida ehlon kildi. Eynshteyn fizika uchun muxim bulgan ikkita pastulotni bayon kildi: 1. Barcha inertsial sanoq sistemalarda tabiat konunlari bir xildir. Bu pastulot maxsus nisbiylik printsipi deyiladi. 2. Barcha inertsial sanoq sistemalarida yoruglikning vakuumdagi tezligi bir xil bolib, u yoruglik manbaining xarakat tezligiga bogliq emas. Bu pastulot yoruglik tezligining doiimylik printsipidir. Maxsus nisbiylik prinitsipi va yoruglik tezligining doimiylik printsipiga asoslangan tahlimot maxsus nisbiylik nazariyasi deyiladi. Bu nazariyaga asosan, bir sanoq sistemada bir vaqtda sodir boladigan voqealar, boshqa sistemalarda ayni bir vaqtda ruy bermaydi. Binobarin, xarakat kabi bir vaqtlilik xam nisbiy

tushuchadir; olamda absolyut xarakat bulmagani kabi absolyut vaqt xam yoq. Olamning xamma joyida bir vaqtni korsatadigan dunyoviy soat mavjud emas. Xar bir inertsial sanoq sistemasining uz vaqti va uni olchaydigan uz soati boladi.

Adabiyotlar: 1. Matveev A.N. “Elektrodinamika” 24-34-betlar 2. Rumer Yu.B., M.S.Rivkin “Teori osnositelnosti” Uchpedgiz, Moskva 1960g. 5- 10 betlar. 3. Raximov A.U., Otaqulov B.O. “Elektrodinamika va nisbiylik nazarisi” 1-kitob 12-16 betlar 4. Bolotonskiy B.M “Svechenie Vavilova-Cherenkova” Moskva “Nauka” 1964g.

Похожие

Lorents almashtirishlari

Eletrokimyoviy Ishlov berIsh qurilmalari

Elektrostatika masalalarini yechish usullari

Skin samarasi va uning elementar nazariyasi

Elektrostatika