logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Энергетика
  4. Lorents almashtirishlari

Lorents almashtirishlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

189.5 KB
Скачать
Lorents almashtirishlari Reja: 1. Lorents almashtirishlari 2. Vaqt oralig‟ining nisbiyligi 3. Uzunlikning nisbiyligi 4. Tezliklarni qo ’ shishning relyativistik qonuni Lorents almashtirishlari Bir inertsial sanoq sistemasidan boshqa inertsial sistemaga o’tganda kooordinatalar va vaqtni almashtirishning yangi to’g’ri formulalarini yuqorida bayon etilgan ikki pastulot asosida keltirib chiqarish mumkin. Faraz qilaylik, K 1 sistema (platforma) K sistema (er)ga nisbatan OX o’q bo’ylab o’zgarmas v tezlik bilan xarakatlanayotgan bo’lsin (1-rasm). Bu xolda OY va OZ o ’ qlar bo ’ ylab ko ’ chish yo ‟ q . Shuning uchun o‟sha yo‟nalishlarda koordinatalar almashtirishi quyidagicha bo’lishi kerak: y&#39;=y va z&#39;=z (a) Koordinatalarni to’g’ri almashtirish - Galiley almashtirishlari (x&#39;=x-vt ) va ( x=x&#39;v&#39; t&#39; ) dan x&#39;= k(x-vt) , x=k(x&#39;-v&#39;t&#39;) Bu formulalardagi k koeffitsientning bir xil bo‟lishi shart, bu maxsus nisbiylik printsipining talabidir. Lekin k&#39;- sistema k- sistemaga nisbatan xarakatlansa, k- sistema k&#39; sistemaga nisbatan chapga tomon xarakat qiladi. Shuning uchun v&#39;=-v. Binobarin, keyingi formulalarni quyidagicha yozish mumkin: x&#39;=k(x-vt) (b) x=k(x&#39;+vt&#39;) (v) Bu yerdagi k koeffitsient faqat ikkala inertsial sanoq sistemaning nisbiy tezligiga bog’liq bo‟lishi kerak. Bu fikrni yorug’lik tezligining domiylik printsipiga tayanib isbotlash mumkin. Aytaylik, vaqtning t=t&#39;=0 paytida K va K&#39; sistemalarning koordinatalar boshi, ya’ni O va O&#39; nuqtalar ustma-ust tushgan bo‟lsin. Xuddi shu paytda O nuqtadan OX yo’nalishida yorug‟lik impulsi yuboraylik. Bu impuls t va t&#39; vaqt o’tgach P nuqtaga o’rnatilgan ekranni yoritadi. Ikkinchi pastulotga muvofiq ikkala sanoq sistemasi uchun xam yorug’likning c tezligi bir xildir. Shuning uchun voqeaning, ya’ni ekran yoritilishining K va K&#39; sistemalardagi koordinatalari tegishlicha quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi: x=ct , x&#39;=ct&#39; Bu xolda (b) va (v) formulalarni quyidagi ko‟rinishda yozish mumkin: ct&#39;= k(ct-vt) ct= k(ct&#39;+vt&#39;) yoki ct&#39;=kt(c-v), ct= kt&#39;(c+v) keyingi ikki formulani biri-biriga ko’paytirib, so’ngra ko’paytmani tt&#39; ga bo’lib, quyidagi tenglamani xosil qilamiz: c 2 =k 2 (c 2 -v 2 ) Bundan k koeffitsientni topamiz (musbat ildiz olinadi, manfiy ildiz ma’noga ega emas): k= (3) relyativistik (latincha-nisbiylik) koeffitsientini (b) va (v) tenglamalarga qo’yib, koordinatalar almashtirishlari uchun quyidagi formulalarni xosil qilamiz: Bu tengliklarning o‟ng va chap tomonlarini c ga bo’lib, t=x/c ekanini nazarga olib t&#39; va t vaqtlar uchun quyidagi formulalarni xosil qilamiz: Shunday qilib, K&#39; va K sistemalardagi kuzatuvchilar uchun Eynshteyn pastutlotlarini to’la qanoatlantruvchi almashtirishlar formulalari quyidagi umumiy ko’rinishda yozilishi mumkin: (4) va (4&#39;) formulalarni nisbiylik nazariyasi yaratilmasdan oldin golland olimi G. Lorents (1853-1928) boshqa maqsadda (elektrodinamika qonunlarini barcha inertsial sanoq sistemalarida bir xil shaklda ifodalash uchun) keltirib chiqargan edi. Shuning uchun (4) va (4&#39;) ni Lorents almashtirishlari deyiladi. Lorents almashtirishlaridan fazo va vaqtning bir-biriga bog’liq bo’lishi bevosita kelib chiqadi, chunki koordinatalar almashtirishlari formulasida vaqt, vaqtni almashtirishlari formulasida koordinata ishtirok etadi. Bundan tashqari kichik tezliklarda Lorents almashtirishlari Galiley almashtirishiga o’tadi. Vaqt oralig’ining nisbiyligi Lorents almashtirishlari bir vaqtlilik tushunchasining nisbiy xarakterda ekanligini miqdor jixatdan aniqlashga imkon beradi. Aytaylik, biror K&#39; sisetamaning X 1 va X 2 nuqtalarida vaqtning t&#39; paytida ikki voqea ro’y bergan (mas. ikki chiroq yonib o’chgan) bo’lsin. Klassik mexanika nuqtai nazaridan bir inertsial sistemada (K&#39; sistemada), bir vaqtda ro’y bergan ikki voqea boshqa xamma inertsial sistemalarda jumladan K sistemada xam ayni shu vaqtda yuz beradi. Nisbiylik nazariyasi nuqtai nazaridan esa boshqacha xulosa kelib chiqadi: bir inertsial sistemada bir vaqtda yuz bergan ikki voqea, boshqa inertsial sistemada bir vaqtda yuz berishi mumkin emas. Tabiatda o’zaro aloqador voqealarning biri, albatta sabab, ikkinchisi esa, albatta oqibat bo’lib keladi. Masalan, qorong’i xonani yoritish uchun avvalo chiroq yoqish zarur. Bu yerda chiroq yonishi sabab, xonaning yoritilishi oqibat bo’ladi. Nisbiylik nazariyasi shuni ko’rsatadiki, bir vaqtlilik nisbiy bo’lsa-da, sabab va oqibat xech qachon va xech bir sanoq sistemasida o‟rinlarini almashtirishlari mumkin emas, bunday xollarda xamisha oqibat sababdan kelib chiqadi. Endi standart soatlardan biri boshqalariga nisbatan to’g’ri chiziqli tekis xarakat qilganida qanday xodisa yuz berishini ko’raylik. Nisbiylik nazariyasi isbotlaydiki, soatning yurishi yoki nisbiylik jarayonlarining o’tishi xarakat xolatiga bog’liq. Xarakatlanayotgan K 1 sistemadagi soat xarakatsiz K sistemadagi soatlardan orqada qoladi boshqacha aytganda, xarakatlanayotgan sistemada vaqtning o’tishi sekinlashadi. Bu xodisani vaqtning sekinlashishi deyiladi. Bu qonuniyatlarni aniqlash uchun Lorents almashtirishlaridan foydalanamiz. Aytaylik, xarakatlanayotgan K 1 sistemaning (M-n, kosmik kemaning) biror X&#39; nuqtasida t 1 vaqtda qandaydir voqea boshlansin-u, t 2 vaqtda tamom bo’lsin. Masalan, chiroq yonsin-u, o’chsin. Shu sistemada chiroqning yonib o’chishi uchun ketgan vaqt, ya’ni voqealar davom etadigan vaqt oralig’i quyidagicha bo’ladi: a) K sistemada (m-n, Yerda) shu voqealar orasidagi vaqt oralig’i: b) Lorents almashtirishlariga muvofiq: Bu munosabat vaqtning sekinlashishi formulasidir. Bu formuladan ko’rinadiki, Δ t 1 < Δ t ya‟ni voqealarning (chiroq yonib o’chishining) K sistemadagi soat bilan o’lchangan vaqt oralig’i shu voqealarning K sistemadagi soatlar bilan o’lchangan vaqt oralig’idan kichik bo’ladi. Buning ma’nosi shuki, xarakatlanayotgan sistemadagi soat xarakatsiz sistemadagi soatlarga qaraganda sekinroq yuradi, orqada qoladi. Uzunlikning nisbiyligi Nisbiylik nazariyasiga asosan uzunlik xam nisbiydir. Xar qanday jismning uzunligini Lorents almashtirishlari nuqtai nazaridan aniqlash kerak. Chizg‟ich K&#39; sanoq sistemasida O&#39;X o’q bo’ylab tinch yotgan bo’lsin (2-rasm). Bu sistemadagi chizg‟ichning uzunligi quyidagiga teng: a) bu yerda chizg’ich uchlarining vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydigan koordinatalari. K&#39; sistema K sistemaga nisbatan o’zgarmas v tezlik bilan xarakatlanadi. Chizg’ichning K sistemadagi uzunligini o’lchash uchun shu sistemaga tegishli vaqt bo’yicha ayni bir paytda chizg’ich uchlarining K sistemadagi x 1 va x 2 koordinatalari o’lchab olingan bo’lishi zarur: Bu koordinatalar ayirmasi Chizg’ichning K sistemadagi uzunligi bo’ladi: l=x 2 -x 1 (b) K&#39; sistemada chizg’ich uchlarining koordinatalari Lorents almashtirishlaridan topiladi: Bu munosabat uzunlik qisqarishi formulasidir. Bu formula jismning uzunligi uning xarakat tezligiga bog’liq ekanini ko’rsatadiki, xarakatlanayotgan jismning K sistemada o’lchangan uzunligi uning o’zi tinch turgan K&#39; sistemada o’lchangan uzunligidan kichikdir. Xarakat tezligi qancha katta bo’lsa, xarakatlanayotgan jismlarning o’lchamlari xarakat yo’nalishida shuncha ko’p qisqaradi. Bu xodisa uzunlikning qisqarishi yoki Lorents qisqarishi deyiladi. Tezliklarni qo’shishning relyativistik qonuni Bu qonun Lorents almashtirishlaridan keltirib chiqariladi. Aytaylik K&#39; sanoq sistemasida (raketada) biror jism OX o‟q bo’ylab o’zgarmas v 1 tezlik bilan xarakatlanayotgan bo’lsin. K&#39; sistema (raketa) K sistemaga (erga) nisbatan xuddi o‟sha yo’nalishda v nisbiy tezlik bilan xarakatlanadi. Jismning K sistemaga nisbatan tezligi quyidagiga teng: Bu tezlik K sistemadagi (Erdagi) kuzatuvchi o’lchaydigan natijalovchi tezlikdir. Bu tezlikni Lorents almashtirishlari yordamida topamiz. Xaqiqatan, (4&#39;) ga muvofiq: Bu tezliklarni qo’shishning relyativistik qonunidir. Bu qonun umumiy xarakterga ega bo‟lib, tabiatdagi katta-yu-kichik tezliklarni qo’shishda aniq natija beradi. Dunyoda yorug’likning c tezligidan katta tezlik yo’q. Kushiluvchi v&#39; va v tezliklarning qiymati xar qancha katta bo’lganda, ya’ni yorug’lik tezligiga juda yaqin bo’lganda xam, bari bir, natijalovchi tezlik yorug’lik tezligidan kichikligicha qolaveradi. Misol. Yerga nisbatan v tezlik bilan uchib barayotgan raketadan, xuddi shu yo’nalishda yorug’lik signali uzatilmoqda. Bu signalning Yerga nisbatan tezligi qanday? Yechilishi: Tezliklarni qo’shishning relyativistik qonuniga muvofiq (v&#39; = C bo’lganidan): Bundan shunday xulosa kelib chiqadi: jism yoki jism zarrasining tezligi xar qanday sanoq sistemasida xam yorug’likning c tezligidan katta yoki xatto unga teng bo’la olmaydi. Adabiyotlar: 1. A.A.Detlaf, B.M.Yavorskiy. Kurs fiziki. M.: Visshaya shkola&#34;, 2000, gl. 46. 2. A.I.Naumov. Fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. M.: Prosveùeniya 1984, gl. VIII. 3. Fundamentalnaya struktura materii. M.: &#34;Mir&#34;, 1984. 173-204. 4. I.V.Savelev. Kurs obshey fiziki, kniga 5. Kvantovaya optika, atomnaya fizika, fizika tverdogo tela, fizika atomnogo yadra i elementarnix chastits. 1998. 5. O.Axmadjonov. Fizika kursi. IIIq. T.1989, 6. R.Bekjonov. Yadro fizikasi. T. &#34;O&#39;qituvchi&#34;, 1975. IX bob, 213-260 b

Похожие

Xarakatning nisbiyligi
Elektrostatika masalalarini yechish usullari
Skin samarasi va uning elementar nazariyasi
Elektrostatika
Maksvell tenglamalari tajriba natijalarining umumlashmasi sifatida 2