Қуёш энергиясидан иссиқлик манбаи сифатида фойдаланиш йўллари ва шакллари - Экология - Рефераты

Қуёш энергиясидан иссиқлик манбаи сифатида фойдаланиш йўллари ва шакллари

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

387.5 KB

Қуёш энергиясидан иссиқлик манбаи сифатида фойдаланиш йўллари ва шакллари Режа: 1. Гелийли сув иситгичларнинг қўлланиши 2. Маиший мақсадда иссиқ сув ишлаб чиқариш 3. Иситиш 4. Сузиш ҳавзаларида сув иситиш 5. Бинолар ва иншоотлар қуёш иссиқлик таъминоти пассив тизимлари 6. Минерал сувларни шўрсизлантириш ва денгиз сувларини чучуклаштириш қуёш тизимлари 7. Қуёш энергияси орқали сувни чучуклантириш қурилмаси 8. Конструкцияси такомиллаштирилган иссиқхоналар 9. Гелиоқуритгичлар 10. Иссиқ сув билан таъминлаш ва иситиш қуёш тизимларидан фойдаланиш 11. Иссиқлик энергия ишлаб чиқарувчи қуёш қурилмаларининг иссиқлик ташиш параметрларини бошқариш тизимлари

Гелийли сув иситгичларнинг қўлланиши Иссиқ сув ишлаб чиқариш қуёш энергиясидан фойдаланишнинг энг кўп тарқалган йўли ҳисобланади. Уй турар-жойларни ва ижтимоий-маиший хизмат объектларини иссиқ сув билан таъминлаш учун қўлланиладиган қурилмалар бир қатор айниқса, анъанавий энергия ресурслари тақчиллиги ҳукм сураётган мамлакатларда кенг тарқалган. Иссиқ сув истеъмоли суткасига 40 литр бўлганда, Ўрта Осиё иқлим шароити учун йиғиш юзаси 1 мкв. бўлган коллектор ва сиғими 50 литр бўлган бак-аккумлятор етарли. Бундай тизим, сувни 10 с дан 50 с гача иситиш учун етарли ва йилига 0,15 т органик ёқилғини иқтисод қилиш имконини беради. Маиший мақсадда иссиқ сув ишлаб чиқариш Тижорат нуқтаи назаридан қараганда бу энг кўп тарқалган гелийли сув иситгич ҳисобланади. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, очиқ контурли, ҳамда бир ва икки контурга эга бўлган ёпиқ тизимлар мавжуд. Очиқ контурли қурилма. Улар монтаж ва экспулутация нуқтаи назаридан энг тежамли, ҳамда юқори унумли ҳисобланади. Лекин, шунга қарамасдан қатор омиллар улардан фойдаланишни чегаралайди. Сув сифати -Очиқ контурда чиқиндилар ҳосил бўлиши ҳисобига, жиддий муаммолар пайдо бўлиши мумкин. Бундай муаммоларни махсус қўшилмалар ёки электрон қурилмалар ёрдамида ҳал қилиш мумкин. Мавсумий музлаш –Очиқ контурда иссиқлик ташувчи сифатида сув ишлатилади. Агар етарли антифриз қўшиш имконияти бўлмаса, йилнинг совуқ вақтлари қурилма бўшатилиши лозим. Чунки, сув музлаганда кенгайиб қувурни ёриб юбориши мумкин. Юқоридагиларга кўра бундай тизимлар йил давомида иссиқ бўладиган регионларда ёки мавсумий қўлланилиши мумкин.

Ёпиқ контурли қурилмалар- Бу қурилмаларнинг энг кўп тарқалган қурилмалардир. Улар очиқ контурли қурилмаларга қараганда мураккаброқ. Чунки, уларга ўзига хос унсурлар (иссиқлик алмаштириш насос ва бошқалар) мавжуд. Қурилмаларнинг унумдорлиги ҳар доим иссиқлик алмаштиргич унумдорлигига боғлиқ. Шунинг учун катта қурилмаларда ясси иссиқлик алмаштиргичларни қўллаш мақсадга мувофиқдир. Ёпиқ контурли қурилмаларда бирламчи контур суюқ антифризсув эритмаси билан тўлдирилган. Кўпроқ концентирацияси 20-30% бўлган гиликолг ҳодисаси ҳисобланган антифриз ишлатилади. Қурилмаларнинг бошқа турлари ҳам мавжуд бўлади, улардан қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: Компакт блоклар. Аҳолини иссиқ сув билан таъминлаш учун ишлатилади. У (конструктор) типдаги оддий қурилма бўлиб, барча керакли унсурларни ўз ичига олади. Улар йиғувчи юза (2 дан 8 мкв. гача), аккумулятор-бак (сиғимини 150 дан 300 литргача) ва захира тизими (аккумулятор ичига жойлашган электрик иситгич) ларни ўз ичига олувчи ягона блокдан ташкил топган. Уларни ўрнатиш учун керак бўлган ускуна ва жиҳозларга насослар, электр энергия манбаи, водопровод билан боғловчи қувурлар ва истеъмолчидаги иссиқ сув крани киради. Уларнинг афзаллиги монтажнинг соддалиги ва бошқа қурилмаларга нисбатан паст қийматга эга эканлигидадир. Бу уларнинг оммавий равишда ишлаб чиқаришнинг асосий сабабидир. Термосифон тизимлар. Уларнинг афзаллиги шундаки, иссиқ сув циркульяциясидан фойдаланган ҳолда, насосларсиз ишлаши мумкин. Бу принцип, одатда, компакт, ҳамда ўртача ўлчамдаги тизимларда қўлланилиши мумкин.

Иситиш Қуёш иссиқлик энергияси биноларни иситиш учун мувоффақиятли қўлланилмоқда, қуёш энергиясидан фойдаланиб иситилган суюқликнинг ҳарорати (500С атрофида) пол ичидан иситувчи ёки «вентилятор-змеэвик» турли тизимларда фойдаланиш учун етарлидир. Оддий иссиқ сув радиаторларни қўллаш мақсадга мувофиқ эмас, чунки коллектордан Чиқишдаги ишчи ҳарорат етарли даражада паст (80 0С атрофида). қуёш иситгичнинг асосий афзаллиги Шубҳасиз унинг паст қийматидир. шунга қарамасдан агар қўшимча (резерв) энергия манбасинини ўз вақтда ишга солинмаса, бинодаги иссиқлик захираси йўқолиши мумкин. Чунки, йилнинг совуқ вақтида иссиқликка бўлган талаб энг юқори бўлади. Бошқа камҳилиги «вентиляторзмеэвик» тизимининг самарадорлигини камайтиради. Лекин, Шунга қарамасдан, тизимнинг автоном равишда ишлаши ва унинг атроф муҳитга зарар келтирмаслиги туфайли уни баъзи бир биноларда ишлатилиши истиқболли ҳисобланади. Одатда, иситиш қурилмаси иссиқ сув таъминоти тизими билан бошқарувчи мослама орқали бирлаштирилади. Бошқарувчи мослама иссиқ сувга талаб бўлганда қурилмани ишга туширади ёки ҳарорат паст бўлган пайтларда иситиш тизимини фойдаланилган иссиқ сув билан таъминлайди. Бошқача вариант-бу марказий иссиқлик таъминоти тизимида қуёш иситиш қурилмаларидан фойдаланишдир. Бундай ҳолда йиғувчи юза майдони 500 мкв. дан катта бўлиши керак. Сузиш ҳавзаларида сув иситиш Умуман олганда, сузиш ҳавзаларидаги сувни иситиш гелеоқурилмаларини уч турини таърифлаш мумкин:

Очиқ сузиш сув ҳавзалари учун қурилма Бу ҳолда энг содда тизимлардан фойдаланилади ва сузиш ҳавзасининг ўзи аккумулятор сифатида фойдаланилади. Тизим йиғувчи юзадан ташкил топади (йиғувчи юза ҳавза сувида мавжуд бўлган хлорга нисбатан чидамли бўлган материаллардан ясалади). Йиғувчи юзага сув тўғридан-тўғри сув ҳавзасидан тушади. Шунинг учун қурилмага иссиқлик алмаштиргич керак эмас. Бундан ташқари тизим фильтрловчи унсур билан боғланган. Тциркульяция насоси контурнинг совуқ қисмида жойлашган. Ёпиқ сузиш сув ҳавзалари учун қурилмалар Бу ҳолда бажариладиган талаблар иситиш тизимларига қўйилган каби бўлади. Афзаллик томони шундаки, сув ҳавзасидаги ҳарорат 250С бўлиши керак. Бу анъанавий гелиоқурилмалар ўлчамларига мутлоқо мос келади. Одатда, ясси панеллардан фойдаланилади, тизим хўжалик истеъмоли, иситиш ва сув ҳавзасидаги сувни қиздириш учун керак бўладиган қайноқ сув олиш учун фойдаланиладиган иссиқлик алмаштиргич (теплообменник)ли икки контурдан иборат бўлади. Баъзи ҳолларда йиғувчи панелларнинг сузиш сув ҳавзалари томида жойлаштириш мақсадга мувофиқдир. Бу қуёш нурини максимал миқдорда тутиб қолишга ва сув ҳавзаси иншоотларидан иссиқликнинг йўқолишига имкон бермайди. Ёпиқ сув ҳавзаларида қўшимча энергия манбаи талаб қилинади ва тизимни лойиҳалашда сувни қиздириш учун фақат гелиоқурилма имкониятларидан фойдаланилганда кўп вақт кетиши ҳисобга олинади. Кичик сув ҳавзалари учун қурилмалар Баъзи ҳолларда, агар қандайдир иншоотда иситиш ва иссиқ сув билан таъминлаш қурилмалари мавжуд бўлса, энергия қолдиғи сув ҳавзаларидаги сувни қиздириш учун интилиши мумкин. Бу улардан фойдаланиш мавсумини узайтиради бунда сув ҳавзасини қиздириш учун иссиқ сув иситиш эҳтиёжларини қондиришдан қолган иссиқлик билан ишлатилади.

Бинолар ва иншоотлар қуёш иссиқлик таъминоти пассив тизимлари Қуёш энергиясининг қўлланиши кўриб c иқилган ҳолларда иссиқлик таъминоти фаол тизимидан фойдаланилади. Бундан ташқари, пассив тизимлар ҳам мавжуд. Қуёш иссиқлик таъминоти пассив тизимлари умумий аниқланиши бўйича, бинолар қурилиш элементлари таркибини, ҳамда иссиқлик қабул қилиш, йиғиш ва кўчириш вазифаларини бажаради. Иситилаётган биноларга иссиқлик беришнинг танланган схемасига кўра қуёш иссиқлик таъминоти пассив тизимни иккита асосий кўринишга ажратиш мумкин: Иссиқликни тўғридан-тўғри узатувчи тизимлар, массив иссиқлик ўтказувҳанлиги орқали ишлатилаётган биноларга иссиқликни узатишга асосланган тизимлар. Иссиқликни тўғридан-тўғри узатувчи тизимларда қуёш нурлари иситилаётган биноларга дераза ойналари орқали тушади. Иссиқликни қабул қилувчи ва тўпловчи вазифасини бажарувчи қурилиш конструкцияларини ишлатиш кўзда тутилади. Массив иссиқлик ўтказувҳанлиги орқали иситилаётган биноларга иссиқликни узатишга асосланган тизимларда қуёш нури бевосита ичига кирмайди ва ташқи тўсиқ конструкциялари билан бирга жойлаштирилган иссиқлик қабул қилувчилар томонидан сингдирилади. Улар иссиқлик йиғувчилар ҳисобланади. Туркманистонда «қуёш» илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаси, Ўзбекистонда Фанлар Академиясининг физика-техника институтлари томонидан бир ва кўп қаватли қуёш иссиқлик таъминоти пассив тизимларини қатор вариантлари яратилган. Олиб борилган кўп йиллик тажрибалар уларнинг истиқболли эканлигини тасдиқлади.

Минерал сувларни шўрсизлантириш ва денгиз сувларини чучуклаштириш қуёш тизимлари Марказий Осиёнинг бир қатор раёнларида чучук сувга бўлган талаб катта. У кўпгина жойларда умуман йўқ бўлса ҳам паст сифатли чучуклаштириш учун энергиясининг катта ҳаражатларини талаб қилади. Бундай шароитда, қуёш энергиясидан фойдаланиш алоҳида аҳамият касб этади. Жаҳон амалиётида қуёш энергиясидан фойдаланиб шўр сувларни чучуклантирувчи қурилма конструкциялари яратилган. Мисол тариқасида, «қайноқ қути» деб номланган қуёш чучуклантиргичларни келтириш мумкин. У юқори қисмига ойна қопланган изоляция қилинган ва ички қисми қорайтирилган қутидан иборат, қути тубида чучуклантирилаётган шўр сув ёки минераллашганлик даражаси юқори бўлган сув қуйилади. Чучуклантиргич қуйидагича ишлайди: Чучуклантиргичга тушаётган қуёш нури энергияси таглик ва сув қатлами томонидан ютилади. Сув ўз навбатида исийди ва буғланади. Буғ ойнада конденцияланади ва унинг нишаблигига кўра тузсиз сув пастга оқиб тушади. Бундай оддий қуёш чучуклантиргичларида бир суткада 1 м2 эгаллаган майдон 3-4 литр дистиллят ишлаб чиқариши мумкин. Ўша майдонда суткасига 10-13 литр чучуклантирилган сув олиш зарурияти бўлганда кўп қаватли (2-3 қаватли) қуёш чучуклантиргиҳлардан фойдаланилади. Бундай қурилмаларни марказий Осиё регионининг кўпгина вилоятларида қўлланилиши истиқболли ҳисобланади.

Қуёш энергияси орқали сувни чучуклантириш қурилмаси Чучуклантириш қурилмаси асосан шўр ва минераллик даражаси юқори сувларни чучуклантиришда ишлатилади ва улар қуйидагиларга бўлинади: 1. Ойна конструкцияли қурилма 2. Парник конструкцияли қурилма Ойна конструкцияли чучуклантириш қурилмаси тўғри ва эгри ойналар системасидан ташкил топган бўлиб, қуёш нурларини, қора рангли сув иситгичга узатади. Ойна конструкцияли чучуклантириш қурилмаларида шўр сувлардан (тоза сув олишда) буғлантириб, сув иситгичларда ўтказилади, ҳар хил конструкцияли сув иситгичлар турли иссиқлик ташувчилар билан тўлдирилади (юмшоқ сув, ртут ёки суюқлик (СН) углеводород юқори ҳароратда қайнатишга мослашган суюқликлар бўлади). Иссиқлик ташувчи қизиганда иссиқлик алмашинувчи қурилма орқали буғланаётган шўр сувга иссиқликни беради. Ойна конструкцияли қурилма қуёшга мослашиб айланиб туради. Ойна конструкцияли чучуклантириш қурилмасини қуришга сарфланадиган ҳаражатлар жуда юқори, шу сабабли сувни шўрсизлантиришда бу қурилмалардан кам фойдаланилади. Парник конструкцияли шўрсизлантириш қурилмаси (10-расм) 1-сув олиш тарнови, 2-лоток деворнинг бўйи бўйича икки ёқлама герметик плёнка ёки ойна билан ёпилади. Тарнов ости қора рангли бўёқ билан бўялган. Грунтдан пастда бу ҳам иссиқлик ўтказувчи қоплама билан ўралган (4- пенобетон, пенопласт ва бошқалар билан). Чучуклантириш қурилмасига доимий равишда шўр сув бачок орқали қурилманинг тарнов остига узатилади. Тарнов остидаги секин ҳаракатланаётган шўр сув қуёш нурлари натижасида иситилиб буғланади. Буғланмаган сув чиқарувчи қувур орқали чиқиб кетади. Том ёпма остида сув буғи конденсацияланади.

Вақти-вақти билан совуқ шўр сув ойна устига сепиб турилади. Конденсат томчилари сув йиғиш тарновини пастига йиғилади ва чучук сув резервуарларига гидравлик қулф билан таъминланган қисқа қувур орқали юборилади. Бу типдаги қурилма 1872 йилда Лос-Анжелос ва Чилида биринчи марта қурилган. Бу қурилманинг тарнов майдони 4760 м3 бўлган. Ёз кунлари тарновдаги шўр сувнинг даражаси 650С гача кўтарилади. Қурилма ишлаб-чиқариш коэффитсиэнти 4,8 л/сутка, 1 м2 майдондаги ишлаб чиқариш коэффитсиэнтини ошириш учун шу типдаги қурилмани қуёш нурини тушиш бурчагини ҳисобга олган ҳолда ўрнатиш керак. К. Г. Трофимов чучуклаштириш қурилмаси махсус бурчак остида кўтарилган яшик бўлиб, 1-ойнали устёпмадан иборат, ташқи деворлар, яшик ости иссиқ ўтказувчи материаллар билан қопланган. Ичкаридан эса 2-қора металл билан қопланган, унга тарновдан шўр сув узатилади, 3-қора металл устидаги ортиқча ва буғланмаган шўр сув 4-йиғувчи тарновга оқиб боради ва гидравлик қувур орқали чиқиб кетади. Чучуклантириш қурилмаси ойнали ёпилманинг остидаги сув буғи конденцияланади ва 5- сув йиғиш тармоғиға чучук сув оқиб боради. (расм)

Тошкентда К.Г. Трофимов томонидан ўтказилган тажрибаларнинг кўрсатишича, бу қурилма ёз кунлари 1м2 майдондан соатига 0,35 литр чучук сув ишлаб чиқариши мумкин. Тошкент вилоятидаги бу қурилманинг бир йиллик ишлаб чиқариш коэффитсиэнти 1м2 майдондан 700 л чучук сувга тўғри келади. Қурилманинг ишлаб чиқариш коэффитсиэнтини ошириш учун сув буғлари конденсация жараёнида парникдан алоҳида жойлашган конденсаторга чиқарилади ва 1 вентилятор орқали ташқаридаги ҳаво 2- парникка киритилади. У эрдан ҳаво билан таъминланган сув буғлари 3- конденсаторга боради, - қовурғали қувурлар устида буғ конденсицияланади. Қувурлар ўз навбатида шўр сув билан совутилади (расм). Американинг жанубий раёнларида ушбу типдаги қурилма парникли қурилманинг 1 м2 майдондан суткасига 6 литр c учук сув беради.

Конструкцияси такомиллаштирилган иссиқхоналар Иссиқ ҳаво массасининг ҳарорат режими иссиқ хонага тушаётган қуёш радиацияси миқдорига ва атроф-муҳит ҳароратига тўлиқ боғлиқ. Бу жойнинг географик шарт-шароитлари ва иссиқхона констурукциясига боғлиқ. Барча мавжуд шиша ва плёнка ёруғлик ўтказувчи тўсгиҳли иссиқхоналар конструкциялари ўзининг вазифасига ва тайёрлаш технологиясига кўра қишки ва баҳорги турларга бўлиниши мумкин. (парниклар). Қишки иссиқхоналар асосан шиша тўсиқлар билан, Баъзан (жанубий туманлар шароитларида) қўшимча иссиқлик таъминоти тизимлари билан биргаликда плёнка ёпқичлар билан қурилади. Одатда, парникларда ёруғлик ўтказувчи тўсгиҳ сифатида турли полимер плёнкалар қўлланилади ва совуққа чидамли экинларни баҳор ва куз ойларида ўстириш учун фойдаланилади. Қўшимча иситиш тизимининг йўқлиги сабабли парникларда кундузги қуёш иссиқлигини йиғиш катта аҳамиятга эга. Марказий Осиё региони мамлакатлари шароитида қишки иссиқхоналарда қуёш иссиқлигини йиғиш, бино ичидаги ҳаво муҳити ҳароратини суткали ўзгаришини текислаш ва шу йўл билан иситиш учун сарф бўладиган органик ёқилғини иқтисод қилиш асосий омил ҳисобланади. Иссиқхоналардаги умумий иссиқлик йўқолишининг 80-90% ёруғлик ўтказувчи тўсиқларга тўғри келади. Бу йўқолишни йўқотиш учун бир қатламли ўрнига икки қатламли ёруғлик ўтказувчи тўсиқлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Парник ва иссиқ хоналарда ноанъанвий қўшимча иссиқлик манбалари сифатида тупроқ ва органик моддалар (гўнг, ўсимлик чиқиндилари, тахта қиринилари ва бошқалар) аралашмалари (субстрат)дан фойдаланиш мумкин. Улардан биохимик жараён оқибатида иссиқлик ажралиб чиқади ва ўсимлик илдиз тизими атрофини қиздиради ва ҳавони иситади.

Парник ва иссиқ хоналардан фойдаланиш аввал ўстирилмайдиган экинларни (тситриусли) катта миқдорда етиштириш имконини беради. Бундан ташқарии сабзавот ва картошканинг эрта пишар навларини ишлаб чиқариш имкониятларини оширади. Гелиоқуритгичлар Турли қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлашда қуритиш энг аҳамиятли ва энергия талаб жараёни ҳисобланади. Қуритиш жараёнининг интенсивлиги иссиқлик ташувчи (қуритиш агенти: ҳарорат, нисбий намлик ва тезлик) нинг меъёрий қийматлари билан аниқланади. Қуритиш қурилмалари усулига кўра икки турга бўлинади: конвектив ва радиацион. Конвектив қуритгичлар қуёш, ҳаво коллектори ва қуритиш камерасида ташкил топади. Қуёш коллекторида иссиқлик қабул қилувчи сифатида қалинлиги 0,2-0,5 мм бўлган қорайтирилган горфланган тешилган металл листлардан фойдалнилади. Қуёш коллекторида 60-800С гача қиздирилган ҳаво қуритиш камерасига тушади. Унда устмауст жойлаштирилган турли қаватлар мавжуд. Қуёш коллектолида қиздирилган ҳаво энг пастки қават тагида жойлашган тешик орқали камерага киради. Турли қаватлар қаторидан ўтган иссиқ ҳаво, қуритилаётган маҳсулотни қиздириб нам ҳавога айланади ва суриш қувури орқали ташқарига чиқади. Қуёш коллектори ва қуритиш камерасининг ўзаро жойлашишига боғлиқ равишда бундай қурилмалар иссиқлик ташувчининг табиий ёки мажбурий циркульяциясидан фойдаланиши мумкин. Конвектив қуритгичларда қуёш энергиясидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш мақсадида табиий ёки мажбурий циркульяциядан фойдаланилади. Конвектив қурилмаларда қуёш энергиясидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш учун ишлаган қуритувчи агентни қайтариш усулидан фойдаланилади.

Конвектив қуритгичлардан фарқли ўлароқ радиацион қуритиш қурилмаларида қуритиш камерасини ўзи қуёш ҳаво коллектори ҳисобланади. Қуёш коллекторлари иссиқлик қабул қилувчилари, бу ҳолда, қуритилаётган маҳсулот ҳисобланади. Ташқи ҳаво радиацион қуритгичига қават остида жойлашган тешик орқали киради. Ишлатилган нам ҳаво қаватлар устидаги девордаги тешик орқали ташқарига чиқарилади. Кейинги йилларда Ўзбекистонда қуёш қуритиш қурилмаларининг бир неча тажрибавий ва ишлаб чиқариш вариантлари яратилди. Бу ҳаволи қуёш қурилмаларда конвектив ва радиацион қуритгичларнинг ижобий томонларини ўзида умумлаштирган. Уларда қуритиш муддати табиий қуритишга қараганда 1,5-2 марта тезлашади. Катта қуритиш қурилмаларини самарадорлигни ошириш мақсадида улардан кўп мақсадда фойдаланиш мумкин. Йилнинг иссиқ вақтлари қуритгич, ўтиш ва совуқ даврларида эса иссиқхона ёки сабзавот омбори сифатида фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Иссиқ сув билан таъминлаш ва иситиш қуёш тизимларидан фойдаланиш Қуёшли иситиш тизими (ҚИТ) актив ва пассив тизимлари билан фарқланади. Актив ҚИТнинг характерли белгиси шундан иборатки, унда қуёш энергияси коллектор (аЕК)ида иссиқлик аккумулятори қўшимча (резерв) энергия манбаи (аЕМ), иссиқлик алмаштиргичлар (икки контурли тизимларда), насос ёки вентилятор, бириктирувчи қувурларлар ёки ҳаво узатгичлар, бошқариш тизимлари ҳам бўлишидир. Пассив тизимларда эса аЕК ва иссиқлик аккумулятори вазифасини бинонинг тўсиқ конструкциялари бажаради, қуёш энергияси билан иситилган ҳавони узатиш эса одатда табиий конвекция йўли билан амалга оширилади. Пассив системаларда бинога унинг катта ойнаси орқали тушаётган қуёш нурини жануб томондаги бино деворлари ва поли бевосита тутиб олишини таъминлашга мўлжалланган бўлади, унинг иссиқлик тўплаш ва сақлаш

миқдори девор, пол ва сув тўлдирилган идиш массасига боғлиқ ёки бинонинг жануб томонида ўрнатилган қурилма, бино ичига иссиқликни узатиш қурилмаси миқдорига ва сифатига боғлиқ. Тунги ёки қуёш бўлмаган вақтларда бинонинг иссиқлик йўқотишини камайтириш учун бинонинг ёруғлик қайтарувчи юзасида иссиқликни тутиб қоладиган иссиқлик изолятори билан (панжара, тўсиқлар ва бошқалар) ҳам жиҳозланиши тавсия қилиниши мумкин. Изоляция даражаси юқори бўлган, қуёш нури кўп миқдорда бўлган ва ташқи ҳавонинг ўрта меъёрда бўладиган ҳудудларда пассив қуёш билан иситиш тизими (ҚИТ)дан фойдаланиш иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқдир. Пассив ҚИТдан энг самарали фойдаланиш учун бинонинг жануб томонидаги деворлари қорамтир бетон бўлганда ва жанубга қараган катта ойналар бўлганда, бино поли ва шифти ўртасида ҳаво циркульяцияси учун етарли оралиқ бўлганда иссиқлик тўплаш самарадорлиги юқори бўлади. (расм). Бунда системанинг фойдали иш коэффитсиэнти 40% гача бориши мумкин. Пассив ҚИТдан фойдаланганда бинонинг иссиқлик изоляцияси сифатига, иссиқликни сақлаб туриш талабларига жавоб беришига ҳам эътибор бериш керак. расм. Пассив қуёш системаси билан иситиладиган бинонинг ойналанган жанубий томони ва иссиқлик тўплагичи девори оралиғида ҳавонинг табиий циркульяцияси. 1-Бино, 2-Иссиқлик тўплагич, 3-Ойна Ҳозирги вақтда, актив қуёш системаларидан кўпроқ фойдаланилади. аЕК (қуёш энергияси коллектори) контуридаги иссиқлик ташувчи турига

қараб суюқликли ва ҳаво тизимлиги билан фарқланади. аЕКда иссиқлик ташувчи суюқлик ёки сув бўлиши мумкин, жумладан, 40-50% ли этилен ёки пропиленгликол эритмаси газсимон смоласи органик иссиқлик ташувчи ва бошқа бўлиши мумкин. Иссиқлик ташувчиларнинг ҳар бири маълум афзалликларга ва нуқсонларга эга бўлиши мумкин. Масалан, ҳаводан фойдаланилганда музлаб қолиш ва занглаш муаммоси бартараф қилинади, қурилма массасини енгилаштиради, суюқ иссиқлик ташувчининг сизиб чиқишидан кўриладиган зарарни бартараф қилади ва ҳоказо, аммо ҳавони ҚИТнинг иссиқлик билан ишлайдиган қурилмага қараганда анча паст. Шунинг учун ҳам, сув шу вақтгача ишлатилиб келинаётган ҚИТ қурилмаларида кўпинча иссиқлик ташувчи бўлиб хизмат қилади. расмларда ҳаво ва сув билан ишлайдиган гелиосистемаларнинг принципиал схемалари берилган. Бино ичида иссиқликни вентиляция системалари билан тақсимлайдиган (ҳаво билан иситиш қуёш системаси) қурилма иссиқ сувли змеэвик билан жиҳозланган иссиқлик тарқатувчи панелга жойлаштирилган бўлиб, радиатор ва конвектор шаклига эга, ҳароратли иссиқлик ташувчи бўлиб, хизмат қилиши мумкин. 1-қуёш энергияси коллектори, 2-шағалли иссиқлик аккумулятори, 3вентилятор, 4-созловчи клапан, 5-қўшимча иссиқлик манбаи

1-қуёш энергияси коллектори, 2-қуёш энергияси коллектори контуридаги иссиқлик алмаштиргич, 3-иссиқлик аккумулятори, 4-қўшимча энергия манбаи, 5бино, 6-насос, 7-аралаштирувчи жўмрак, 8-иссиқ сув таъминоти контуридаги иссиқлик алмаштиргич Одатда, бир неча тизимлар қўшилган ҳолда яратилган қуёш иситиш тизимидан ҳам фойдаланиш мумкин, масалан, актив ва пассив тизимлар элементларини ўз ичига оладиган гибрид тизимлар кўпроқ қўлланлади. Иссиқликни узатишни комбинациялашган гелиоиссиқлик насослари тизими анча афзалликларга эга бўлиб, унда иссиқлик насослари кетма-кет (16 а-расм) ва параллел (б-расм) уланган схема каби бўлиши мумкин. Биринчи ҳолда иссиқлик насоси буғлантиргич иссиқликни аккумулятордан олади, иккинчи ҳолатда эса атроф муҳит иссиқлик манбаи бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бундан ташқари ҚИТ да боғлантиргичли иссиқлик насосидан ҳам фойдаланиш мумкин. Иссиқлик насоси боғлантиргични ойнасиз қуёш энергияси коллекторини (аЕК) бинонинг тўсқич конструкцияси билан биргаликда қурилганда «энергетик том» ёки «энергетик фасад» ҳосил бўлади, бу эса қуёш энергиясидан, атроф муҳитдан кўриниб турган ва яширин иссиқликдан фойдаланиш имконини беради.

Бинони иситиш ва иссиқ сув билан таъминлаш қуёш қурилмалари иссиқлик узатиш комбинациялашган гелиоёқилғи тизими таркибига кириб, истеъмолчини қуёш энергияси ҳисобига йиллик иссиқлик эҳтиёжини тўла қоплашга хизмат қилади. 1-қуёш энергияси коллектори, 2-иссиқлик истеъмолчиси, 3-ссиқлик аккумулятори, 4-ссиқлик насоси. Иссиқликни резерв манбаи мўлжалдаги иссиқлик эхтиёжни тўла қоплашга хизмат қилиши керак. Айрим ҳолларда эса, гелиоқурилмалар унумдорлигидан тўлиқ фойдаланмасдан, қолган қисмини захирада сақлаш имконияти ҳам яратилиши мумкин. Бунинг учун бинолар ҳозирги замон иссиқликни тежаш ва энергияни сақлашнинг замонавий талабларига тўла жавоб берадиган бўлиши, унинг барча элементлари ва гелиоқурилма жиҳозлари айниқса пухта лойиҳаланган бўлиши керак. Санаб ўтилган барча шартларга тўла риоя қилинган тақдирда қуёш энергиясидан фойдаланиш самарадорлигининг энг юксак даражасига эришиш мумкин.

1-қуёш энергияси коллектори, 2-иссиқлик аккумулятори, 3-насос, 4-иссиқлик насосини парланувчиси, 5-компрессор, 6-вентил, 7-вентилятор, 8- конденсатор, 9-бино Иссиқлик энергия ишлаб чиқарувчи қуёш қурилмаларининг иссиқлик ташиш параметрларини бошқариш тизимлари Ҳароратни бошқаришни таъминлайдиган қуёш коллекторларини ишлатиш жараёнида иссиқлик сарфини бошқариш яхши натижалар беришини кўрсатади. Қуёш коллектори ёруғлик ўтказмайдиган ойна тахтага қопланган, остки қисми иссиқлик ўтказмайдиган материалдан ишланган корпус эса бошқариладиган шарнирга ўрнатилади. Корпуснинг пастки қисмида тўғри тўртбурчак ойна профилит қувурчалардан иборат ячейкалар ўрнатилган. Ҳар қайси ячейканинг остки ва устки қисмлари ойна профилит билан ёпиштирилган ва айланиб турадиган ҳамда тармоқли қувурлар билан жиҳозланган, ёруғлик ўтказмайдиган қопламаларга эга. Ячейкалар корпус ичида бир қаторда жойлаштирилган. Тизимдаги (расм) миқдорий ва сифат бошқарувини амалга ошириш қуйидагча амалга оширилади. Сувни узатадиган (3) трубопровод ўрнатилган, А сувни узатадиган ҳарорат датчиги (2) электрон блокка сигналларни беради

ва у иш бажарувчи (1) механизмини ва бошқариладиган клапан механизмини ҳаракатга келтиради. Қуёш коллекторидан (8) қуритиш-технологик камераси (5) ёки биносига бериладиган иссиқлик ўтказгичнинг қизиган пайтида бу клапан бироз очилади ва рекуператив иссиқлик алмаштиргич (4) даги сув миқдори камаяди. Технологик камера тўхтатилган даврда қуёш коллекторларида ҳосил бўлган иссиқлик миқдори, аккумулятор (7) га ўта бошлайди. Қурилма бир вақтнинг ўзида қуритиш камераси ва технологик эҳтиёжлари учун (6) хизмат қилади. Бу эрда иссиқлик ташувчи сув ёки ҳаво бўлиши мумкин. Рекупирация жараёнида иссиқлик ўтказувчи иссиқлик ташувчи сифатида гассинол смоласи ишлатилади, у асосан Наманган ёғ-мой комбинати корхонасидаги чиқинди бўлиб, у қуйидаги кўрсаткичларга эга: нур ютиш коэффитсиэнти-0,97; иссиқлик сиғими-0,23 Кдж/кг коллекторларнинг м2 юзасидаги ҳажми-40л. Тавсия қилинаётган тизимда қуёш иссиқлик ишлаб чиқариш агрегатларида сув ва ҳаво автоматик тизимларидан фойдаланиш афзаллиги ва зарурлиги иссиқлик ташувчининг характерига ва иссиқликни қайта ишлайдиган мажмуа структурасига, таркибий қисм ва элементларни бир- бирига улаш тизимларига, географик жойлашувига боғлиқ. Ишлаб c иқилган қуёш ҳаво иссиқлик генераторининг тизими (расм) қаттиқ тўлдирувчи аккумулятордан иборат бўлиб, қуёш-ҳаво қиздиргичидан бошқариладиган қопламанинг, ҳаво аралаштиригич технологик камерасидан, қуритиш камерасидан, қўшимча энергия манбаидан иборатдир. Мазкур тизим қурилманинг тўхтаб турган даврида конвектив иссиқлик йўқотишини бартараф қилиш йўли билан қурилманинг тежамкорлигини оширишга имкон беради. Ташқи ҳавони ўтказадиган трубопровод аккумулятор орқали ўтказилган ва кириш қисмида ҳамда чиқиш шунга мувофиқ тўсиқча билан жиҳозланган, аккумулятор зонасида трубопровод перфорациялаб (тешикчалар қилиб) бажарилган.

Қоплама ҳолатининг турлича комбинациялари қурилма иш режимини турлича таъминлашга имкон беради, қурилмадан фақат қуритиш, фақат аккумуляторни қувватлантириш (зарядлаш), бир вақтнинг ўзида акумулятордан фойдаланиб қуритиш ишларини бажаришга имкон беради. Тавсия қилинаётган қаттиқ тўлдиргичдан иборат аккумуляторли қуёш қуритиш қурилмаси тўхтаб турган даврида конвектив иссиқлик йўқотишни бартараф қилади, бу эса қуритиладиган материллар сифатини яхшилашга имкон беради. Тадқиқотлар билан шу нарса аниқландики, қуёш ҳаво иссиқлик генератори тизими энг самарали кўрсаткичларга эга бўлиб, унда қуритиш режимини бошқариш блоки, унинг таркибидаги технологик камера (6), қуёш- ҳаво қиздиргич (4), унинг остида оралиқ бўшлиқ қолдирилган ҳолда ва қаттиқ тўлдиргичли иссиқлик аккумулятори (30 ва кириш қисмида деворларида перфорация тешикчалари бўлган ташқи ҳаво сўргич вентилятор трубопроводи (1), тармоқни бир учи гелио ҳаво қиздиргичга, икинчи учи эса аккумулятор орқали унинг ички девор тешикчалари орқали ўтади. Қурилмада ҳаво оқимини узиб-улаб турадиган клапан (2) билан жиҳозланган ва у вентиляторнинг чиқиш жойидаги трубопроводга туташтирилган. Чиқиш канали клапанидан биттаси трубопровод тармоғи билан туташтирилган ва у иссиқлик аккумуляторида жойлаштирилган бошқаси эса трубопровод тармоғи билан туташтирилган бўлиб, қуёш-ҳаво қиздиргич билан уланган. Тизиллаб ҳаракатлануви оқимни узиб-улайдиган клапанни бошқариш канали қуритиш режимини бошқариш блоки (8) билан туташтирилган, у тебраниш генератори (5) билан, у эса технологик камера билан ва оралиқ бўшлиқ билан бирлаштирилган бўлиб, у эрда гирдобли бурама беркитувчи элемент (9), ҳарорат датчиги (7), у эса технологик камерада жойлаштирилган ва иссиқлик аккумуляторлари билан бириктирилган. Гирдобли-бурама беркитувчи элементнинг чиқиш канали технологик камера билан туташтирилган. Қуёш иссиқлик генератори тизими қуйидагича ишлайди:

1-режим. Вентилятор ҳайдаган ташқи ҳаво иссиқлик аккумулятори орқали қуёш-ҳаво қиздиргичига ўтади ва у эрда исийди, шундан кейин гирдобли-бурама элементга ўтади ва уни технологик камерага сўриб чиқарилади худди шу жойда композицион буюмга гелиокимёвий иссиқлик ишлов бериш содир бўлади. 2-режим. Вентилятор ҳайдаган ташқи ҳаво узиб-улаш клапани орқали қуёшҳаво қиздиргичига ва у орқали тебранишлар генераторининг технологик камерасига ўтади. Қурилма бошқариладиган режимдаги қуёш-иссиқлик таъсирини амалга оширади; бунда у ҳароратни ошириб технологик камерасидаги датчик ҳароратини ошириб бошқарув блокига сигнал беради, у эса иссиқлик аккумуляторидаги ҳаво оқимини бошқа томонга буриб қўшимча зарядка ҳосил қилади. 3-режим. Вентилятор ҳайдаган ташқи ҳаво узиб-улаш клапани орқали қуёшҳаво қиздиргичига ўтади. Технологик камера тўхтаган даврда қурилма фақат иссиқлик аккумуляторини зарядлаш учун ишлайди. 4-режим. Вентилятор ҳайдаган ташқи ҳаво узиб-улаш клапани орқали қуёшҳаво қиздиргичига, ундан кейин эса тебраниш генераторига ва шундан кейин иссиқлик аккумуляторига ўтиб қаттиқ тўлдиргич иссиқликни бир қисмини олиб қолгач технологик камерага бориб тушади. Қурилма аккумуляторни зарядлайди ва композицион буюмга қуёш-иссиқлик ишлови беради. Шундай қилиб, юқорида тавсия этиладиган тизимлар ёрдамида қуёш- иссиқлик энергияси ишлаб чиқарувчи қурилмаларнинг самарадорлигини оширувчи ва энергия тежамкорлигини таъминловчи бошқарила оладиган қурилмалардан фойдаланиш имконияти яратилди.

1-бошқарув клапанга эга бўлган ижрочи механизми, 2-бошқариладиган параметрли сигналлар электрон блоки, 3-ҳарорат датчиги, 4-қайта ишловчи технологик камера, 5-иссиқликни бошқа мақсадлар учун фойдаланиш технологик камераси 1-қуёш ҳаво иситгичи, 2-бошқарувчи заслонкалар, 3-ҳаво чиқаргич, 4иссиқлик аккумулятори, 5-технологик камера, 6-қуритиш камераси, 7-қўшимча энергия манбаи

1-ташқи ҳаво вентилятори трубопроводи, 2-узиб-улагич клапани, 3-иссиқлик аккумулятори, 4-қуёш ҳаво иситгич (қуритиш) бошқариш блоки, 5- технологик генератор, 6-технологик (қуритиш) камераси, 7-ҳарорат датчиги, 8-иссиқлик намликни қайта ишлаш бўлими, 9-босимни ва иссиқлик ташувчи сарфини бошқарувчи юқори элемент.

Хулосалар: - Қуёш радиацияси ёрдамида иссиқлик ишлаб чиқарувчи қурилмалар самарадорлигини оширувчи, уларнинг тежамкорлигини таъминловчи ҳамда иссиқлик ташувчи параметрларини бошқариш имкониятини яратиш учун қуйидагилардан фойдаланиш зарурлиги аниқланди: - Бошқарув клапанига эга бўлган ижрочи механизмлар; - Бошқарила оладиган параметрларнинг (Т, В,ъ, Н ва бошқалар) - қийматлари ҳақида хабар берувчи сигналлар учун электрон блоклар ва датчиклар; - Иссиқлик ва намлик режимларини бошқариш блоклари; - Иссиқлик ташувчининг миқдори ва сифат кўрсаткичларини маромлаштирувчи ва бошқа турли элементлар кенг қўлланиши зарурий шартлар деб ҳисоблаймиз.

Адабиётлар : 1. “Халқ сўзи газетаси” 2013 йил, 5 апрель, 65-сони, 2-бет. 2. Каримов И. А. “Муқобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида” ги Фармони “Халқ сўзи” газетасининг 2013 йил 1март. Тошкент 2013й. 3. Сафаров Н.М., Алиназаров А.Х., Обидов А.А., Жамалов А. “Чигитли пахтани қуритишда ноананавий энергиядан фойдаланиш афзалликлари. Қар.ДУ. Республика миқёсидаги илмий-амалий конференция. 26-28май. 2012йил. 4. Алиназаров А. Кҳ., Икрамов Н.М. Солар Тҳермокчемиcал Треатмент оф АшCэмент Cомпоситионс. Наманган: НИПИ, 2005. -51п. 5. Алиназаров А.Х., и др. “Солнечные сушильные установки с аккумулятором тепла //РЖ АН СССР «Гелиотехника». Ташкент, 1989, №2. –с.74-76. 6. Алиназаров А. КҲ., Мукҳиддинов Д.Н. Солар Тҳермокчемиcал Треатмент оф Аш-Cэмент Cомпоситионс. Апплиэд Солар Энергй. Вол. 35, Но.4 Аллертон Пресс, Инс. /Нев Ёрк. 1999., п.п. 13-19. 7. Алиназаров А. Кҳ., Эффект оф Солар Тҳермал Чемикал Треатмент он Деформабле Индиcэс оф Аш-Cэмент Cомпоситионс. Апплиэд Солар Энергй. Вол. 36, Но.3 Аллертон Пресс, Инс. /Нев Ёрк. 2000., п.п. 70-73. 8. Алиназаров А. Кҳ., Атамов А.А., Мукҳиддинов Д.Н. Ҳудропҳйисиcал Пропертиэс оф Аш-Cэмент Cомпоситионс энд тҳеир Эффект он Солар Тҳермал Чемикал Треатмент. Апплиэд Солар Энергй. Вол. 37, Но.2 Аллертон Пресс, Инс. /Нев Ёрк. 2001., п.п. 44-48.

Похожие

Қуёш-ердаги ҳаёт манбаи

Қуёш иссиқлик таъминоти буйича лойиҳаларни амалга ошириш

Табиий энергия манбалари ва улардан фойдаланиш. Қуёш энергияси, биомассалар, шамол, дарё ва денгиз тўлқинлари

Бошқа ноанъанавий энергия манбалари

Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилишни режалаштириш