Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилишни режалаштириш - Экология - Рефераты

Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилишни режалаштириш

Загружено в:

24.11.2022

Скачано:

0

Размер:

56.2060546875 KB

Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилишни режалаштириш Режа: 1. Атмосфера ва унинг табиатдаги вазифаси 2. Техник тараққиёти ва атмосферадаги ўзгаришлар 3. Атмосфера чанглари, урбанизация ва саноат ишлаб чиқариши

1. Атмосфера ва унинг табиатдаги вазифаси Атмосфера - ернинг ҳимоя қобиғидир, чунки у тирик организмларни турли ультрабинафша нурлар ва космосдан тушадиган метеоритларнинг зарарли таъсиридан ҳимоя қилади. Атмосфера бўлмаганда эди, Ер юзасида ҳам ойдаги каби ҳаёт бўлмас эди. Ер юзаси кундузи 100 градус қизиганда, кечаси эса минус 100 градус совиган бўлар эди. Қуёш ва шамол энергияси, атмосфера ҳавоси ва ёғин-сочин иқлим ресурслари бўлиб, инсоният жамиятида катта аҳамиятга эга. Қуёшдан фазога жуда катта миқдорда иссиқлик энергияси тарқалиб туради. Ер юзасининг ҳар бир квадрат километр майдонига 2,5млн. от кучига тенг энергия тушади. Қуёш энергияси атмосферанинг юқори қатламларида ютилиб, ер юзасига жуда оз миқдорда етиб келади. Инсоният қуёш энергиясидан ўз эҳтиёжи учун қадимдан фойдаланиб келган. Кейинги вақтларда куёш энергиясидан АҚШ, Япония, Исроил, Франция каби давлатлар яхшигина фойдаланмоқда. Туркманистон, Ўзбекистон, Грузия, Арманистон, Молдавия, Украина каби давлатларнинг бир қатор илмий-тадқиқот институтлари арзон қуёш энергиясидан халқ хўжалигида фойдаланиш йўлларини топмоқдалар. Инсоният қадимдан тугамайдиган ресурслардан бири бўлган шамол энергиясидан фойдаланиб келган. АҚШ, Британия Бирлашган Қироллиги, Франция, Германия, Дания давлатларида турли қувватларга эга бўлган кучли шамол электр станциялари қурилган. Ўзбекистон шамол энергиясига бой, аммо мамлакатда, бу арзон энергия туридан кам фойдаланилмоқда. Ердаги ҳаётни ҳавосиз тассавур этиш қийин, шунинг учун ҳам тоза ҳаво муаммоси ҳозирги кунда ўта долзарб бўлиб қолди. Атмосфера ҳавоси ҳар доим аралашиб тургани учун, унинг кимёвий таркиби сайёрамизнинг ҳамма жойида асосан бир хилдир. Ҳаво қобиғи асосан азот (78,09%) - С 2 ; кислород (20,95%) - 0 2 дан иборат бўлиб, улар атмосфера газ таркибинииг 99 % ини ташкил этади, қолгани эса бошқа (аргон (Аг) - 0,93%; карбонат ангидрид

(С0 2 ) - 0,03%; неон, гелий, криптон, ксенон ва бошқалар) газлардир. Газларнинг бири кўпайиб, иккинчисининг камайиб кетиши тирик мавжудот ҳаётини мувозанатдан чиқариб юборади ва ҳалокатга олиб бориши мумкин. Атмосферадаги азот асосан Ердаги микроорганизмлар фаолияти натижасида юзага келиб, биологик жараёнларда унчалик роль ўйнамайди. Ердаги тоғ жинсларида мужассамлашган азот атмосферадаги азотга қараганда, 50 баравар кўпдир. Атмосферада эркин ҳолатда учрайдиган кислород яшил ўсимликлар маҳсулоти бўлиб, тирик организмларнинг ажралмас қисми ва ҳаёт манбаи ҳисобланади. Инсон ҳаёти учун кўп энергия керак: кўп энергия олиш учун эса кислород зарур. Инсон кунига ўрта ҳисобда 9 кг ҳаво билан нафас олади. Инсон ўртача умр (75 ёш) давомида 700 минг куб метр ҳавони олади. Атмосферада озон (О з ) ва сув буғларининг бўлиши алоҳида аҳамиятга эга. Атмосферадаги сув булут ва туманларда майда томчи ва муз кристалчалари ҳолида учрайди. Сув буғлари асосан 10 км гача бўлган баландликларда учрайди. Атмосферанинг қуйи қисмида учрайдиган карбонат ангидрид (С0 2 ) ўсимликларнинг фотосинтез жараёнида фаол қатнашади. Карбонат ангидрид вулқонлар отилиши, ёқилғилар ёниши, органик моддаларнинг чириши ва организмларнинг нафас олиши натижасида пайдо бўлади. С0 2 нисбатан оғир бўлиб, чуқур ерларда (эски қудуқ, шахта ва бошқа жойларда) учрайди. Атмосфера чанглари ҳаво қобиғининг ажралмас қисмидир. Жуда майда заррачалар органик ва ноорганик жараёнлар тупроқ қатламининг емирилиши (нураши), вулқон ҳодисалари, ўрмон, дашт ва торф ёнғинлари, денгиз сувининг буғланиши оқибатида пайдо бўлгандир. Атмосферада жуда кўп миқдорда космик чанглар бўлиб, ер юзасига йилига 2-5 млн. тонна космик чанг тушади. Атмосферадаги турли чанг ядролари Ер ландшафт кобиғини ўзгартиришда катта аҳамиятга эгадир. Чунки газ ҳолидаги сув буғлари ядро атрофига йиғилиб, сув томчиларини ҳосил этади. Чанглар қуёш

радиациясини ютиш қобилиятига эга ва ер юзасини нурланишдан сақлайди. Атмосферадаги чанглар ер юзасининг рельеф хусусияти, тузилиши ва баландлигига қараб турли миқдорда учрайди. Масалан, шаҳар устидаги 1 куб см. ҳажмдаги ҳаво да 100 минг дона чанг зарраси бўлса, океан устидаги 1 куб см. ҳажмдаги ҳавода 100 дона чанг зарраси бўлади. Инсоннинг хўжалик фаолияти атмосфера таркибини ўзгартириб юбормоқда: атмосферанииг қуйи қисмига кўплаб қўшилаётган карбонат ангидрид, ис гази, турли заҳарли газлар, радиоактив моддалар ва чанг заррачалари ҳаво қобиғи таркибини ўзгартиришга катта таъсир кўрсатмокда. Атмосферанинг ифлосланиши Ернинг ҳаво, қобиғига таъсир этибгина қолмасдан, балки инсон ҳаёти ва теварак-атрофдаги муҳитни хавф остига қўяди. Атмосфера ҳавосидаги ҳар хил газлар, сув буғлари, каттиқ ва суюқ заррачалар, радиоактив чанглар ҳаво сифатини бузади, табиий муҳитга турли салбий оқибатлар олиб келади. Илгарилари ҳаво саноат объектлари устидагина ифлосланган бўлса, ҳозир саноат, транспорт, энергетика ва бошқалардан чиққан чиқинди катта-катта районлар, бир неча минглаб километр масофалардаги ҳудудлар ҳавосининг ифлосланишига сабабчи бўлмоқда. Баъзи бир маълумотларга кўра, ер юзида бир йилда ҳавога чиқарилган олтингугурт гази, ис гази (СО), кул ва карбонат ангидриднинг миқдори тахминан 1млрд. тоннага етмоқда. БМТ маълумотларига кўра, инсоният пайдо бўлгандан то шу вақтгача 90-110 млрд. тонна турли ёқилғи ёқилган, шунинг ярми кейинги 25 йилга тўғри келади. Фақатгина кўмирнинг ўзи йилига 5 млрд. тонна ёқилади. Албатта, ёқилғини ёқиш учун кислород керак. Ҳозирги кунда ёқилғиларни ёқишга йилига 20-25 млрд тонна кислород сарфланмоқда. Йилига металл оксидланиши учун 100 млн. тонна кислород кетади. ЮНЕСКОнинг маълумотига кўра, турли мамлакатларда ишлаб турган салкам 300 млн. Автомашиналар йилига 1млрд. киши истеъмол қиладиган кислородни сарфлайди. 1000 км. юрган енгил автомобиль бир кишининг бир йиллик кислородини ютади.

2. Техник тараққиёти ва атмосферадаги ўзгаришлар Фан-техника инқилобининг бошланишидан олдин атмосферадаги карбонат ангидрид миқдори узоқ вақтгача бир меъёрда эди. Чунки ўсимлик фотосинтез йўли билан атмосферадан 110 млрд. тонна ёки 5 % карбонат ангиридни ютар эди. Бунинг ўрнини эса моддаларнинг чириши, ёқилғининг ёниши ва ёнғинлардан чиққан газлар эгаллар эди. Ҳозирги вақтда турли ташқи кучлар таъсирида биосфера секин-аста 63 ўзгариб бормоқда. Чунки инсон фаолияти натижасида кундан- кунга кўпайиб бораётган ис гази (СО) ни ўсимлик ва океандаги фитоплачктонлар ютиб улгура олмаётирлар. Атмосфера таркибидаги кислород муаммоси ҳам долзарб бўлиб, унинг миқдори йилдан-йилга камайиб бормоқда. Шунинг учун ҳавонинг ифлосланиши сабабларини аниқлаш ва унинг олдини олиш катта амалий аҳамиятга эга. Ж.Детри атмосферанинг ифлосланиш сабабларини тўрт гуруҳга бўлишни таклиф этади. 1. Табиий йўл билан ифлосланиш (минерал, ўсимлик, ҳайвон ва микроорганизмлар таъсирида). 2. Саноат тармоқлари, транспорт ва турар жойларни иситишда фойдаланиладиган ёқилғилар орқали ифлосланиш. 3. Саноат чиқиндилари орқали ифлосланиш. 4. Саноат чиқиндилари ва маиший-хўжалик чиқиндиларини ёқиш орқали ифлосланиш. Табиий йўл билан ифлосланиш атмосфера таркибида меъёрдан ортиқ катта ҳалокатлар рўй бериши оқибатида бўлиши мумкин. Аммо транспорт, саноат ва бошқаларнинг чиқиндилари табиий йўл билан ифлосланишга қараганда анчагина хавфлидир. Техник тараққиёти натижасида ёнилғи ресурслари Ер ва океаннинг саёз ерларидан кўплаб олинмоқда ва ишлатилмокда. Оқибатда турли ёқилғи

маҳсулотларининг қолдиқлари ҳавога қўшилиб, уни бузмоқда (биргина бензин ёниши натижасида 60 кг ис гази (СО) ҳавога кўтарилади ва аралашади). Саноат объектлари ва иссиқлик электр станцияларида ёқилғининг тўлиқ ёнмаслиги оқибатида турли миқдорда заҳарли газлар ҳавога чиқиб, баъзилари эса ер юзасига тушганда, бошқалари атмосфера қатламларида узоқ вақтгача сақланиши мумкин. Масалан, «Электрисите де Франс» иссиқлик электростанцияси компанияси ҳар ойда 51 минг тонна кўмир ёқиши оқибатида ҳар куни ҳавога 33 тонна сульфат ангидрид гази ва 250 тонна кул чиқаради. Нефть билан ишлайдиган иссиқлик электр станциялари ҳавога кул чиқармайди. Аммо кўмир ишлатадиган станцияга қараганда, уч баробар кўп сульфат ангидрид гази ажратиб чиқаради. Саноат тармоқлари ҳавога турли заҳарли модда ва газлар чиқариши билан бир қаторда, атмосферадан жуда катта миқдорда кислород ютади. Масалан, бир тонна чўянни рудадан ажратиб олиш учун 150 куб метр, бир тонна пўлат олиш учун 35-70 куб метр, бир тонна аммиак олиш учун 500 куб метр ва бир тонна ацетилен олиш учун 3600 куб метр кислород кетади. Киши соғлиги учун чанг, қурум, кул ва бошқалар зарарлидир. Ёнилғи тўла ёнмаслиги, сифатининг пастлиги ва тутунни тутиб қоладиган ускуналарнинг суст ишлаши натижасида ҳаводаги турли бирикмалар секинаста ер юзасига тушади. 1952 йили Лондонда бир ҳафта давом этган ифлос туман натижасида 4000 киши, кейинчалик (3 ой мобайнида) яна бир неча минг киши нобуд бўлган. 1962 йил декабр ойида бу шаҳарда қурумдан 750 64 киши ўлган. Цемент заводлари ҳам атмосферани кўплаб ифлослайди. Цемент чанглари узоқ-узоқ жойларгача тарқалиши мумкин. Ҳозирги вақтда заводларга чанг заррачаларини тутиб қоладиган ускуналар ўрнатилиб, миллионлаб тонна қимматбаҳо қурилиш материаллари тежаб қолинмоқда.

Кейинги вақтларда кимё саноатининг қолдиқлари атмосфера ҳавосини кўплаб ифлосламоқда. Кимё саноат тармоқларидан чиққан заҳарли газ ва бирикмалар ҳавога аралашиб, заҳарли газлар миқдорини ошириб юбормоқда. Оқибатда, кимё заводлари ва комбинатларига яқин бўлган ерларда фауна, флоралар зарар кўрмоқда ва баъзи ўсимликлар бутунлай нобуд бўлмоқда. Натижада бундай ерларда табиий ландшафт ўз хусусиятини йўқотиб, ўзгача тус олмокда. Ҳаво таркибидаги карбонат ангидрид, ис гази, азот, хлор, фосфор, фенол, фтор ва бошқаларнинг кўп миқдорда бўлиши инсон саломатлигига таъсир этмай қолмайди. Натижада, кўпгина кишилар астма, рак каби касалликларга дучор бўлишади. Биохимик олим Эйри Гейган-Смит 1950 йили атмосферада озоннинг турли азотли бирикмаси ниҳоятда хавфли эканлигини аниқлади. Озон кимёвий реакцияга жуда тез киришиб, ўсимлик баргларидаги хлорофилл турларини бузади, резина ва ип-газламаларни емиради. Азотли бирикмалар эса кўз, ўпка касалликларига олиб келади ва ҳавода қўланса ҳид тарқатади. Кимёвий бирикма ва қурумлар тарихий ва архитектура ёдгорликларини ҳам бузмоқда. Венеция, Санкт-Петербург, Кёльн, Милан, Лондон ва бошқа шу каби қадимий шаҳарлар кўчаларидаги нодир ёдгорликлар ва ҳайкаллар емирилмокда ёки коррозияга учрамокда. Атмосферанинг ифлосланишида транспорт воситаларининг роли катта: автомашина, самолёт ва бошқалар катта миқдорда кислород ишлатади. Масалан, Америка-Европа орасида учадиган биргина суперреактив лайнер 8 соат ичида 50 тонна кислород сарф қилади. Шунча миқдордаги кислородни 25-50 минг гектар ердаги ўрмон 8 соатда етказиб беради. Транспорт турлари инсон саломатлиги учун зарарли бўлган карбонат ангидрид, ис газидан ташқари турли бирикмалар ҳам чиқаради. Автотранспортдан чиқадиган майда зарралар, жумладан, автомобиль покришкасидан чиқадиган резина зарралари нафас олиш учун, умуман ҳаёт учун хавфлидир (биргина автомобиль покришкаси емирилиши натижасида бир йилда 10 кг чангсимон резина заррасини ҳавога аралаштиради).

Атмосфера ва табиий муҳитнинг ифлосланишида радиоактив моддаларнинг таъсири жуда хавфлидир. Радиоактив моддаларнинг сунъий равишда Ер юзасида тарқалиши асосан иккинчи жаҳон урушидан кейин бошланди. Атмосферада, сув ости ва қуруқликда турли кучга эга бўлган кўплаб атом, водород, нейтрон бомбалари портлатиб синаб кўрилди. Оқибатда, атмосферага радиоактив моддалар тарқалди. Биргина атом бомбасини портлатиш натижасида 200 дан ортиқ турли радиоактив моддалар пайдо бўлади, баъзилари эса радиоактив занжирларини ҳосил этиб, бир элементдан иккинчисига ўтади. Портлатиш натижасида атмосферага кўтарилган радиоактив моддаларнинг йирик зарралари қуруқ чанг ҳолатида ёки ёғин-сочинга 65 қўшилиб бир неча соат ичида яна ерга қайтиб тушиши мумкин. Уларнинг радиоактив таъсири жуда кучли. Жуда майда радиоактив моддалар эса атмосферанинг юқори қатламларигача кўтарилиб, бир неча минглаб километр масофани ифлослаши мумкин. Ҳозирги вақтда бундай заҳарли моддаларни баланд тоғларда, Антарктида музликларида ҳам учратиш мумкин. Шундай қилиб, атмосферанинг ифлосланиши халқ хўжалигига катта иқтисодий зарар етказади. Жумладан: а) атмосферанинг ифлосланиши туфайли материаллар емирилади ва коррозияга учрайди; б) шаҳарларда, айниқса, саноатлашган жойлардаги ифлос ҳаво корхона асбоб-ускуналарининг фойдаланиш муддатини 1,5 баробар камайтиради; в) атмосферанинг ифлосланиши натижасида кўпгина касалликлар пайдо бўлмоқда (кишилар жисмоний ва руҳий касалликларга учрамокда); г) ҳаво ифлосланиши қишлоқ хўжалик майдонларига катта зарар кўрсатмоқда;

д) ҳаво ифлосланишидан аччиқ тутундан транспортларнинг ҳаракати қийинлашиб, кўп ҳалокатлар (самолёт ҳапокати) рўй бермокда; е) атмосферанинг ифлосланиши ярим ўтказгичлар, аниқ асбоблар ишлаб чиқаришни қийинлаштириб юбормоқда; ж) эски технологиялардан фойдаланиш оқибатида завод ва фабрикалардан қимматбаҳо моддалар бекорга атмосферага чиқиб кетмоқда; з) атмосферанинг ифлосланиши натижасида географик қобиқнинг табиий ҳолатида ўзгариш юз бермоқда. 3. Атмосфера чанглари, урбанизация ва саноат ишлаб чиқариши Инсоннинг хўжалик фаолияти туфайли атмосфера ҳавоси таркибида газ, чанг, қурум, қаттиқ заррачалар шаҳарларда қишлоқларга нисбатан кўп. Эрамизнинг биринчи асридаёқ Рим файласуфи Сенека ёзади: «Римни аччиқ, сассиқ ҳавосини тарк этишим билан ўзимда енгил руҳий тетиклик ҳис этаман». Ҳақиқатан ҳам, Ер юзасининг қаерида жойлашмасин шаҳар ҳавоси оғир. Кейинги вақтда ҳар томонлама тараққиёт жараёни, инсоният ўзига турли қулайликларни таъминлаш оқибатида атрофида табиат ноқулайликларини келтириб чиқарди. Ер юзида урбанизация жараёни жуда тезлик билан ўсиб бориши оқибатида янги-янги шаҳарлар пайдо бўлмоқда. Дунёдаги шаҳарларнинг умумий майдони 0,5 млн. кв. км. ни, Ер курраси майдонининг 0,3 % ни ташкил этади. Дунё аҳолисининг 49 % аҳолиси 100 минг дан ортиқ бўлган шаҳарларда яшайди. Шаҳар аҳолиси Шимолий Америкада бутун аҳолининг 74 фоизини, Европада 71 фоизини, Британия Бирлашган Қироллигида 86 фоизини ташкил этади.

Ўзбекистон Республикаси эгаллаган майдон Ўрта Осиёнинг 1/3 қисмига (Қозоғистон киритилмаган), бутун аҳолисининг 60 фоизга ва шаҳар 66 аҳолисининг 62 фоизга тўғри келади. Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг аксарияти қишлоқ жойларда истиқомат қиладики, шаҳар аҳолиси 36 фоизни ташкил этади. Бу Россияга нисбатан 40 фоизга, Эстонияга нисбатан 35 фоизга камдир. Ер юзида аҳоли зич жойлашган, саноат ва транспорти ривожланган йирик шаҳарлар кўп. Шаҳар, қишлоқ ва сув ҳавзалар ҳавосидаги чанглар ер юзасининг рельеф хусусияти, тузилиши, баландлиги, ҳатто, унинг географик ўрнига қараб турли миқдорда учрайди. Кейинги 100 йил ичида дунёдаги йирик шаҳарлар ҳавоси метеорологик станцияларда, телеминораларда, баланд уйлар томида кундалик кузатишлар ва суньий йўлдошлардан олинган махсус фотоахборотлар асосида кузатилади. Маълум бўлишича, катта шаҳарларда ҳаво ҳарорати атрофга қараганда, баланд бўлади, унинг ўзига хос «иссиқлик ороли» вужудга келади. Радиация баланси шаҳар устидаги ифлосланган ҳавода, шаҳар атрофига қараганда, анча фарқ қилади. Масалан, Марказий Европанинг бир қатор шаҳарларида қуёш радиациясининг шаҳарга тушиши, шаҳар атрофига қараганда, 29-36 фоизга кам. Шаҳар ҳавоси таркибидаги ҳар хил заҳарли газлар, айниқса, антропоген чанглар транспортлардан, саноатдан, иситиш иншооларидан, қурилишлардан чиқади. Шаҳарларда ҳаво айланишининг (циркуляция) сустлиги туфайли диаметри 4-10 микронга тенг чанглар 1 км баландликкача кўтарилиб, радиуси 10 км бўлган майдонга тарқалади. Диаметри каттароқ (10 микрондан катта) бўлган чанглар унча юқорига кўтарилмай атрофга ёйилиб, 300-500 м баландликларда учиб юради ва сўнгра шаҳарга чанг, қурум сифатида қайтиб тушади. Шаҳар ҳавосининг ифлосланиб, чанг миқдорининг кўпайиши ультрабинафша нурларнинг ўтишини камайтиради, бу эса ҳавода касал тарқатувчи бактерияларнинг кўпайишига шароит яратади. Саноатлашган катта шаҳарларда баъзан шамол эсмаслиги, ифлос ҳавонинг бир неча кун

туриб қолиши натижасида «смог», яъни заҳарли газ ва чанглардан вужудга келган аччиқ туман пайдо бўлади. Нам денгиз иқлими мавжуд бўлган Лондон шаҳри устида иқлимнинг намлиги туфайли атмосферадаги антропоген чанг ва газлар кимёвий реакцияга киришиб, ўта заҳарлашади ва сарғиш аччиқ туман (смог) вужудга келади. Кам булутли, шамол кам, очиқ ва қуруқ об-ҳаво ҳукм сурган ЛосАнжелес шаҳрида аччиқ ёки фотокимёвий аччиқ туман ҳосил бўлади. Чунки, ҳаво очиқ ва шамол кам бўлганлиги сабабли заҳарли газ, тутун ва чанглар қуёш нури таъсирида фотокимёвий реакцияга киришади. Ўзбекистон Республикасининг катта шаҳарларида ҳавонинг тозалиги доимо кузатиб турилади. Лекин шаҳарлар ҳавосини тоза сақлаш устидан назорат инспекцияларининг амалга ошираётган ишларига қарамай, баъзи корхоналарда тозаловчи иншоотларнинг йўқлиги туфайли, атмосферага чанг, қурум ва заҳарли газларни чиқариб юбориш ҳоллари рўй бермоқда. Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш Давлат Қўмитасининг маълумотларига қараганда, Ўзбекистон ҳавосига ҳар йили стационар ва кўчма манбалардан 4 млн. тонна заҳарли моддалар қўшилмоқда. 67 Атмосфера Инсон Тупроқ Балиқ - лар Сув Кимёвий маҳсулотлар Ҳайвонлар Ўсимлик - лар

5-чизма. Кимёвий моддаларнинг атроф-муҳитда айланиб юриши (Н.Н.Мельников ва бошқалар) Шундан ярми углерод оксидига, 15 фоизи карбонат ангидриди, 14 фоизи олтингугурт икки оксиди, 9 фоизи азот оксиди, 8 фоизи қаттиқ моддалар, фақатгина 4 фоизи ўзига хос заҳарли мураккаб бирикмаларга тўғри келади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ҳавога кўтарилаётган ифлослантирувчи моддаларнинг 67 фоизи кўчма манбаларга мансуб бўлади, аммо қолган ўта заҳарли бирикмалар 2 мингдан ортиқ стационар корхоналарникидир (Олмалиқ кон-металлургия комбинати, Муборак газни кайта ишлаш заводи, Олмалиқ ва Фарғона, Андижон, Чирчиқ, Навоий, Қўқон, Муборак шаҳарларидаги корхоналар шулар жумласидандир). Ҳавога кўтарилган олтингугурт оксиди турли жараёнлар таъсирида сульфат кислотасига айланиб, ёғии билан ер юзасига тушади. Бундай жараённи Олмалиқдан 50 км узоқда жойлашган биосфера қўриқхонасида кузатиш мумкин. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда чиқинди ва ахлатларни қайта ишлайдиган, бартараф этадиган линиялар йўқ. Тезликда зарарсизлантирувчи линияларни қуриш, чиқинди ва ахлатларни йиғиб, уларни зарарсизлантириш технологияларини яратиш бугунги кунда долзарб вазифалардан биридир. Атмосфера ҳавосини тоза сақлашда саноат объектларини географик шароитга қараб жойлаштириш муҳим аҳамиятга эга. Бунда саноат объектлари ва йирик коммунал корхоналари алоҳида саноат зонасида уй68 - жой массивларидан ташқарида бўлиши керак. Шунингдек, шамолнинг йўналиши уй-жой зонасидан саноат зонаси томон эсадиган бўлишига риоя қилиш лозим. Акс ҳолда, саноатдан чикқан чанг, қурум ва газлар уй-жой зонаси томон шамол орқали келиб, ҳавони ифлослайди. Уй-жой зонаси билан саноат зонаси орасида кенглиги 100 м дан бир неча километр келадиган яшил ўсимликлардан иборат санитария-ҳимоя зонаси бўлиши яхши натижа беради.

Атмосфера ҳавосини тоза сақлашда транспорт чиқинди газларини, тутунларини камайтириш жуда муҳимдир. Ҳавони ифлослантиришда транспорт турлари ичида бензин билан ишлайдиган автомобиллар (АҚШда- 75 % ни ташкил этади) етакчилик қилади, кейинги ўринларда ҳаво транспорти (5 %), дизель двигателли автомашиналар (4 %), трактор ва бошқа қишлоқ хўжалик машиналари (4 %), темир йўл ва сув транспорти (2 %) туради. Ўзбекистонда ҳавони ифлослантиришда автомобиллар алоҳида ўрин тутади, улар атмосферага чиқадиган умумий заҳарли моддаларнинг 60 фоизини ташкил этади. Тошкент, Андижон, Бухоро, Гулистон, Самарканд каби йирик шаҳарларда бу кўрсатгич 80 фоизгача кўтарилади. Шаҳарлар ҳавосини тоза сақлашда автомобиль ёқилғилари сифатини яхшилаш, хусусан, атмосферага кам газ чиқарадиган, қуюқлаштирилган газлардан фойдаланишга ўтиш яхши натижа беради. Бунда газнинг тўлиқ ёниши туфайли атмосферага заҳарли моддалар кам чиқади ва бу жараённи амалга ошириш жуда арзонга тушади. Масалан, Тошкент шаҳридаги баъзи автомашиналар 1978 йилдан бери бензин ўрнига ёппасига қуюқлаштирилган пропан-бутан ёқилғиси билан ишлашга ўтган. Қуюқлаштирилган газ бензинга нисбатан 2-3 марта арзонга тушишидан ташқари атмосферага жуда кам заҳарли моддалар чиқаради. 2000 йил республикада 15 мингдан ортиқ автомобиль қуюқлаштирилган табиий газга ўтганлиги оқибатида, ҳавога ифлос моддаларнинг қўшилиши 10 минг тоннага камайган. Автомобилларнинг газ асосида ишлаши (бензинда ишлашига нисбатан) натижасида цилиндр гильзалари, поршенлар, поршень ҳалқалари, валларнинг ёйилиши SO-70% га камайди. Двигателларнинг иш қобилиятини эса 60% га оширади. Баъзи давлатларда автомобиллар бензин эмас, балки спирт билан юрмоқда. Натижада, атроф-муҳитга заҳарли газлар жуда кам чиқарилмоқда ва арзонга тушмоқда. Автомобилдан чиқадиган заҳарли газ миқдорини камайтириш учун яна уларнинг техника ҳолати ва двигателга ёқилғининг бир меъёрда боришига қатьий риоя қилиш керак. Автомобилдан чиқадиган газнинг атмосферадаги миқдори, шунингдек, йўлнинг кенглигига,

кўча ҳавосининг алмашиб туришига, автомобиль оқимининг шаҳар транспорт артериялари бўйлаб тўхтовсиз ҳаракат қилишига ҳам боғлиқ. Агар чорраҳаларда автомобиллар тўпланиб қолса, ўша жойда зарарли газлар кўпроқ тўпланиб қолади. Шунинг учун серқатнов кўчаларда автомобиль туннеллари, кўприклари ва йўловчилар учун ер ости ўтиш жойлари қуриш автомобилларнинг тўхтовсиз ҳаракатини таъминлайди. Шаҳарлар ҳавосини тоза сақлашда транзит (шаҳарлараро) қатновидаги транспортларни шаҳар кўчаларига қўймаслик, уларни шаҳар атрофидаги айланма йўл ҳалқаси орқали ўтказиб юбориш яхши натижа беради. Шунингдек, автотранспорт серқатнов кўчалар атрофида ўсимлик зоналари ташкил этиш керак. Чунки, бу ўсимлик тўсиқлари автомобиллардан чиққан заҳарли газларни ютиб туришдан ташқари шовқин-суронни кескин камайтиради. Ниҳоят, шаҳарлар ҳавосини - тоза сақлаш учун жамоат транспортининг электрэнергия асосида ишловчи атмосферани ифлосламайдиган турларига - метро, троллейбус, трамвайдан фойдаланишга ўтиш зарур. Шаҳарларда атмосфера ҳавосини тоза сақлашда электрлаштирилган транспорт (ер ости ва ер юзаси) ини аҳамияти катта. Электрлаштирилган транспорт аҳолини ифлос газлардан ва шовқиндан сақлайди. Трамвай ва троллейбусларни шаҳар тракспортидаги мавқеини кўтариш керак, чунки бу транспортлар ҳозирги замон учун қулай ва фойдали транспорт турларидир. Трамвай тезлигини 1620 км/соат ўрнига 30-32 км/соатга кўтариш керак. 1 км. трамвай йўлининг қурилиши, 1 км. метро йўли қурилишига қараганда, 8-12 маротаба арзон тушади. Ҳозирги кунда йирик шаҳарларда атмосфера ҳавосини тоза сақлаш мақсадида, нефть ва бензиннинг танқислиги ҳисобга олиниб, альтернатив ёқилғилар изланмоқда. Бу соҳада электромобилларнинг келажаги порлоқ. Электромобиллар акқумулятив батареялар энергияси асосида ишлайди. Бироқ, оддий автомобилларга нисбатан кучсиз ва акқумулятив батареялар бензинли мотордан заиф бўлганлиги сабабли, ҳаётда ўз ўрнини тезликда топа

олмади. Лекин, кейинги вақтларда баъзи давлатларда электромобиллар халқ хўжалигида кенг фойдаланилмоқда. Масалан, Британия Бирлашган Қироллигида 45 минг электромобил йўловчи ташувчи, 100 мингдан ортиқ электромобил эса завод, шахта, касалхона ва боғларда ишламоқда (уларнинг тезлиги соатига 32 км. дан ошмайди). «Клорид» компанияси яратган автобуслар электробатареялар кучида ҳаракатга келиб, уларнинг тезлиги соатига 64 км. га боради. Ушбу автобуслар 64 км. гача йўлни батареяни қайта зарядламасдан юриши мумкин. Шаҳарлар ҳавосини тоза сақлашда шаҳарлар ва саноат марказларида ҳавонинг тозалигини мунтазам назорат қилиб туриш катта аҳамиятта эга. Шу сабабли кўпчилик шаҳарларда ҳавонинг ҳолати мунтазам равишда кузатиб турилади. Катта шаҳарлар ҳавосининг ҳолатини суткада 3-4 марта кузатиб, ўлчаб турувчи бир неча пунктлар бор. Масалан, Санкт-Петербург ҳудудида 40 та, Москвада 30 дан ортиқ, Тошкент шаҳрида ўнга яқин кузатиш пунктлари бўлиб, улар томонидан ҳаводан намуна олиниб, унинг таркибида мавжуд газ ва буғларнинг миқдори, заҳарли моддаларнинг концентрацияси текширилиб турилади. Тошкент шаҳри ҳавосининг тозалигини 1966 йилдан бошлаб, назорат қилиш амалга оширилмоқда. Бир йилда Тошкентда ҳаво таркиби 45 минг мартагача, бир кунда эса турли пунктларда 124 мартадан ортиқ анализ қилинади, агар ҳаво таркибининг ифлосланиши меъёрдан ошиб кетса, дарҳол унинг олдини олиш чоралари кўрилади. Шаҳардаги ҳавонинг ҳолатини кузатиш пунктларидан олинган маълумотлар умумлаштирилиб, шаҳар ҳоқимиятига бериб турилади. Шаҳарлар ҳавосининг тозалигини мунтазам текшириш билан бирга, улар махсус жиҳозланган ва автоматназорат-ўлчов тизими билан қуролланган автомашиналар ёрдамида ҳам (автомашина шаҳар кўчаларини, саноат корхоналарининг атрофларини) ҳавонинг сифат кўрсаткичлари аниқланади. Ҳозирги кунда Ўзбекистоннинг 26 шаҳрида атмосфера ҳавосининг ифлосланиши 65 стационар (доим бир жойда турадиган) постларда кузатилмоқда. Ўзбекистон ҳавосини ифлосланишини кузатишга

Гидрометерология бошқармаси раҳбарлик қилади. Унинг таркибига қуйидагилар киради: Ўзбекистон Республикаси атроф-муҳит ифлосланишини кузатиш маркази, Фарғона ва Навоий шаҳарларидаги икки кузатиш мажмуаси, атмосфера ҳавосининг ифлосланишини кузатувчи 7 лаборатория (Олмалиқ, Андижон, Самарканд, Чирчиқ, Ангрен, Бекобод шаҳарлари), ҳаво ифлосланишини кузатувчи 4 гуруҳ (Бухоро, Гулистон, Нукус ва Наманган шаҳарларида), атроф-муҳитни ифлосланишини кузатувчи Сариосиё идоралараро лабораторияси ва икки мониторинг (Чотқол қўриқхонаси, Абрамов музлиги) станциялари киради. Йирик шаҳарларимиздан Қарши, Термиз, Когон, Дўстлик шаҳарларида ва бошқа худудларда махсус дастурлар бўйича ишлайдиган экспедицияларда ҳавонинг ифлосланишини кузатиш ишлари олиб борилади. Атмосферани ифлосланишдан сақлашда, шаҳар ва қишлоқлар ҳавосини соғломлаштиришда ишончли усуллардан бири бўлган яшил ўсимликлар майдонини кенгайтириш зарур. Глоссарий Атмосфера — Ернинг газсимон қобиғи бўлиб, ҳаёт учун ниҳоятда зарурдир. Атмосфера ер пўстига физикавий, кимёвий, биологик таъсир этади ва ер юзасида иссиқлик, намликни тартибга солиб туради Қўшимча маълумотлар Табиатни муҳофаза қилиш муаммоси кун сайин мураккаблашиб бормоқда. Ҳар қандай экологик муаммо биринчи навбатда инсонга, унинг саломатлигига таъсир кўрсатади. Масалан, Орол муаммоси ижтимоий ва иқтисодий муаммоларни келтириб чиқаради. Чунки, амалда Оролга яқин ҳудудларда яшовчи аҳоли турли касалликларга чалинмоқда. Нафақат, Орол бўйида, балки минглаб километр узоқда жойлашган ҳудудларда ҳам иқлимнингўзгариши, атмосферанинг ифлосланиши ҳолатлари кузатилмоқда.

Кейинги йилларда атмосферани ҳимоя қилиш доирасидаги чоратадбирлар боис, атмосферага заҳарли моддаларни чиқариш кўлами камайди. Масалан, Ўзбекистонда охирги 5 йилда 1000 тонна миқдордаги заҳарли газларнинг атмосферага чиқаришнинг олди олинди. Ўзбекистонда бугунги кунда атроф-муҳит муҳофазасида эътиборга лойиқ ишлар амалга оширишоқда. Жумладан, атмосферани муҳофаза қилишдаги Амалий қадамлардан бири автотранспортларни ёқилғининг экологик тоза тури газга ўтказишдир. Масалан, Янгийўл шаҳридаги 2503 автоколоннадаги автомобилларнинг 78 фоизи газ ёқилғиси асосида ҳаракатга келади. Бироқ шаҳарнинг икки йирик автомагистрал оралиғида жойлашганлиги, автоқатновлар оқимининг юқорилиги муаммони тўла бартараф этиш имконини бермайди. Шунингдек, йирик саноат тугунлари жойлашган тоғ водийларида ҳам атмосфера ҳавосининг ифлосланиши ҳолатлари кузатилади (шаҳарлар Чирчиқ - Тошкент - Янгийўл; Наманган - Андижон - Фарғона - Хўжанд - Бекобод; Ангрен - Оҳангарон - Нуробод - Олмалиқ). Бу тоғ водийларида атмосфера ҳавосининг айланиши маҳаллий хусусиятларига кўра, атмосфера чиқиндиларининг ўзаро алмашиниши осонгина кечади. Автомобиль двигателидан атмосферага чиқадиган чиқиндилар таркибида қўрғошин оксиди кўп бўлиб, улар ён атрофдагилар ўсимликлар, мева, резаворлар орқали инсон организмига тушиш хавфи мавжуд.

Адабиётлар 1. Бобьшев С.Н., Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. -М.: ТЕИС, 1997. 2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов. -М.: Аспект- Пресс, 1998. 3. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. -М.: Аспект- Пресс, 1995. 4. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти. -Т.: «Академия», «Университет», 2000. 5. Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник. - М.: Закон и право, ЮНИТИ. 1997. 6. Природопользование (Экономика природопользования): Учеб. пособие / под. Ред. Е.А. Силкина. - Казань: Изд. КФЭИ, 1999. 7. Хаустов А.П., Редина М.М. Экономика природопользования: диагностика и отчётность предпрятий: Учеб. пособие. - М.: Изд. РУДН, 2002.

Похожие

Атмосфера ҳавосини ҳуқуқий муҳофаза қилиш

Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш ва унинг ресурсларидан фойдаланиш

Ер ресурсларини муҳофаза қилишни режалаштириш ва ундан оқилона фойдаланиш

Атмосфера экологияси

Атмосфера ҳавоси экогигиенаси ва инсон