Экотизим ва уларнинг таснифланиши - Экология - Рефераты

Экотизим ва уларнинг таснифланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

289 KB

Экотизим ва уларнинг таснифланиши Режа: 1. Продусентлар, консументлар ва редуцент. 2. Экотизим ва уларнинг биологик маҳсулдорлиги.

Биоценозда организмларнинг муносабати. Биоценоз — бу лотин тилидан олинган сўз бўлиб, "биос" — ҳаёт, "ценоз" —умумий, деб таржима қилинади. "Биоценоз" терминини немис биологи К.Мёбиус томонидан 1877 йилда берилган. Бу ўсимликлар, ҳайвонлар ва микроорганизмларнинг биргаликда яшашини ифодалаб, бундай яшаш маълум ер ёки сув ҳавзасида учраши мумкин. Биоценоздаги организмлар ўзаро ва абиотик муҳитга боғлиқдир. 3 -расм. Ҳ овуз биоценози (Чернова, 1995) Моддаларнинг айланма ҳаракатида қатнашишига қараб, биоценозга кирувчи организмлар 3 гуруҳга бўлинади: I. Продуцентлар (ҳосил қилувчилар), автотроф организмлар бўлиб, анорганик моддалардан органик моддалар ҳосил қилади. Бу яшил ўсимликлар дир. II. Консументлар (қабул қилувчилар), гетеротроф организмлар бўлиб, улар автотроф организмлар ҳисобига яшайдилар Уларни одатда уч гуруҳга ажартадилар: 1-даражали консументлар — ўсимликхўр ҳайвонлар , паразитлар, бактериялар ва замбуруғлар;

2-даражали консуменлар — ўсимликхўр ҳайвонларни истеъмол қиладиган йиртқичлар ; 3 - даражали консументлар — суперпаразитлар . III . Редуцентлар. Булар тупроқдаги микроорганизмлар бўлиб, ўсимлик ва ҳайвон қолдиқлари билан озиқланиб, уни парчаловчи организмлардир. Биргаликда ўсувчи ва бир - бири билан бо ғ ли қ бўлган организмлар гуруҳи биоценоз дейилади. Биоценозни ташкил қ илувчи ўсимлик, ҳайвон ва микроорганизмлар жамоасининг бирга яшашга мослашуви уларнинг абиотик омил ларга бўлган ўхшаш э ҳ тиёжларида ифодаланади. "Биоценоз" атамаси ҳозирги замон экологик адабиётларда, маълум ер участка сини белгилаш ма қ садида ҳ ам ишлатилади. Масалан, буғдой даласи биоценози, ўтлоқ биоценози, ўрмон биоценози, ва ҳ оказолар. Бунда, бирга яшашга мо с лашган ўсимлик, ҳайвон ва микроорганизмлар мажмуаси ҳи собга олинади. Биоценоз эгаллаб турган муҳит биотоп деб аталади, биотоп — биоценознинг яшаш муҳитидир (бу лотинча сўз бўлиб, "биос" —ҳаёт, "топос" — яшаш жойи демакдир). Ер юзидаги биоценозлар кўп ярусли ёки ҳар хил баландликларда вертикал жойлашган қатламларга эга. Масалан, ўрмонларда дарахтнинг илдизи ва танасининг жойлашишига қараб бир неча яруслар ажратиш мумкин: 1. Дарахтлар. 2. Бутасимон ўсимликлар ва ёш дарахтлар. 3. Ў тсимон ўсимликлар ва бу т ачалар. 4. Мохлар.

4 -расм. Ўрмон биоценозидаги яруслилик : 1-ер ости яруси; 2- тупроқ юзаси яруси; 3- паст бўйли буталар яруси; 4-баланд бўйли буталар яруси; 5- дарахтлар яруси. Ҳ айвонлар ҳ ам ўрмонда ҳар хил ярусларни эгаллаб, яъни ҳар хил баландликларда яшайди лар . Кўп қ ушлар уз уяларини ерда қ уради. Ола қ уш, за ғ из ғ он ва бош қ алар эса дарахтлар танасига ( қ изилиштон ва бошқалар), учинчи хиллари эса дарахтларнинг устига қ уради лар. Ҳар бир ярусдаги ўсимлик, умуртқали ва умуртқасиз ҳайвонлар ўртасида узвий боғланиш кузатилади. Жамоалар тузилишида турларнинг ро л и бир хил эмас. Айрим турлар асосий рол ўйнайдилар ва сон жиҳатидан кўп бўлганликелари учун ҳам доминант тур деб аталадилар. Биоценоздаги муҳитни белгиловчи турлар эдификаторлар деб юритилади ва улар доминантлар қаторидан жой оладилар. Биоценоздаги тирик организмлар мослашган яшаш макон и русчада “ экологи ческая ниша ” дейилади. Уни ўзбекчадаги асл маъноси “экологик макони” , яъни организмларни муайян вақт ёки даврда яшаш муҳити, жойи, маскани ёки ватани 1 . Ҳар бир организм ўзининг “экологик маконига” эга, у 1 Макон. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. - Т.:”Ўзбекистон Миллий энциклопедияси ДИН”, 2006.- 531-б.

шу ерда яшайди ва озиқланади ёки фаолият юритади. Нима учун вақт давомида, чунки унинг яшаш муҳити доимий эмас, муҳит ўзгарган сари организмлар унга эволюцион тарзда мослашади ёки ушбу муҳитга унга тез мослашувчан организмлар кириб келади. Ўсимлик дунёсига нисбатан ушбу экологик макон – ўсиш ва ривожланиш жойи, деб аталади. Ҳайвонот дунёсига нисбатан – яшаш муҳити ёки маскани, кишилик жамиятига нисбатан – яшаш маскани ёки ватани, деб атаган маъқул. Экотизим ва уларнинг биологик маҳсулдорлиги. Экологик тизим (экотизим) деб бирга яшовчи ҳар хил организмлар ва уларнинг яшаш муҳити орасидаги қонуниятли боғланишга айтилади. Бунга ўрмон, ўтлоқ, кўл ва бошқалар мисол бўлади. Масалан, ўрмонни шундай таърифласа бўлади: Ўрмон бу географик шаклланган, ўз-ўзини бошқарувчи ўсимлик ва ҳайвонлар популяциялари йиғиндиси бўлиб, улар учун муҳитни бошқарувчи асосий ролни бир тур, ёки бир неча турга мансуб популяция ўйнайди. Ана шундай жамоаларни ифодалаш учун академик В.Н Сукачев(1942) биогеоценоз терминини тавсия этган. Организмлар жамоаси анорганик муҳит билан боғлиқ. Ўсимликлар ундаги карбонат ангидриди, сув, кислород ва минерал тузлар ҳисобига яшайди. Гетеротроф организмлар эса автотрофлар ҳисобига яшайди. Л екин улар кислород ва сувга ҳ ам муҳтождир. Жамоалар анорганик муҳит билан маълум системани шакл л антиради. Организмлар ва анорганик компонентлар бирлигида, модда алмашинувини амалга оширади. Шу тарзда экологик система ташкил топади. "Экотизим» тушунчаси илк бор инглиз экологи А. Тенсли (1935) томонидан қўлланилди. У экотизимларни табиатнинг ер юзидаги энг асосий бирлиги деб ҳисоблади. Модда айланишиниг амалга ошиши учун анорганик модда л ар ва яна 3 экологик гуруҳ организмлари—продуцентлар, консументлар ва редуцентлар бўлиши лозим.

Продуцентлар—бу автотроф организмлар бўлиб, анорганик бирикмаларидан фойдаланади. Консументлар—бу гетеротроф организмлар бўлиб, продуцентлар ва бошқа консументлар ҳосил қ илган органик моддалардан фойдаланади. Редуцентлар—органик моддалар ҳисобига яшайди ва улар мо дд аларни қ айта ў злаштириладиган бирикмаларга айлантиради. Табиатда турли экотизимлар учрайди. Масалан дарахтлардаги лишайниклар ёсти қ часи, ёки кичикро қ мува қ қат сув ҳ авзаси, ўт ло қ , ўрмон, дашт, чўл, океан, бутун ер юзининг ҳаёт билан банд қисми. 5 -расм. Пахта даласи агроэкотизими Экотизим ва биогеоценоз терминлари бир—бирига я қ индир. "Экотизим" модда алмашинуви амалга ошиб турадиган системани билдиради. Моддалар айланиши ва организмларнинг экотизимдаги ҳаёти, доимий равишда уларни таъминланиб турадиган энергия оқимига боғлиқ. Ердаги бутун ҳаёт қуёш нурлари энергияси ёрдамида давом этади. Бунда фотосинтез ёрдамида органик бирикмаларнинг кимёвий боғланишлари ҳосил бўлади.

6 -расм. Чўл экотизими Озуқа занжири деганда биз нимани тушунамиз? Жамоалардаги озуқа занжири бу энергиянинг бир организмдан иккинчисига берилиш кетма— кетлигидир. «Ўсимлик-хашорат-бақа-илон-калхат» озуқа занжирида биринчи бўғиндан кейингиларига қараб биомасса камайиб боради. Экотизимлар озиқ тўрлари орқали ўзаро боғлангандир(-расм). 7 -расм. Дашт экотизимида ҳайвонлар ўртасидаги озуқа алоқалари Консументлар томонидан қабул қилинган озуқалар тўлиқ ў злаштирилмайди ва унинг маълум бир қисми ташқи муҳитга қ айтарилади .

Ҳайвонларда озуқа моддаларнинг ў злаштирилиши 30% дан 70% гачани ташкил қилади. Энергиянинг кўп қисми нафас олишда сарфланади. қабул қилинган овқатнинг оз қисми организмларнинг ўсишига кетади. Экотизимнинг ҳаёти фақат энергия о қ имига боғлиқ бўлиб, у қуёш нури ёки тайёр органик моддалар ҳисобига таъминлана ди. Фотосинтез қилувчи организмлардан бошланувчи озуқа занжири ейилиш занжири дейилади. Ўлик ҳайвонлар ва ўсимликларнинг қолдиқларидан бошланадиган занжир эса парчаланиш занжири дейилади. Экотизимлардаги консументларга энергия оқими ўсимликларнинг тирик тўқималари ёки ўлик органик моддалар заҳираси орқали киради. Ў лик органик моддалар асосини ҳам фотосинтез ташкил қилади. Ўрмонларда ҳ ар йили ў саётган ўсимликлар массасининг 90% баргларининг қуриши натижасида парчаланиш занжирига тушади. Экотизимлар ўзгарувчанлиги ёки динамикаси. Жамоалар маҳсулдорлиги, экотизимдаги продуценларнинг қуёш энергиясини кимёвий энергиясига айлантириб, органик моддалар синтезлаш самарадорлигига боғлиқ. Маълум вақт давомида ўсимликлар томонидан ҳосил қилинган органик масса жамоанинг биринчи даражадаги маҳсулдорлиги дейилади. У ўсимликларнинг қуруқ ёки ҳўл массаси тарзида ифодаланади. Консумент массанинг маълум вақт ичидаги ўсиши — бу жамоанинг иккинчи даражали маҳсулдорлиги дейилади. Ҳар бир озуқа занжири, бирламчи ва иккиламчи ҳосилдорлик ҳосил қилиш тезлиги ва маҳсулотларнинг тақсимланиши бўйича турличадир. Экотизимларда бирламчи ва иккиламчи ҳосилдорликнинг миқдорий кўрсатгичлари мавжуд. Бу ҳосилдорлик пирамидаси қонуни дейилади. Ҳар бир озуқа занжирида маълум вақт давомида ҳосил қилинадиган биомасса ёки маҳсулдорлик кейинги озуқа занжирига нисбатан кўп.

Ер юзидаги экотизимларда биомассалар пирамидаси, сон пирамидаси қонуниятлари қайд этилади, яъни ўсимликларнинг умумий массаси, сони уларни ейдиган ҳайвонларнинг массасига ва сонига нисбатан кўп. 8 -расм. Соддалаштирилган сонлар пирамидаси (озуқа примадисининг қуйидан юқорисига томон сонлар ҳам ортиб боради) Экотизимлар маҳсулдорлиги қонуниятларини ўрганиш, энергия оқими миқдорини ҳисобга олиш амалиётда катта аҳамиятга эга. Одамлар томонидан фойдаланадиган агроценозлар (биринчи маҳсулдорлиги) маҳсулотлари инсоният жамиятининг овқат заҳираси ҳисобланади. Икиламчи маҳсулдорлик, яъни қишлоқ хўжалик ҳайвонлари ҳисобига олинадиган маҳсулдорлик ҳам катта аҳамиятга эга.

Энергия оқими ва экотизимлар маҳсулдорлигини аниқ ҳисобга олиш, улардаги модда айланишини бошқариш орқали одамлар учун кўпроқ ҳосил олишда ёрдам беради. Бундан ташқари табиатдан ўсимлик ва ҳайвонлар биомассасининг қанчасини олиш мумкинлигини билишимиз ҳам керак. Уларга зарар келтирмаслик, ернинг энг юқори биологик маҳсулдорлигини билиш мақсадида чет мамлакатларда 1969-йилдан буён халқаро биологик дастур бўйича илмий изланишлар олиб борилади. Бирламчи биологик маҳсулдорликнинг ўсиш тезлиги ўсимликлар фотосинтетик аппаратининг имкониятларига боғлиқ. Ўсимликлар жамоасида фотосинтезнинг фойдали иш коэффиценти бор й ўғ и 5% ни ташкил қилади. Умуман, Ер шари бўйича ўсимликлар томонидан қуёш энергиясининг фақат бир фойизигина ў злаштирилади. Чунки фотосинтез активлиги кўп омиллар томонидан чекланди. Ер юзида бирламчи биологик маҳсулдорлик нотекис тақсимланган. Энг яхши экологик шароитда, намлик, ёруғлик, минерал тузлар, иссиқлик етарли бўлган жойларда ўсимликларда энг юқори ўсиши кузатилади. Шимолий муз океан қ ир ғ окларидаги экотизимлар маҳсулдорлиги 20 ц  га, қ ора денгизнинг Кавказ томон со ҳ илида у 200 ц  га дан ошади. Ўрта Осиё чўлларида эса маҳсулдорлик 3 — 20 ц  га ни ташкил этади. Ҳар бир экотизимда доимо ундаги организмларнинг ҳаётий ривожланиши ва популяцияларининг ўзгариши кузатилади. Ўзгаришлар 2 хил: 1. циклик ўзгаришлар; 2. тасодифий ўзгаришлар. Бундай ўзгаришлар сутка ва мавсум давомида ҳамда ташқи муҳит билан бўлиб турадиган даврийликка эга ўзгаришлар бўлиб, улар организмларнинг ички ритми ўзгаришларида ўз аксини топади. Биоценозда сутка давомида содир бўлиб турадиган ўзгаришлар кун ва тун давомидаги ҳаво

температураси, намлик ва бошқа омиллар ўзгаришига кучли боғлиқдир. Ўрта Осиёнинг қумлик чўлларида, туш пайтларида ҳаёт тўхтаганга ўхшаб туюлади. Ҳайвонлар қуёшдан инларида яшириниб, кечаси фаоллашади. Тунда қўнғиз, сичқон, чаён, илон, ўргимчак, тулкилар тез ҳаракат қилади. Йилнинг маълум вақтида кўп турлар чуқур тинимга кетади. Даврий ўзгариш ўсимликларнинг яруслар бўйлаб тарқалишида яққол кўринади. Масалан, бир йиллик ўсимликлар эрта баҳоридаги ярусда ўсиб, ёз келганда бутунлай қуриб қолади. Биоценоздаги кўп йиллик ўзгаришлар йиллар давомида метеорологик шароитнинг ўзгаришига боғлиқ. Бундан ташқари, у яна эдификатор ўсимликлар ҳаётидаги ўзгаришлар, ҳайвонлар ҳамда патоген микроорганизмларнинг кўпайишига боғлиқ. 1953-йилда чигирткаларнинг кўпайиб кетиши натижасида ўсимликлар жамоасига кучли зарар етди. Улар ў шанда юмшо қ ғ алласимон ўсимликларни: пирей, костер, типчакнинг 80 - 90% ни еб битирди. Бу даврда, чигиртка емайдиган ў тлар эса ў сиб к ў пайиб кетди. Фитоценоз ёки ўсимликлар жамоасидаги ўзгаришлар эдифи к атор ўсимликлар ҳаётига боғлиқ. Жамоаларда қ онуний равишда бир йўналишда жонли организмлар ў ртасидаги ў заро муносабатлар ва уларни ў раб олган муҳит билан бўладиган муносабатлар туфайли содир бўладиган ўзгаришларни сукцессия деб юритилади. «Сукцессия»— лотинча сўз бўлиб «изчиллик» ёки «мерос б ў либ қ олмоқ» ва «ирсий белги» деган маъноларни билдиради. Биологик айланишнинг тўли қ эмаслиги сукцессиянинг асосини ташкил этади. Академик В.Н. Сукачев ўсимликлар жамоасининг алмашиниш жараён и мавжудлигини кўрсатади : 1. Сингенетик алмашиниш — ўсимликларнинг янги муҳит шароитларини эгаллаши. Бунда ўсимликларнинг бир-бирларига яқинлашиши ва тупроқ-иқлим шароитларига мослашиши муҳим роль ўйнайди.

2. Эндоэкогенентик ўзгаришлар — бу жараён сингенетик жараёндан кейин юзага келади. Жамоа бу вақтда ўзининг экотизимини ҳосил қилади. Кейинги ўзгаришлар эса муҳитнинг ўзгариши ва жамоадаги ҳаётий фаолиятларнинг ўзгариши туфайли содир бўлади. 3. Экозоген ўзгаришлар — жамоанинг ўзига, муҳит шароитининг ўзгаришига боғлиқ бўлмаган ҳолати. Бундай ўзгаришлар тасодифан вужудга келиши мумкин. Бундай ўзгаришларга ўрмонларни кесиш, яйловларда молларни боқиш туфайли содир бўладиган ўзгаришларни киритади. 4. Гологенетик ўзгаришлар — бундай ўзгаришлар жамоада содир бўладиган йирик умумий ўзгаришлар бирлигидан иборатдир. Гологенетик алмашиниш шундай алманишишки, жамоанинг шахсий ўзгариши бу вақтда бутун бир катта массивдаги ёки мамлакатдаги ўсимликларнинг ўзгариши билан боғлиқ бўлади. П.Д. Ярошенко жамоаларнинг ўзгаришини бошқачароқ тушунтиришга ҳаракат қилди ва сукцессияларни қуйидагича бўлди: А. Табиий ўзгаришлар. 1. Кетма —кет бўладиган: а) эндоэкогенетик ва б) гологенетик 2. Тасодифий ўзгаришлар Б. Антропоген ўзгаришлар 1. Кетма — кет бўладиган 2. Тасодифий ўзгаришлар. Сукцессиялар давомида турлар ў ртасидаги ра қ обат, муносабатлар туфайли аста —секин бар қ арор комбинациялар содир бўлади. Қуруқлик ва сув экотизимлари. Сув экотизимларида балиқлар, бошқа сув ҳайвонлари ва сув ўтлари ҳар хил чуқурликларда яшайди. Сув билан ердаги экотизимлар орасидаги фарқ уларни яратувчи муҳитда қайд этилади Сув ҳ авзалари 2 та катта гуруҳга б ў линади: 1. Тинч туриб қ олган сув ҳ авзалари ( лентик муҳит ) – к ў ллар, ҳ авзалар ва бот қ о қ ликлар киради. 2. О қ ар сувлар ( лотик муҳит ) – дарёлар ва сойлар киради.

Сувлар термодинамик характеристикаси, ёруғликни ў тказиш хусусияти, о қ им тезлиги, ш ў рлиги ва унда эриган газларнинг миқдори билан характерланади. Ёруғликнинг сувининг турли қ атламларига бир хилда тушмаслиги, босимнинг ҳар хил чу қ урликларда ўзгариши ва бошқалар сувда ҳайвонларнинг турлича жойлашишига сабаб бўлади. Уларнинг баъзилари сувнинг чу қ ур жойларида, иккинчилари сувнинг юза қисмида, учинчилари эса сув қ атламида яшайди. Тинч ёки лентик сув хавзасида 3 зонани ажратиш мумкин: 1. Л и тораль зона —сувнинг чу қ ур б ў лмаган ёру ғ лик сув тубигача етиб боради ган қисми . Бу ерда юксак ўсимликлар ва баъзи бир сув ўтлари учрайди. 2. Лимник зона - сувга кам ёруғлик тушадиган қисм. Бу ерда биомасса тўпланмайди ва унинг туб қатлами компенсация горизонти деб аталади. 3. Профундаль зона - бу жойга ёруғлик тушмайди. Яшаш муҳитига боғлиқ ҳ олда сув организмлари қуйидаги ҳаёт формаларига бўлинади: 1) Бентос (грекча "бентос" — чу қ урлик) сувнинг тубида ерга ёпишиб ёки эркин ҳолда ҳаёт кечирувчи ҳайвонлар ва ў симликлар. Бунга, моллюскалар, баъзи бир сув ў тлари, ҳ ашаротлар личинкаси мисол бўлади. 2) Перифитон (грекча "пери" — атрофида, олдида) — бу юксак ўсимликларнинг поясига ёпишиб, к ў тарилувчи моллюска, коловратка, гидра ва бошқалар. 3) Планктон ("планктос" — сузиб юрувчи организмлар) — сувнинг вертикал ва горизонтал о қ ими билан ҳаракат қилувчи организмлар. Планктон ҳолда яшовчи организмларнинг ўлчами кичик микроскопик бўлиб, буларга майда қ ис қ ичба қ асимонлар, личинкалар, яшил, к ў к яшил сув ў тлари, диатомалар киради. 4) Н ектон (грекча "нектос" —сузиб юрувчи) — эркин сузувчи ва аралашиб юрувчи организмлар. Бу балиқлар, амфибиялар, ҳа шаротлар.

5) Нейстон (грекча— "нейстос" —сузувчи). Сувнинг юзида сузувчи организмлар. Бунга баъзи бир чивинлар ва уларнинг личинкалари, ўсимликлардан ряска мисол бўлиши мумкин. Қуйидаги хусусиятлар Ер— ҳаво муҳити, яъни қуруқлик экотизимлари учун характерлидир. Улар сув муҳитидан қуйидаги белгилари билан фарқ қиладилар: 1) қуруқликда асосий чекловчи омил намлик ҳ исобланади. 2) т емпература қуруқликда сув муҳитига нисбатан кўпро қ ўзгариб туради. 3) т упроқ — организмлар учун асосий таянч вазифасини бажаради. 4) қуруқликда турли географик тўси қ лар (то ғ лар, дарёлар, чўллар) организмларнинг эркин ҳаракат килишига хала қ ит беради. 5) с убстрат характери — қуруқлик экотизимлари учун му ҳ имдир. Тупроқ ҳар хил биоген элементлар манбаи бўлиб, юқори тараққий этган экологик му ҳ итдир. қуруқликда юқори тараққий этган ўсимлик ва ҳайвон таксономик гуруҳлари мавжуд бўлиб, уларнинг мураккаблари доминантлик қилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. «Соглом авлод-бизнинг келажагимиз» Тошкент, Ибн Сино номидаги нашриёт 2000 й. 2. Узбекистон Республикаси Миллий Энциклопедияси. Тошкент, Комуслар бош тахририяти, 1997 й. 3. Мамашокиров С, «Экологик баркарорлик омиллари» Тафаккур журнали, 2005 йил, 1- сон. 4. Шарафиддинов О, «Экологик маданият» Тафаккур журнали 2005 йил. 5. Олтинов М, «Экология ва инсон» Каранг, «Узбекистон Республикаси биологик хилма-хилликнинг экологик муаммолари» Навоий 2006 йил. 6. М.Мамардашвили. М.К. Сознание и цивилизация. «Природа» журнали 1988 йил, 11-сон.

Похожие

Ташки мухит омиллари ва уларнинг тирик организмга таъсири

Муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар ва уларнинг экологик – иқтисодий муаммолари

Табиатни муҳофаза қилишдаги халқаро ҳамкорлик ва уларнинг амалдаги фаолияти

Экологик таҳлил

Ер шарида табиий ва сунъий радиоактивлик ва уларнинг вақт ўтиши билан ўзгариши