Қуёш-ердаги ҳаёт манбаи - Экология - Рефераты

Қуёш-ердаги ҳаёт манбаи

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

621 KB

Қуёш-Эрдаги ҳаёт манбаи Режа: 1. Паст потенциалли қуёш қурилмалари ҳақида асосий таъсуротлар ва уларнинг ишлаш принципи 2. Коллектор қуйи тизими. Қуёш коллектори конструкцияси 3. Коллектор иши самарадорлиги 4. Қуёш энергиясидан фойдаланишнинг замонавий усуллари. Маиший эҳтиёжлар учун иссиқ сув 5. Қуёш энергияси ёрдамида турар-жой биноларини пассив иситиш 6. Қуёшли иссиқ сув таъминоти тизими (ҚИСТТ) 7. Иссиқлик сақлаш қуёш тизими. 8. Тақсимлаш ва истеъмол қуйи тизими

Эрдаги ҳаёт миллионлаб йиллар давомида қуёш билан боғланган бўлиб, буни қуйидаги мисолларда, биринчи навбатда, ёруғлик билан боғлиқ бўлган фотосинтез жараёнида кўриш мумкин. Маълумки, ўсимлик япроқларида яшил модда-хлорифилл бўлиб, ёруғлик энергияси таъсирида карбонат ангидрид гази ва сув ҳисобига органик модда ҳосил қилади. Бу жараёнда карбонат ангидридни ҳаводан, сувни эса илдизлар орқали тупроқдан олади. Натижада ўсимлик танасида углеродлар, оқсил, ёғ ва бошқа мураккаб моддалар тўпланади. Бу киши организми ва унинг соғлиғи учун зарур моддалар ҳисобланади. Иккинчидан, ҳозирги кунда инсонлар фойдаланаётган органик ёқилғилар - тошкўмир, торф, табиий газ, нефть ва бошқалар, бир вақтлар фотосинтез жараёнида қуёш энергияси ҳисобига ҳосил бўлган. Аниқланишича, Эрдаги ёқилғи заҳираси чегараланган бўлиб, жами энергия заҳираси 2*1023 Ж ни ташкил этади. Бу энергиянинг катта қисми (94%) қаттиқ ёқилғиларга, қолган қисми эса газ ва суюқ ёқилғиларга тўғри келади. Эрдаги ҳаёт учун муҳим омиллардан бири, сувнинг айланишидир. Қуёш нурлари таъсирида эр юзасидан, кўллардан, денгиз ва океанлардан сув буғланиб, атмосферага кўтарилади. Натижада булутлар ҳосил бўлиб, маълум бир шароитларда ёмғир, қор шаклида эр юзасига қайтиб тушади ва ёғин- сочиндан дарёлар, кўллар ҳосил бўлади. Дарёлар суви энергиясидан эса электр энергияси олишда фойдаланилади. Шу билан бирга, ёғин-сочин ўсимликларнинг ўсиши учун ҳам энг зарур шартларидан биридир. Қуёш нурлари таъсирида эр сатҳининг турли қисмлари бир хил исимайди. Натижада атмосферада Шамол ҳосил бўлади. Шамол энергиясидан ҳам амалий мақсадлар учун фойдаланиш мумкин, Чунки унинг йиллик ўртача энергия заҳираси 1,66 1020 Ж ни ташкил этади.

Сайёрамизнинг иссиқлик балансини шакланишида ҳам қуёш энергияси асосий рўл ўйнайди, масалан қуёш радиацияси ҳисобига эр юзасида иссиқлик тақсимоти амалга оширилади. Иссиқ ҳаво оқими фақат материклардан об- ҳаво ва иқлим шароитларини вужудга келтирмасдан, балки океанларда ҳам илиқ оқимни юзага келтиради. Шундай қилиб, инсон азалдан қуёш энергиясидан табиий шароитда фойдаланиб келган. Аммо, Кейинҳалик махсус гелиотехник қурилмалар ёрдамида ундан энергетика мақсадлари учун фойдаланишнинг ҳам катта имкониятларини очди. Шунинг учун қуйида қуёш тузилиши ва унинг энергия манбаи ҳақида қисқача тўхталамиз. Қуёш-бизнинг қуёш системамизнинг марказий жисми бўлиб, у қизиган плазма ҳолатидир. Унинг юза қисмининг (сиртининг) ҳароратси 600 К га, марказий қисмининг ҳарорати эса 10 миллион градусга тенг. Эр билан қуёш орасидаги ўртача масофа 150 млн. километрни ташкил этади. Қуёш диаметри Эр диаметридан 109 марта катта, нурланиш туфайли қуёшнинг массаси секундига 4  106 тоннага камайиб боради. Қуёш энергиясини тассавур этиш учун қуйидаги таққослашни келтириш мумкин. Унинг бир секундда чиқарадиган энергияси эр шаридаги барча сувни бир минутда буғлантириб юборишга етади ёки у 19  1014 тонна нефть ёқилганда чиқарадиган энергия миқдорига тенг. Қуёш атрофидаги фазога тарқалаётган бундай катта энергия, унинг марказий қисмида содир бўлаётган термоядро реакцияси ҳисобига ҳосил бўлади. Энергия ажралиб чиқадиган термоядро реакциялари бир неча кўринишда берилган. Эрга қуёш тарқатаётган энергиянинг атиги икки миллиарддан бир қисми тушади. Бу миқдор ҳам кам эмас, у қарийиб 1,15  1019 Ж §мин ни ташкил этади. Эр атмосферасига етиб келган қуёш энергиясининг тахминан 40 % қисми атмосфера томонидан қайтарилиши натижасида космик фазога қайтиб

тарқалади, 16 %и атмосфера томонидан ютилади, қолган қисми эса атмосферадан ўтиб, эр сиртигача етиб келади. Одатда, эр атмосфераси чегарасида қуёш энергияси унинг интенсивлиги билан характерланади ва бу миқдорга қуёш доимийси дейилади. Қуёш доимийсини қуйидгича аниқлаш мумкин: қуёшнинг радиуси Р ва унинг марказидан эргача бўлган масофани р билан белгиласак, сўнгра маркази қуёш маркази билан мос келадиган сферани қараймиз. Бундай сферанинг сирти 4 π р2 га тенг бўлади ва ундан вақт бирлиги ичида: 4 π r 2 * I (1) энергия миқдори ўтади. Бунда И-эр атмосфераси чегарасидаги қуёш энергияси интенсивлиги ҳисобланади. Юқоридаги энергия миқдори (1), ўз навбатида вақт бирлиги ичида қуёш сиртидан нурланаётган энергия миқдори: 4 π Р2 Э (2) га тенг (1) ва (2) ларни тенглаштирсак, 4 π р2И =4 π Р2Э (3) бўлади, бундан: (4) ни оламиз. Иккинчи томондан, қуёшни абсолют қора жисм деб қарасак, Стефан- Болғтсман қонунига кўра: Р2 Э= &#55349;&#57102; Т4 (5) бўлади. Натижада (4) ва (5)дан: И = §р2 &#55349;&#57102; Т4 (6) келиб чиқади. (6) формулага кирган катталикларнинг қийматлари қуйидагича: Бу катталикларнинг қийматларини (6) формулага қўйиб ҳисоблаб чиқилса, И ⊥ = 1,4кВт §м2 га тенг эканлиги маълум бўлади. 1) Эр сиртига етиб келувчи қуёш радиацияси иккита ташкил этувчидан иборат: 2) Эр сиртида қуёш нурларига нисбатан тик жойлаштирилган буюмларнинг юзаларига тушадиган тўғри радиация. 3) Атмосфера, булутлар ва атрофдаги буюмлардан тушаётган сочилган радиация.

Одатда тўғри радиацияни Қ ⊥ ва сочилган радиацияни ҚC билан белгиланади. Булардан ташқари горизонтал текисликка тушадиган тўғри ва сочилган радиация миқдорига йиғинди радиация дейилиб, ∑Қ билан белгиланади. Эр юзасига тушадиган қуёш радиацияси асосан уч қисмдан иборат бўлади. Биринчиси, тўлқин узунлиги 280 дан 380 нм гача бўлган нурлар улътрабинафша нурлар ҳисобланади. Улътрабинафша нурларнинг эр энергетика балансига бўлган ҳиссаси 7% дан ошмайди. Улътрабинафша нурлари инсонлар терисини қорайтиради, аммо узоқ таъсир этганда яллиғлантириши ҳам мумкин. Улътрабинафша нурлари қуёш радиацияси спектрида 7% ни ташкил этишига қарамасдан, ўсимлик ва ҳайвонлар ҳаётида аҳамияти каттадир. Иккинчи қисми - тўлқин узунлиги 380 дан 780 нм гача бўлган нурлардан иборат бўлиб, спектрнинг кўринадиган қисмини ташкил этади. Спектрнинг кўринувчи қисми, энергетика балансига 46% ҳисса қўшади. Спектрнинг кўринувчи қисмида, энергиянинг тўлқин узунлиги бўйича тақсимланиши бир хил бўлмасдан, унинг максимуми тахминан 550 нм тўлқин узунлигига тўғри келади. Бу нурлар ҳаёт учун катта аҳамиятга эга. Учинчи қисми - тўлқин узунлиги 780 дан 3400 нм гача бўлган нурлардан иборат бўлиб, спектрнинг инфрақизил қисмини ташкил этади, инфрақизил нурлар энергетика балансининг 47% ини ташкил этади. Бу эрда Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, қуёшнинг тушиш бурчагига қараб, эрга тушаётган қуёш радиацияси спектрининг улътрабинафша, инфрақизил ва кўринувчан қисмларининг миқдори ўзгариб туради. Масалан, қуёш баландлиги 300 бўлганда спектрда 53% инфрақизил, 44% кўринувчан ва 3% улътрабнафша нурлардан иборат бўлади. Инфрақизил нурлар уларнинг иссиқлик таъсирларига қараб, одатда, иссиқлик нурлари ҳам деб юритилади, чунки инфрақизил нурлар барча қизиган жисмлар томонидан тарқатилади.

Ҳароратлари 2273-2773 К бўлган чўғланма электр лампалари нурланиш энергияларининг 25% ини инфрақизил нурлар ташкил этади. Қуёш энергиясининг миқдори ҳақида қуйидагиларни билиш зарур: биринчидан, қуёш энергияси миқдори йил ва кун давомида ўзгариб туради, иккинчидан, географик кенгликка боғлиқ, Учинчидан, атмосферанинг ҳолатига (булутли, ярим булут, туман, чанг ва Шу кабиларга) боғлиқдир. Ўрта Осиё республикалари ҳудудларининг 37-420 кенгликларда жойлашган пунктларида тушаётган қуёш энергияси миқдори Шу жойларда ундан амалий мақсадлар учун фойдаланишга етарлидир. Қуйида (жадвал) мисол тариқасида қуёш нурларига тик равишда 1м2 юзага тушадиган тўғри радиация миқдори (Қ ⊥ , Âò §ì 2 )нинг қийматларини келтирамиз. жадвал Kenglik Soat 12 oy φ = 40 0 Yanvar 823,6 777,2 730,8 624,4 359,6 - - Dekabr Fevral 870 858,4 798,4 701,8 533,6 - - Noyabr Mart 904,8 883,2 846,8 777,2 754 371,2 - Oktyabr Aprel 928 916,4 887,4 846,8 742,4 598,5 197,2 Sentyabr May 928 916,4 887,4 846,8 777,2 632,2 394,4 Avgust Iyun 930 883,2 883,2 846,8 777,2 678,6 510,4 Iyul Тўғри радиация оқими актинометр ёрдамида, йиғинди радиация миқдори эса пиранометр ёрдамида ўлчанади. Қуёшдан тўғри тушадиган радиация миқдоридан ташқари, осмон гумбазидан, атрофдаги обғектлардан сочилган энергия ҳам, горизонтал юзага тушадиган радиация ҳам мавжуд. Сочилган радиация миқдори жадвалда келтирилган.

Сочилган қуёш радиацияси миқдори, Q C ,Вт м 2 жадвал Kenglik Soat 12Oy φ= 40 0 Dekabr 58 58 52,2 40,6 23,2 - - Yanvar Fevral 63,8 63,8 58 46,4 34,8 5,8 - Noyabr Mart 69,6 69,6 63,8 58 46,4 29 - Oktyabr Aprelg’ 81,2 75,4 69,6 63,8 58 40,6 11,6 Sentyabr May 92,8 81,2 75,4 69,6 63,8 58 34,8 Avgust Iyun 98,6 92,8 81,2 75,4 69,6 58 40,6 Iyul Паст потенциалли қуёш қурилмалари ҳақида асосий таъсуротлар ва уларнинг ишлаш принципи Бизга маълумки, қуёш радиацияси доирасида қолдирилган ҳар қандай предмет қизийди. Қуёш иссиқликдан фойдаланиш яна Шу принципга асосланган. Ўзбекистонда қуёш иссиқликдан фойдаланишнинг минг йиллик анъаналари бор. Ундан ҳозирга қадар ва ҳозирги кунда ҳам, хом ғишт тайёрлаш, лойдан қурилган иншоотларни қуритиш, қишлоқ хўжалик маҳсулотларни қайта ишлаш, биноларда сув ва ҳавони иситиш учун фойдаланиб келинмоқда.

Аммо, қуёш энергиясидан бундай кўринишда фойдаланиш самарадорлиги унча катта эмас. Уни махсус қурилмалардан фойдаланиш ҳисобига ошириш мумкин. Ҳозирги вақтда қуёш энергиясини иссиқлик энергиясига айлантируви қурилмалардан фойдаланиш йўллари ва шартлари етарли даражада ишлаб cиқилган. Шунга қарамасдан энг кўзга кўринарлиси қуёшли сув иситкичдир. Шунинг учун бу бўлимда бундай қурилмаларнинг асосий конструктив унсурлари кўриб чиқилади ва Шу билан бир қаторда уларга қўйиладиган талаблар умумий хусусиятлари ўрганилади.

расмда қуёш энергияси ёрдамида сувни иситиш қурилмаси умумий кўриниши берилган. Бундай қурилмаларнинг ишлаш принципи оддий. У махсус қурилмалар- қуёш коллекторлари томонидан қуёш энергиясини сингдиришга ва уни истеъмолчи томонидан кейин фойдаланиш учун иссиқликни сақлаш тизимига узатишга асосланган. Қуёш сув иситгич қурилмаси намунавий конструкцияси тизими 1а,1брасмларда кўрсатилган. Расмдан кўриниб турибдики, қурилма 4 та асосий қисмлардан тузилган: -коллектор тизими -иссиқлик сақлаш тизими -тақсимлаш ва истеъмол тизими -назорат қилиш ва бошқариш тизими 1 - quyosh kollektori, 2 - tsirkulyatsiya nasosi , 3 - bak - akkumulyator, 4 - datchik sozlagich, 5 - nazorat qilish va boshqarish quri l masi , 6 - issiqlik almashtirgich.

Коллектор қуйи тизими. Қуёш коллектори конструкцияси Қуёш коллектори Шундай қурилмаки, у қуёш нурлари оқимини қабул қилиб, бу оқим энергиясини иссиқликка айлантириб, уни иситилаётган суюқликка-иссиқлик таШувчга узатади. Коллекторларнинг энг кўп тарқалгани шишали ясси қуёш коллектори ҳисобланади. Ундан ташқари бир қатор мураккаб коллекторлар ишлаб чиқилмоқда ва амалиётга тадбиқ этилмоқда. Вакуум коллекторлари Шундай коллекторлардан ҳисобланади. Қуёш нурини йиғувчи, ҳаракатланувчи ва бошқа тузилишга эга бўлган коллекторларнинг конструкциялари яратилмоқда. Улар ўрта ва юқори ҳароратда ишлатиш уcчун мўлжалланган. Лекин, Шунга қарамасдан, қуёш сув иситгичлари конструктсйларида ясси қуёш коллекторлари ишлатилмоқда. (расм) 1-шаффоф ёпқич, 2-йиғувчи юза, 3-қайтаргич экран, 4-иссиқлик ўтказмайдиган қатлам, 5-корпус. Сув иситишга мўлжалланган ясси қуёш коллектори ҳар хил материаллардан (пўлат, гипс, алюминий, пластмасса ва бошқалардан) тайёрланиши мумкин. Лекин, уларнинг ишлаши бир хил принципга асосланган. Бу- «Парник эффекти» деб аталиб, қуёш энергиясини сингдириш ва уни минимал йўқотишлар билан иссиқлик энергиясига айлантиришдан иборат.

Қуёш коллекторлари конструктив жиҳатдан бажарилишига кўра турлича бўлиши мумкин. Лекин, Шунга қарамасдан конструкциялар қуйидаги санаб ўтиладиган бир қатор ўхшаш унсурларга эга. a) Йиғувчи юза - қуёш коллекторларининг асосий унсури ҳисобланади. Одатда у мисдан тайёрланади. Лекин, баъзи ҳолларда, алюминий ва пластмассанинг махсус турлари қўлланилиши мумкин. Йиғувчи юза ғовак қувурлар қаторидан ташкил топади. У қувур ичида айланаётган сувга қуёш иссиқлигини беради. Қуёш нурлари тушаётган юза Шундай хусусиятга эга бўлиши керакки, энергия йўқолишининг минимал даражасида нур оқимининг сингиши максимал бўлиши керак. Бундай сифатга эга бўлган юзалар ҳосил қилиш технологияси бизга маълумки, селектив қоплама билан қоплашдан иборат. Ҳар бир ишлаб чиқарувчи кўп ҳолларда, ўз «ноу-хау»сини қўллайди. Баъзи ҳолларда селектив қопламалар билан қоплаш ўрнига коллекторнинг ишлаш даври давомида қуёш нури таъсири ва ҳароратнинг цикллик равишда ўзгаришига чидамли бўлган махсус бўёқлар билан юзани қоплашда фойдаланилади. Йиғувчи юзаларнинг кўплаб шакллари мавжуд. Лекин, уларнинг кўпчилиги пўлат конструкцияли «Пайвандланган юзалар» принципи асосида (2-расм) ёки мисдан тайёрланган буюм учун тўсиқли қувурлар панжараси кўринишида бўлади. Қуёш коллекторларининг ўлчамлари турлича 0,5 дан 4 м2 гача бўлиши мумкин, лекин, кўп ҳолларда у 2 м2 атрофида бўлади. Шаффоф қоплама 3 та асосий функцияни бажаради: «Парник эффекти»ни юзага келтириш, ташқи муҳит таъсиридан коллекторни ҳимоя қилиш, энергия йўқолишини камайтириш. Пластмассадан тайёрланадиган шаффоф қопламали коллекторларнинг қўлланиши мавжуд конструкциянинг оғирлик ва таннархини камайтиради. Конструкция мустаҳкамроқ бўлади ва Шунга мос равишда механик таъсирга чидамли бўлади. Аммо, пластмасса тез эскиради, яъни атмосфера таъсирига у тез киришади ва унинг иссиқлик ўтказиш қобилияти тушиб кетади. Шулар

билан боғлиқ ҳолда қоплама сифатида махсус сифатга ва юқори ўтказиш қобилиятга эга бўлган шишадан кўпроқ фойдаланилади, бунда шишанинг қалинлиги 4 мм дан кам бўлмаслиги керак. в) Иссиқлик изоляцияси - энергиянинг ташқи муҳитга сочилиши ҳисобига йўқолишини камайтириш учун хизмат қилади. Коллекторнинг ён томонлари ва пастки юзаси иссиқлик изоляцияси билан қопланади. Одатда, изоляцияловчи ашё сифатида шиша тола, минерал пахта, пенопласт ва бошқа иссиқлик ўтказувҳанлиги кам бўлган материаллардан фойдаланилади. Бундан ташқари, изоляцияловчи ва йиғувчи юзалар ўртасида қайтарувчи экран жойлаштирилади. У бу юзалар орасидаги контактни олдини олади ва йиғувчи юзадан ажралиб чиқаётган энергиянинг бир қисмини орқага ишчи ҳажмга қайтаради. г) Корпус - бу конструкциянинг тутиб турувчи унсури ҳисобланади. Унда коллекторнинг компонентлари жойлашган. У пўлатдан, алюминий қотишмасидан ва баъзи ҳолларда пластмассадан тайёрланиши мумкин. Корпус конструкциясини ташқи таъсирдан ҳимоя қиладиган, яъни у об-ҳаво шароитлари ўзгаришидан ҳимояланган бўлиши ва механик жиҳатдан мустаҳкам бўлиши керак. Бундан ташқари, унинг конструкцияси коллекторни маҳкамлаш имкониятини бериши ва қувурларни туташтириш учун бўлакларга бўлинадиган брикмаларга эга бўлиши керак.

Коллектор иши самарадорлиги Коллектор иши самарадорлиги уни тавсифловчи эгри чизиқ ёрдамида аниқланади (7-расм). У коллектор фойдали иш коэффитсиэнти (ФИК) билан ўлчамсиз параметр Тж ни боғлайди ва қуйидаги ифода билан аниқланади: бу эрда: И -тушаётган қуёш радиацияси зичлиги Вт §м2 Ту -коллекторга киришдаги ҳарорат 0С Тур -ташқи муҳит ҳарорати 0С У0 -10Вт §м2 (миқёсий коэффитсиэнти)

Расмда кўриниб турибдики, ташқи муҳит ва коллекторга тушаётган суюқлик ҳароратини ўзаро тенг бўлганда коллектор максимал самара билан ишлайди. Коллекторга киришдаги суюқлик ҳароратининг кўтарилиши билан унинг ФИКи тушади ва шундай фурсат келадики, коллектор орқали ўтаётган суюқлик ҳарорати кўтарилмайди, яъни коллектор ФИКи нолга тенг бўлади. Баъзан коллектор қуёш тизимининг мўътадил ҳарорат тартибида ишлашини таъминлаш мақсадида бир неча коллекторларни параллел ёки кетма-кет улашни амалга ошириш фойдалидир. Коллектор иши сифати унинг жойлашиши билан ҳам боғлиқ. Коллекторнинг жойлаштиришда қиялик бурчагини тўғри таъминлаш лозим. Унинг катталиги жойлаштириш ўрнининг географик кенглигига боғлиқ. Коллекторга тушаётган қуёш нурлари иложи борича тўғри бурчак ҳосил қилиб тушиши керак. Бундан ташқари, коллектор экватор томонга йўналишда мўлжалланган бўлиши керак. Нотўғри мўлжал унинг самарадорлигини сезиларли даражада (25%) гача пасайишга олиб келади.

Қуёш энергиясидан фойдаланишнинг замонавий усуллари. Маиший эҳтиёжлар учун иссиқ сув Исроилда қуёш энергиясидан фойдаланишнинг энг маълум мисолларидан бири мамлакатнинг исталган жойидаги уйларнинг томларида ўрнатилган сув иситгичлари (бойлерлар) дир. Маиший эҳтиёждаги кўп учрайдиган қурилма 150 л сиғимли иссиқлик ўтказмайдиган сув резервуарлари ва 2м2 майдондаги қуёш батареяси ясси панелдан иборат. Батарея қуёш иссиқлик энергиясини аккумуляциялайди ва сувни иситади, у эса насоссиз ўзи оқиб резервуарга тушади. Бундай тизимларнинг ўртача йиллик самарадорлиги тахминан 50% ни ташкил қилади. Шу тариқа, бундай қурилма унинг эгаси йилига тахминан 2000 кВт/соат (яъни электр энергияси қийматини ҳисобга олганда тегишли суммани) тежаш имконини беради. Оддий кунда қурилма бойлерлар сув ҳароратини тахминан 300 С га кўтара олади, яъни сувни 500 С ҳароратига қадар иситади. Амалда бу қурилма эгаси йилнинг асосий қисми давомида захирадаги электр иситгичдан (барча бойлерларда у мавжуд) фойдаланмаслигини англатади, Чунки у ювининш учун иссиқ сувни «текин» га олади. Катта сиғимли тизимлар (одатда насослар қўлланилади) кўп қаватли бинолар, баъзи кибуциялар, Шунингдек мамлакатнинг кўплаб саноат корхоналарини сув билан таъминлашда қўлланилади. Қуёш энергияси ёрдамида турар-жой биноларини пассив иситиш Исроил давлати иссиқ мамлакат деб ҳисоблансада, бу эрдаги айниқса, қуддус ва бошқа жойлар, шу жумладан, Негев чўлидаги қиш анча совуқдир. Бироқ мамлакат иқлими қуёш энергияси ёрдамида турар жой биноларини пассив иситиш учун жуда мосдир. Бу эрда қишда қуёш энергияси ҳисобига иссиқликни сақлаш мумкин бўлган, турар жой уйларини лойиҳалаш ҳақидаги сўз бормоқда.

Бунда уйлар салқин бўлади, қатор мамлакатларда ишлаб чиқарилаётган муқобил варианти-қуёш коллекторлари, циркульяция, электр насослари ва иссиқлик аккумуляторларни талаб қиладиган қуёш энергияси ёрдамида қаттиқ иситиш Исроил учун иқтисодий жиҳатдан самарасиздир, чунки мамлакатдаги қиш мавсуми узоқ давом этмайди. Пассив иситиладиган унинг асосий қисмларига: (1) бино иссиқликни яхши сақлайдиган қоплама борлиги; (2) ҳарорат ўзгаришларнинг олдини оладиган ва тунги даврда иссиқлик аккумуляциясини таъминлайдиган етарлича термал масса мавжудлиги; (3) жанубга чиқадиган деразаларнинг етарлича майдонга эгалиги. Салқин иқлимли жойлардаги анъанавий «қуёш уйи» деворларининг тузилиши қуйидагича бўлиши мумкин: 1 см қалинликдаги штукатура қатлами, кейин 10 смли бетон қатлами (иссиқлик аккумуляциясини таъминлайди), 5смли иссиқлик сақловчи қатлам (пенополиуретан) ва ниҳоят мазкур минтақада қабул қилинган иссиқлик сақловчи қатламни ҳимоялаш учун безовчи материал. Том учун 10 смли иссиқлик сақлайдиган пенополиуретан қатлами назарда тутилади; жанубга чиқадиган деразалар умумий майдони уй-жой майдонининг тахминан 15% ни ташкил қилиши керак. Мамлакатнинг иссиқроқ жойларида деразалар майдонини тегишли равишда камайтириш мумкин. Барча деразалар қуёш нурларини тушишини ҳеклайдиган жалюза ёки тўсиқларга эга бўлиши лозим. Исроилда пассив иситиладиган дастлабки уй 70-йиллар охирида Сде- Бокерда қурилди, бу эрда Бен Гурион номли Университет филиали жойлашган. Кейинҳалик бу ғоя мамлакат архитекторларнинг кўпчилиги томонидан фойдаланилади. Қуёш энергиясидан фойдаланишга мўлжалланган аралаш иситиш тизимлари, қишлоқ турар жой биноларини ва қишлоқ хўжалигида ишлаб c иқилган. Объектларни иссиқлик билан таъминлашга мўлжалланган. Бундай тизимларда асосан, қуёш энергиясидан иссиқлик ташувчи сифатида эса

сувдан фойдаланилади. Бундай қурилмаларда йиллик энергия сарфи 10% гача камайиши мумкин. ТРИСОЛ типидаги якка тартибдаги уйни иситиш тизими қуёш энергияси ҳаво коллектори ва иссиқлик насосидан иборат. Қуёшли кунда коллекторда иситилган ҳаво бевосита иситиш учун фойдаланилади. Совуқ кунларда, ҳаво ҳароратини иситиш учун етарли бўлмаганда совуқ ҳаво иссиқлик насосининг буғлатувчисига йўналтирилади ва Шундан кейин коллекторга қайтади. Қуёш иссиқлиги ва иссиқлик насосининг қуввати етарли бўлмаганда 6кВт қувватга эга бўлган электро иситгич ишга туширилади. Немис олимлари ташқи деворлари ва томи ялтироқ иссиқлик изоляцияси билан қопланган, унинг остида ютувчи модуллар билан жиҳозланган биноларни иситиш учун қуёш энергиясидан фойдаланиш методини ишлаб чиқдилар. Модуллар ҳар қайси қаватда бўлади. Уларнинг ютадиган қуёш энергияси сусайтирувчи ёки кучайтирувчи қурилмаларда фойдаланилади. Кучайтирувчи қурилмаларда барча энергия ёки унинг қисмлари тегишли қаватдаги барча модулларни бирлаштирадиган қурилмага узатилади. Ютиш тизимининг вазифаси нимадан иборатлигига мувофиқ қуёш энергияни иситиш учун ёки айрим хоналарни совутиш учун сусайтирувчи ёки кучайтирувчи қурилмалардан фойдаланилади. Шунингдек, тизим иссиқлик аккумулятори билан ҳам жиҳозланган. Абсорбердан ҳавога иссиқлик узатиш юқори, энергияси оз йўқотадиган ва таннархи унча қиммат бўлмаган, қуёш коллекторларини ҳам тавсия қилинади. Абсорбер бир неча қаватли рўзғор ойнасидан иборат бўлади. Унинг ҳар бир қисмида юқоридан тушаётган нурлар абсорбирлашади, бир қисми эса ўтказиб юборилади. Юқори қатламлари пасткиларини ажратиб туради, Шу усулда унинг иссиқлик йўқотишини бартараф қилади. Оддий рўзғор ойнасидан

фойдаланилгани учун коллектор арзонга тушади. Бундай қурилма қишлоқ хўжалик объектларида пичан ва донни қуритиш учун ҳавони иситишда кенг қўлланилиши мумкин. Стиэбеи Эитрон (ГФР) таниш бўлган вакуумлаштирилган қуёш энергияси коллекторларининг хилларидан ташқари иссиқ сув билан таъминловчи, ўтиш даврларида ҳавзалардаги, сувни ва ҳавони иситиш учун қўлланиладиган СОЛ 170 типидаги ясси коллекторни ва вакуумлаштирилган СОЛ 180 лукс типидаги қурилмаларни ҳам тавсия қилади. Бу коллекторларнинг корпуси денгиз сувига чидамли бўлган алюминийдан ишланган, ойналари эса юқори чидамли, 5 мм қалинликдаги, ютилган қуёш энергиясини кучайтириш учун хизмат қиладиган призматик қопламли қилиб тайёрланади. Вакуумлаштирилган коллекторларда қуёш энергияси энг самарали йўл билан иссиқликка айлантирилади. Табиий газ тармоқларини тортиб келишни талаб қилмайдиган, иситиш қозонларисиз бўлган ўз-ўзини энергия билан таъминлайдиган биноларни фраунгофер қуёш энергетикаси тизимлари институти Германия таклиф этади. Бинонинг 30 см қалинликдаги ёйсимон олд томонидаги қалин деворлари тўғри ва тарқалган нурларни ўзига ютадиган иссиқлик аккумулятори бўлиб хизмат қилади, устки деворлари, қавати ва томи тсоколлари тоғликлари, икки қаватли ойнали кучли иссиқлик изоляцияси сифатида фойдаланилган. Энергиядан фойдаланиш коэффитсиэнти 85% ни ташкил қилади. Иситиш ва иссиқ сув билан таъминлаш учун қуёш иссиқлик тизими ҳам таклиф қилинади, унда эгилувчан материалдан ясалган иситилган сувни йиғадиган асоси ёки бош тўпловчи тўлдиргич қаттиқ ваннага жойлаштирилиб, қуёш энергияси коллектори қуёш қурилмасининг биринчи контурига уланган. Қурилмада бош тўпловчининг устида системадаги сувни тўлдириб туриш учун идиш, биринчи контур билан ва иситиш қандай иссиқ сув билан таъминловчи тизим бинодан алмаштиргич жойлаштирилган.

Биринчи контурдаги сув сарфи бош тўпловчидаги сув ҳарорати бўйича бошқарилади. Иссиқлик узатишнинг гелиотизимларидан Фарғона водийсида тегишли техник-иқтисодий асосларга мувофиқ қуйидаги ҳолатларда, қўлланилишини тавсия қилишимиз мумкин: -мавсумий иссиқлик билан таъминлаш ёки ёзги вақтда иссиқлик истемолидан фойдаланишнинг максимал режимида; -анъанавий иссиқлик манбалари чиқариладиган энергияси таннархи юқори бўлганда; -келиб тушадиган қуёш радиацияси ўртача йиллик миқдори юқори бўлганда ва қуёшли кунлар миқдори катта бўлганда; -аЕК (қуёш энергияси коллектори) қурилмасини жойлаштириш учун майдончалар бўлганда ва бино конструкциясида аЕК соя бериб турадиган тўсиқлар бўлмаганда; -атрофдаги ҳаво муҳитининг ўта тоза бўлишига талаблар юқори бўлганда; -ёқилғи-энергетика ресурсларини тежаш мақсадида. Қуёшли иссиқ сув таъминоти тизими (ҚИСТТ) ҚИСТТ нинг асосан икки хили мавжуд, иссиқликни табиий узатиш (8а- расм) ва иссиқликни ташувчини мажбуран ҳайдаб циркульяция қилиш (8б- расм) турлари мавжуд. Агар қуёш энергияси коллектор контурида ва иссиқлик бак-аккумуляторида сув бўлса, ҚИСТТ бир контурли схемада бажарилади. Иссиқлик ташувчининг музлаб қолишининг олдини олиш мақсадида аЕК контурида антифриздан фойдаланиш мумкин, у ҳолда антифриздан сувга иссиқлик алмаштирувчи (теплообменник) орқали узатилади ва ҚИСТТ икки контурли схема орқали бажарилади. (а-расм). ҚИСТТ нинг биринчи типи одатда истеъмолчилар кўп бўлмаганда фойдаланилади, у ҳолда иссиқлик бак-аккумулятори қуёш энергияси коллекторидан юқорироқ эрга жойлаштирилиши керак. Истемол миқдори

катта бўлса, иссиқ сув циркульяцияси учун насос ўрнатиш керак бўлади. (б- расм) 1-қуёш энергияси коллектори, 2-иссиқ сув бак-аккумулятори, 3-насос, 4-аралаштиргич вентил 1-қуёш энергияси коллектори, 2- иссиқлик аккумулятори, 3- иссиқлик алмаштиргич, 4-қўшимча иссиқлик манбаи, 5-насос, 6-ақлагич клапан.

Иссиқлик сақлаш қуёш тизими. Гелийли сув иситгичлардан фойдаланишда фойдаланувчининг иссиқ сув истеъмоли вақт бўйича қурилма маҳсулдорлиги билан мос келмаслиги мумкин. Шунинг учун қурилмаларда иссиқлик сақлаш қуйи тизими– иситилаётган сув учун махсус идишлар назарда тутилган бўлиши керак. Аккумулятор - қурилманинг жуда ҳам зарур унсури ҳисобланиб, бутун тизимнинг мувоффақиятли ишлаши унга боғлиқдир. Аккумуляторнинг асосий кўрсаткичи унинг сиғимидир. Чунки, коллектор ва бак–аккумулятор ёпиқ тизимини ҳосил қилади. Ундаги иссиқлик ташувчи циркульяция табиий конвекция ҳисобига ёки циркульяция насос ёрдамида амалга оширилади. Аккумулятор сиғими ва йиғувчи юза майдони ўртасида бевосита боғлиқлик мавжуд. Катта майдонли йиғувчи юза ва кичик сиғимли аккумуляторларга эга бўлган қурилмаларда кичик ҳажмдаги, лекин юқори ҳароратдаги иссиқ сувларни ишлаб чиқариш мумкин. Кичик майдонли йиғувчи юза ва катта сиғимли аккумуляторга эга бўлган қурилмаларда эса, аксинча, катта ҳажмдаги паст ҳароратли иссиқ сув ишлаб чиқарилади. Биринчи ҳолда қурилмада йиғиш самарадорлиги пасаяди, иккиничи ҳолда ташқи захира энергия истеъмоли ортади. Мажбурий циркульяция бўлмаганда, зичлик фарқи ҳисобига, аккумулятордаги сув қатлам-қатлам бўлиб жойлашишга мойил бўлади, яъни ҳарорати ҳар хил бўлган қатламлар ҳосил бўлади. Шундай қилиб, суюқ иссиқлик ташувчидан фойдаланилганда бак ичида вертикал йўналган ҳарорат градиэнти ҳосил бўлади ҳароратлар фарқи бир неча ўн градусгача этиши мумкин. Шу сабабли кечаси (қуёш радиацияси йўқ вақтда) иссиқлик ташувчининг тескари оқимини йўқотиш учун термосифон циркульяциядан фойдаланиш асосида қурилган тизим тескари клапан билан таъминланиши керак. Қатламларнинг ҳосил бўлиши аккумулятор шаклига ҳам боғлиқ. Резервуарнинг баландлиги ўзининг диаметрига нисбатан камида икки марта катта бўлиши керак.

Тайёрловчи заводлар томонидан иссиқ сув аккумуляторларининг турли вариантлари ишлаб чиқарилмоқда. Лекин, шунга қарамасдан кичик ва ўртача қурилмалар учун махсус тайёрланган қурилмалардан фойдаланиш тавсия қилинади. Аккумуляторни танлашда унинг қандай материаллардан тайёрланганлиги (унинг каррозияга чидамлилиги) катта аҳамиятига эга. Тўғри келадиган материалларкоррозияга чидамли (зангламайдиган) пўлатларнинг турли маркалари, рангли металларнинг арзон қотишмалари, нометалл материаллар ҳисобланади. Каррозиянинг гальваник жуфтлик ҳодисаси таъсир натижаси сифатида махсус ишлаб c иқилган электрон тизимлар ёрдамида ёки «сарфланувчи анод» деб аталувчи қурилма ёрдамида бартараф қилиниши мумкин. Бундан ташқари, аккумулятор, яхши иссиқлик изоляциясига эга бўлиши керак. Қуёш ёрдамида, сув иситишнинг йирик тизимларида, аккумляторларининг конструктив жиҳатдан мураккаброғидан фойдаланиш мумкин. Бир неча бакаккумуляторларни ўзаро кетма-кет уланиши истеъмолчини иссиқ сув билан таъминлашда узилишларни йўқотади. Тақсимлаш ва истеъмол қуйи тизими Қуёш нури етишмаслиги билан боғлиқ бўлган муаммонинг содир бўлмаслиги учун қуёш сув иситиш тизимларида одатдаги энергия манбалари назарда тутилади. Коллектор қуёш тизими қуввати етарли бўлмай қолганда қўшимча энергия манбасига уланади. У энергия сарфи айни вақтида истеъмолчини узлуксиз иссиқ сув билан таъминлаши мумкин бўлади. Унчалик катта бўлмаган қуёш қурилмаларида қўшимча энергия сифатида электр сув иситгичлари хизмат қилади. Бундан ташқари газ ва мазут гарелкалари қўлланиши мумкин. Баъзи ҳолларда қўшимча

манбалардан фойдаланишни бевосита истеъмолчи томонидан иссиқ сувдан фойдаланиш олдидан амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Қувурлар тури Одатдаги гидравлик қурилмаларни лойиҳалашда қўлланиладиган принциплар гелиоқурилмалардаги қувурлар турини тайёрлашда ҳам қўлланилади. Лекин, шуни таъкидлаш керакки, тизим бу қисмини ишлаб чиқиш сифати қуёш нурланиши паст даражада бўлганлиги сабабли тизимга тушаётган энергия хажми чекланган шароитда, айниқса, катта аҳамиятга эга. Эслатилган принциплар қуйидагилар: 1. Ҳар хил қувурлар узунлигини иложи борича қисқартириш. 2. Ички ва ташқи коммуникациялар зарурий изоляцияси. 3. Галҳваник жуфтлик ҳосил бўлишининг, яъни турли хил металлар орасида бевосита контактнинг олдини олиш. 4. Ҳароратнинг ўзгариши катта бўлган жойларда (мисол учун, панелдан чиқиш жойида) кенгаювчи брикмаларни ўрнатиш. 5. Қурилма маҳсулдорлигини камайтирувчи ҳаво пуфакчалари ҳосил бўлишини олдини олиш. Бунинг учун қувурлар диаметрларининг аЕКкин кенгаймайдиган қилиб лойиҳалаш ва ҳаво чиқариб юбориш жойларини назарда тутиш. 6. Ҳар қандай гидравлик қурилмаларда бўлгани каби қувур ўлчамларини ўзи ўтказадиган оқим параметрларига мос келиши. 7. Зарурат бўлган ҳолларда сув ва энергия истеъмолини сезиларли камайтирувчи тескари контурларнинг, қўшимча энергия сарфини талаб қилса ҳам улардан фойдаланиш. 8. Энергия ва сувнинг сезиларли иқтисодини таъминловчи аралаштирувчи қурилмани аккумулятордан чиқишига жойлаштириш.

9. Меҳмонхона, сузиш ҳавзалари, спорт комплекслари ва шунга ўхшаш иншоотларда ортиқча сарфни камайтириш мақсадида кранларда назорат қилувчи қурилмларнинг қўлланилиши. Кенгайтирувчи баклар Кенгайтирувчи бакчалар контурда, мисол учун сув кенгайганда, ҳосил бўладиган ортиқча босимни конпентсация қилиш учун хизмат қилади. Очиқ ёки герметик кнгайтирувчи бакчаларнмнинг қўлланилиши ишчи ҳароратга, гелиоқурилма тавсифномасига, қуёш нурланиши оқимининг кўрсаткичларига ва эксплутация шароитларига боғлиқ равишда танланади. Авария ҳолатининг олдини олиш учун бу бакчалар билан бир қаторда сақлагич клапанлар ҳам ўрнатилади. Насослар Гелиоқурилмаларнинг кўпгина констурукцияларида турли контурлар орқали суюқликни ҳайдаш учун насослар назарда тутилган. Тизимини лойиҳалашда қуйидаги омилларни эътиборга олиш керак: 1. Муддатидан олдин эскирмаслиги учун , иложи борича , насослар контурининг совуқ қисмларида жойлашитирилиши керак : Мисол учун , биринчи контурда насос иссиқлик алмашгичдан кейин , йиғувчи панелидан олдин жойлашиши керак . 2. Ҳозирги вақтда иситиш тизимлари ва иссиқ сув билан таъминлаш тизимлари учун ишлатиладиган насослардан мавжуд ёпиқ контурларда иситиш тизимларига мос келадиган насослар , очиқ контурларда эса иссиқ сув билан таъминлаш тизимларида оҳак қатламлари ҳосил бўлишини олдини олиш учун ишлатиладиган насослардан фойдаланиш мумкин .

Назорат ва бошқариш қуйи тизими Иссиқлик қуёш қурилмаларининг мураккаблигига кўра турли назорат ва бошқариш қуйи тизимлари мавжуд. Энг соддаларидан (кичик термосифонлар вариантларда) ҳароратга боғлиқ равишда резерв энергия манбасини улаб ёки узиб турувчи, аккумуляторга жойлаштирилган датчикларидан фойдаланилади. Мураккаброқ қурилмаларда, ҳарорат датчиклари контурнинг бир неча нуқталарида жойлаштирилади. Бу турли насослар ва клапанлар улаш учун, қурилма умумий ҳолати ҳақида ахборот олиш ва автоматик назоратни амалга ошириш имкониятини беради. Бундан ташқари қурилма масофадан бошқарилиши мумкин ва унинг турли унсурлари ҳолати ҳақида ахборот бошқа жойда жойлашган станцияларга узатилиши мумкин. Умуман олганда, ҳар доим, назорат қурилмасини иложи борича содда қилиб ишлаб ҳиқилиш мақсадга мувофиқдир. Лекин, шунга қарамасдан, у шундай даражада автоматлаштирилган бўлиши керакки, фойдаланувчининг доимий равишда кузатиб туришнинг зарурати бўлмасин. Ҳарорат ва сув миқдори ҳақида тўлиқ ахборотни олиш учун аккумуляторда бир неча датчикнинг бўлиши зарур. Коллектордан чиқишда сув оқими ҳарорат датчигининг худди ҳундай датчикнинг аккумуляторда жойлаштирилиши билан комбинацияланиши катта аҳамиятга эга. Бу насосларни ишга тушириш ва тўхтатиш вақтини тўғри аниқлаш имконини беради. Назорат бошқаришнинг кўплаб қуйи тизимлари мавжуд. Булар, мисол учун, қурилмалар иши турли ўлчамларини таҳлил қилиш қобилятига эга бўлган тизимлар, қизиб кетишни олдини олиш, авария сигнализация ва кўпгина бошқа функцияларга эга бўлган тизимлардир. Лекин, шунга қарамасдан барча ҳолларда тизимнинг бузилмасдан ишлаши, фойдаланувчининг тўғри фаолиятлари билан биргаликда гелиоқурилма оптимал режимда ишлашининг асосий шарти ҳисобланди. Назорат

тизимининг нотўғри фаолият кўрсатиши, қурилма учун қоплаб бўлмайдиган зарарга олиб келиши мумкин. Назорат тизимининг яна бир қимматли функциясини эслатиб ўтиш зарур. Энергия йўқолишининг олдини олиш, қуёш нурлари етарли бўлмаган даврларда қурилма тўхтаб-тўхтаб ишлаши оқибатида энергиянинг катта миқдори атроф муҳитга тарқалиб кетиши мумкин. Коллекторни маҳкамлаш мосламалари Гелиоқурилмаларни ўрнатиш вақтида маҳкамлаш мосламалари элементлар сифати катта аҳамятга эга. Чунки қуёш коллектори бесўнақай катта ва оғир бўлади (ўрта ҳисобда 2 метр кв.га 50 кг оғирлик тўғри келади) Юқорида айтиб ўтилганидек, таянч ва маҳкамлаш мосламаларини ишлаб чиқишда коллекторнинг горизонтал ва вертикал текисликларда жойлашишини ҳисобга олувчи шартлардга риоя қилиниши керак. Коллекторлар етарли даражада катта юзага (одатда 2 м кв.) эга бўлади. Шунинг учун, йиғувчи панелнинг турли йиғувчи қисмларини маҳкамлашда Шамол кучи ва йўналишини ҳисобга олиш керак, яъни бир жиддий нарса коллектордан суюқликнинг сизиб ёки оқиб чиқишининг олдини олиш, айниқса у бино олд томонига черепитсиали ёки текис томда жойлашган бўлса янада муҳим аҳамият касб этади. Комбинациялашган тизимларни иситиш тизимида қўлланилиши Одатда, бир неча тизимлар қўшилган ҳолда яратилган қуёш иситиш тизимидан ҳам фойдаланиш мумкин, масалан, актив ва пассив тизимлар элементларини ўз ичига оладиган гибрид тизимлар кўпроқ қўлланилади. Иссиқлик узатишнинг комбинациялашган гелиоиссиқлик насослари тизими анча афзалликларга эга бўлиб, унда иссиқлик насослари кетма-кет (16 а-расм) ва параллел (16расм, б) уланган схемалар каби бўлиши мумкин.

Бундан ташқари иккита боғлантиргичли иссиқлик насосидан ҳам фойдаланиш мумкин. Иссиқлик насоси боғлантиргични ойнасиз қуёш энергияси коллекторини (аЕК) бинонинг тўсқич конструкцияси билан биргаликда қуриладиган «энергетик том» ёки «энергетик фасад» ҳосил бўлади, бу эса қуёш энергиясидан, атроф муҳитдаги кўриниб турган ва яширин иссиқликдан фойдаланиш имконини беради. Компрессорлар бинони иситиш ва иссиқ сув билан таъминлаш қуёш қурилмалари иссиқлик узатиш комбинациялашган гелиоёқилғи тизими таркибига кириб, истеъмолчини қуёш энергияси ҳисобига йиллик иссиқлик эҳтиёжини қисмини қоплашга хизмат қилади. Бинобарин улар иссиқликни тўла қоплаш учун хизмат қилиши керак. Эксплуатация талаблари Гелиоқурилманинг тўғри ишлаши учун маълум бир шартларни бажариш зарур. Тизимни иш ҳолатида сақлаш бўйича, асосий қоидалардан бири ташқи муҳит таъсири остида бўлган панелларни даврий равишда тозалаб туришдан иборат. Бундан ташқари профлактик кўрикларни ўтказиш амалиёти мавжуд. Бунга туташиш жойлари, муфталар, брикмалар ва бошқаларни текшириш киради. Шу билан бирга, қурилманинг самарали ишлашини таъминловчи назорат қурилмалари ҳарорат датчиклари ва клапанлар ишларини текшириш зарур. Кузги қишги мавсум олдидан текшириш ўтказиш ва зарур бўлса, бирламчи контурда антифиризни алмаштириш зарур. Унча катта бўлмаган гелиоқурилмалардан фойдаланишда (мисол учун, шахсий уйларда) фойдаланувчининг ўзи даврий равишда тизимни техник кўрикдан ўтказиши мумкин. Катта қурилмалар эксплуатацияси билан ихтисослаштирилган ташкилотлар шуғулланиши мумкин.

Қуёш энергиясидан фойдаланиб, иссиқ сув билан таъминлаш ва иситиш тизими тавсифномаси Қуёш радиацияси - амалий жиҳатдан қараганда тугамайдиган ва экалогик соф энергия манбаидир. Атмосфера устки қатламида қуёш энергияси оқимининг қуввати 1,7 1014 кВт га, Эр юзасида эса-1,2*1014 кВт га тенг. Эрга етиб келадиган қуёш энергиясининг йиллик умумий миқдори 1,05*1018 кВт соатни ташкил қилади, шу жумладан эрнинг қуруқ юзасига етиб келадиган миқдори 2*1017 кВт соатни ташкил этади. Етиб келадиган қуёш энергияси 1,5% бўлган қисмидан экологик муҳитга ҳеч қандай зарар етказмаган ҳолда фойдаланиш мумкин. Тропик зоналарда ва саҳроларда қуёш нурлари оқимининг суткалик ўртача интенсивлиги 210-250 Вт/м2 (18-21,2 МГВт/м2 га тенг, Марказий Осиёда 130-210 Вт/м2) га, максимал катталиги эса 1000 Вт/м2 гача етади. Ўрта Осиё республикаларида йиллик қуёш нурлари миқдори 2700-3035 соатни ташкил этади. Кавказ орти республикаларида 2130-2520 соатни, Украинада ва Молдавияда 2000-2080 соатни ташкил этади. Бир йилда 1 кв.м горизонтал эр сиртига тушадиган қуёш энергияси миқдори Ашхабодда 1720 Вт/соат, Одессада 1345 Вт/соат, Москвада 1015 Вт/соатга тенг келади. Гелиотехника қурилмалари ёрдами билан шу энергиянинг 10-15 фоизидан фойдаланиш мумкин. Исроилда эса қуёш нурланишининг тушаётган оқими юқори зичлиги тахминан 2000 Вт/ м2 ни ташкил қилади. Шу билан бирга мамлакат табиий энергетика ресусларига эга эмас; электр энергияси ва ёқилғи кўмир нефтни импорт қилиш асосида олинади. Ҳозирги пайтда мамлакат электр энергияси генерациялашган қуввати тахминан 6,5 ГВт ни ёки аҳоли жон бошига қарийиб 1 кВт ни ташкил қилади-бу катталик сўнгги йилларда кўтарилди, чунки ҳаётнинг барча соҳаларида электр энергиясига эҳтиёж кучайди.

Бундай ҳол қуёш энергиясидан фойдаланиш соҳасидаги янги ишланмаларга туртки бериши табиий. Бундан ташқари улкан чўл ҳудудларининг мавжудлиги (мамлакат бутун ҳудудининг тахминан 60 фоизини ташкил қилади) мазкур майдонларни энергетика қувватларини олиш учун қўллаш имкониятларини излаб топишга мажбур қилади. Қуёш иссиқлик энергиясидан биноларни иситиш учун муваффақиятли қўлланилмоқда, қуёш энергиясидан фойдаланиб иситилган ёки суюқликнинг ҳарорати (500С атрофида) пол ичида иситувчи ёки «вентилятор змеэвик» турли тизимларида фойдаланиш учун етарлидир. Оддий иссиқ сув радиаторларини қўллаш мақсадга мувофиқ эмас, чунки коллектордан чиқишдаги ишчи ҳарорат етарли даражада паст 800С атрофида). Қуёш иситгичининг асосий афзаллиги шубҳасиз арзонлигидир. Шунга қарамасдан агар қўшимча (резерв) қурилмани ўз вақтида ишга солинмаса, бинодаги иссиқлик захираси йўқолиши мумкин. Чунки йилнинг совуқ даврида иссиқликка бўлган талаб юқори бўлади. Бошқа камҳилиги «вентилятор змеэвик» тизимининг самарадорлигини камайтиради. Лекин, Шунга қарамасдан тизимнинг автоном равишда ишлаши ва унинг атроф муҳитга зарар келтирмаслиги туфайли унинг баъзи бир биноларда ишлатилиши истиқболли ҳисобланади. Одатда, иситиш қурилмаси иссиқ сув таъминоти тизими билан бошқарувчи мослама орқали бирлаштирилади. Бошқарувчи мослама иссиқ сувга талаб бўлганда қурилмани ишга туширади ёки ҳарорат паст бўлганда иситиш тизимини фойдаланиладиган иссиқ сув билан таъминлайди. Энергия тежашнинг бошқа йўли бу марказий иссиқлик таъминоти тизимида қуёш иситиш қурилмаларидан фойдаланишдир. Бундай ҳолда йиғувчи юза майдони 500 м2 дан катта бўлиши керак бўлади. Қуёш энергиясидан фойдаланишнинг замонавий усуллари турли мамлакатларда самарали қўлланилмоқда. Жумладан, Исроилда қуёш энергиясидан фойдаланишнинг энг маълум мисолларидан бири мамлакатнинг исталган жойидаги уйлар томларида ўрнатилган сув

иситгичлар (бойлер)дир. Маиший эҳтиёждаги кўп учрайдиган қурилма 150л сиғимли иссиқлик ўтказмайдиган сув резервуари ва 2м2 майдондаги қуёш батареяси ясси панелдан иборат. Батарея иссиқлик энергиясини аккумуляциялайди ва сувни иситади, у эса насоссиз ўзи оқиб резервуарга тушади. Бундай тизимларнинг ўртача йиллик самарадорлиги тахминан 50 фоизни ташкил қилади, шу тариқа бундай қурилма унинг эгасига йилига тахминан 2000 кВт/соат (яъни электр энергияси қийматини ҳисобга олганда тегишли суммани) тежаш имконини беради, оддий кунда қурилма бойлердаги сув ҳароратини тахминан 300С га кўтара олади, яъни сувни 500С га қадар иситади. Амалда бу қурилма эгаси йилнинг асосий қисми давомида захирадаги электр иситгичдан (барча бойлерларда у мавжуд) фойдаланмаслигини англатади, чунки у ювиниш учун иссиқ сувни «текин»га олади. Катта тизимли сиғимлар (одатда насослар қўлланилади) кўп қаватли бинолар, баъзи иншоатлар, шунингдек мамлакатнинг кўплаб саноат корхоналарини сув билан таъминлашда қўлланилади.

Хулосалар: • Паст потенциалли қуёш қурилмаларининг ишлаш принципларининг таҳлили уларнинг қуйидаги камҳиликларни аниқлаш имконини беради: • рангли металлардан фойдаланиш сабабли уларнинг таннархининг ортиши; • ҳарорат пасайганда коллектор сувининг музлаб қолиши; • металлнинг занглаши, узоқ муддатли эксплутация пайтида иссиқлик ташувчи рангларнинг чўкиб қолиши; • бошқариладиган ўзгарувчиларнинг ҳолати ҳақида хабар берадиган сезгир қурилмаларнинг йўқлиги; • иссиқлик ҳосил қилувчи қуёш қурилмаларнинг сигналларини қабул қиладиган, уларни интерпретация қиладиган, зарур бўлса технологик камералар кириш қисмида ҳал қилувчи таъсир ўтказа оладиган тизимларни бошқара оладиган қуёш қурилмаларнинг тўла тайёр эмаслиги; • иссиқлик ишлаб чиқариш ва сарф қилиш графиклариинг бир-бирига мос келмаслиги ва ҳоказолар.

Адабиётлар: 1. “Халқ сўзи газетаси” 2013 йил, 5 апрель, 65-сони, 2-бет. 2. Каримов И. А. “Муқобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида” ги Фармони “Халқ сўзи” газетасининг 2013 йил 1март. Тошкент 2013й. 3. Сафаров Н.М., Алиназаров А.Х., Обидов А.А., Жамалов А. “Чигитли пахтани қуритишда ноананавий энергиядан фойдаланиш афзалликлари. Қар.ДУ. Республика миқёсидаги илмий-амалий конференция. 26-28май. 2012йил. 4. Алиназаров А. Кҳ., Икрамов Н.М. Солар Тҳермокчемиcал Треатмент оф АшCэмент Cомпоситионс. Наманган: НИПИ, 2005. -51п. 5. Алиназаров А.Х., и др. “Солнечные сушильные установки с аккумулятором тепла //РЖ АН СССР «Гелиотехника». Ташкент, 1989, №2. –с.74-76. 6. Алиназаров А. КҲ., Мукҳиддинов Д.Н. Солар Тҳермокчемиcал Треатмент оф Аш-Cэмент Cомпоситионс. Апплиэд Солар Энергй. Вол. 35, Но.4 Аллертон Пресс, Инс. /Нев Ёрк. 1999., п.п. 13-19. 7. Алиназаров А. Кҳ., Эффект оф Солар Тҳермал Чемикал Треатмент он Деформабле Индиcэс оф Аш-Cэмент Cомпоситионс. Апплиэд Солар Энергй. Вол. 36, Но.3 Аллертон Пресс, Инс. /Нев Ёрк. 2000., п.п. 70-73. 8. Алиназаров А. Кҳ., Атамов А.А., Мукҳиддинов Д.Н. Ҳудропҳйисиcал Пропертиэс оф Аш-Cэмент Cомпоситионс энд тҳеир Эффект он Солар Тҳермал Чемикал Треатмент. Апплиэд Солар Энергй. Вол. 37, Но.2 Аллертон Пресс, Инс. /Нев Ёрк. 2001., п.п. 44-48.

Похожие

Қуёш энергиясидан иссиқлик манбаи сифатида фойдаланиш йўллари ва шакллари

Қуёш иссиқлик таъминоти буйича лойиҳаларни амалга ошириш

Биосфера 3

Экосистемалар

Экотизим ва уларнинг таснифланиши