logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экология
  4. Атмосфера ҳавоси экогигиенаси ва инсон

Атмосфера ҳавоси экогигиенаси ва инсон

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

196 KB
Скачать
Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Атмосфера ҳавоси экогигиенаси ва инсон Режа: 1. Ҳавонинг ифлосланиши нималарга олиб келади? 2. Рухсат этилган миқдор (РЭМ) 3. Атмосфера ҳавосининг муҳофазаси 4. Атмосфера ҳавосини автотранспорт чиқиндиларидан муҳофаза қилиш 5. Автомашиналар учун газ ёқилғиси 6. Ички ёниш моторларини такомиллаштириш 7. Атмосфера ҳавосиыи муҳофаза қилиш Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Атмосфера ҳавоси. Ерни ўраб олган газли қатлам, бу табиий омиллардан бири. Инсон ва тирик жонлар яшаш муҳитининг энг асосий компонентларидан ҳисобланиб, у организмга физик омил сифатида таъсир кўрсатади (яъни, атмосфера босими, ҳарорати, намлиги, ҳаво ҳаракат тезлиги, уни электрик ҳолати). Булардан ташқари, атмосфера ҳавоси ўзининг кимёвий таркиби билан ҳам таъсир кўрсатади. Инсонни овқатдан чекласангиз у 70 кунгача яшаши мумкин, сувдан чекласангиз 3—7 кун, ҳаводан чекласангиз бир-икки минутда ҳаётдан кўз юмади. Маълум бўлишича инсон организмида ҳавонинг захираси йўқ, шунинг учун ҳам организмга ҳаво кирмаса, у жуда тез ўла бошлайди. Атмосфера ҳавоси инсонга доимо ўз таъсирини кўрсатади, шунингдек, инсоннинг ўзи ҳам ҳавога таъсир этиб, унинг кимёвий ва бошқа таркибларини ҳам ўзгартириб юборади. Маълумотларга қараганда, ер устидаги ҳаво қатлами юқорига қараб 1500—2000 км.гача тарқалган. У қуёшнинг иссиқяик нурини ўтказиб, ерни иситади, сўнгра ўзининг ҳам иссиқлик ҳарорати орта боради. Атмосфера ҳавосига буғлар сифатида ер, ўсимлик, денгиз, океан, сув омборлари ва бошқа сув ҳавзаларидан кўтарилган намликлар охир пировардида турли физик ва кимёвий ўзгариш таъсирида ёғин сифатида ер юзига, ўсимликлар, денгиз ва океанлар ва бошқалар юзасига ёмғир, қор, дўл бўлиб ёғилади. У модда алмашинуви жараёнида ҳосил бўлган ҳар хил газларни қабул Қилувчи катга ҳавза — «бўшлиқ». Атмосфера ҳавоси, унинг кимёвий физик хусусиятлари билан дунёвий модда алмашиниш жараёнларида Қатнашади, тирик жонлар организмида кечадиган физиологик, биокимёвий жараёнларга таъсир кўрсатади. Ўз-ўзидан маълум Уладики, атмосфера ҳавосидаги ҳар қандай ўзгаришлар тирик Ж0НлаРга, айниқса, инсон организмига ўз таъсирини кўрсатади ва Ииқни издад чиқаради. Ф.Ф.Эрисман фикрича, атмосфера ҳавоси Умумии муҳит бўлиб, инсон у билан доимо бевосита контактда Улади, унинг кимёвий, физик ва биологик ўзгариши организмда таетган жараёнларни енгиллик билан ўзгартириб юбориши мумкин, доимийлик билан кечаётган биохимик жараёнлар мувозанатини бузиб қўйиши мумкин. Бошқача қилиб Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК айтганда, инсонни меҳнат қобилиятига, ҳаётий, физиологик жараёнларига, унинг умрини қисқартиришга ёки узайтиришга ва умумий сиҳат ва саломатлигига таъсир кўрсатади. Ифлосланмаган табиий атмосфера ҳавосининг кимёвий таркибий қисми қуйидагича: азот — 78,084%, оксиген — 20,947%, аргон — 0,934, карбонат ангидриди — 0,0314, неон — 0,0018, гидроген — 0,00005, метан — 0,002, сульфит ангидриди — 0 дан 0,0001%гача. Атмосфера ҳавосининг гигиеник аҳамияти шундаки, у тирик жонларни, дунёвий модда алмашиниш жараёнларини, табиатда кечадиган бошқа биохимик, физиолгикжараёнларни оксиген билан таъминлайди. Шулар билан бир қаторда, ҳавонинг кимёвий, биологик моддалар билан ифлосланиши инсон ва ҳайвонларни заҳарлаб қўйиши, юқумли касалликларни тарқатувчи омилга айланиши аниқ. Абу али Ибн Сино IX — X асрлардаёқ шундай деган эди, «агар ҳавода ғубор бўлмаса, одамларнинг умри анчага чўзилган бўлар эди». Атмосфера ҳавосининг экогигиена муаммолари, ер куррасида яшаб, меҳнат ва ижод қилаётган аҳолини ҳамда ҳайвонот дунёсини тоза ҳаво билан таъминлашдир. Маълумки, инсон тинч турган вақгида 1 минут давомида 89 литр, бир соатда 500 литр ва бир суткада 12000 литр ҳавони истеъмол қилади, бошқача қилиб айтганда 15 кг ҳавони ўпка орқали ўтказади. Инсон жисмоний ҳаракат қилса, оғир меҳнат билан шуғулланса оксиген истеъмоли ўн баробар ортади. Одатда, инсон асосан оксиген истеъмол қилади. Холденнинг фикрича, инсон тинч ётган ҳолатда 24 соат давомида 341 литр оксиген истеъмол қилади, агар соатига 8 км тезликда юрса 366 литр ёки 5 кг оксиген олади. Бу нормаларни инсон томонидан олиниши албатта керак, овқат ва сув нормасини камайтириш мумкин, аммо оксигенни бу нормаларини камайиши соғлиқ учун ва ҳаёт учун жуда хавфлидир. Организмга ҳаво етишмаса, уни ҳимоя қилувчи механизмлари йўқдир. Организм тоза ҳавода шаклланади, шунинг учун ҳам уни тоза ҳаво сифатида нисбатан талаби жуда юқоридир. Ҳавонинг сифати деганда бу ҳавони бир қанча хусусиятларини бирлига бўлиб, ҳаво муҳитида инсонни нормал яшащига имкон яратиши деб тушунмоқ керак. Бу хусусиятлар кимёвий таркиб, ҳарорат, босим, ҳавонинг ҳаракат тезлиги, ҳавонинг электрик ва ионлашган ҳолатидир. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Шундай қилиб, ҳавонинг кимёвий таркиби ва физикавий хусусиятлари инсонни шу мухитда нормал яшашини таъминлаши, бунда организмдаги ҳаётий, физиологик жараёнларни меъёрда таъминлаши, касалликлар келиб чиқармаслиги керак. Денгиз сатҳига нисбатан жойларнинг баландлиги ёки пастлиги ҳаво босимида ўзгаришлар чақириши мумкин, яъни босим ёки ошиши, ёки пастроқ бўлиши кузатилади. Бундай ҳолат инсоннинг иш қилиш ва ҳаётий фаолиятларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Атмосфера ҳавосининг экологик ва гигиеник томондан бузилиши, кўп жиҳатдан инсоннинг антропоген фаолиятига ва баъзи бир ҳолатларда, табиатдаги табиий ўзгаришларга жуда ҳам боғлиқлиги бор. Шуни айтиш зарурки, атмосфера ҳавосининг ифлосланиши ҳеч қачон бир хил бўлмайди, таъсир этиш томонидан ҳам турличадир. Зарарли омиллар кўпинча қаттиқ заррачалар, пар ҳолатда, томчилар ва газ ҳолатда кузатилади; жумладан, қаттиқ ҳолатда чанг, қурум, ёниб улгурмаган кумир зарарчалари; газлардан, карбонат ангидриди, олтингугуртли газлар, гидроген сульфит, сероуглерод, азот оксид, хлор; суюқ ёки пар ҳолатда, сульфат, азот, нордон кислоталари парлари, шунингдек, смолали бирикмалар ва бошқалар. Атмосфера ҳавосига ўта заҳарли моддалардан, масалан, қўрғошин, маргумуш, симоб, фенол, фтор, марганец ва бошқалар тушиши мумкин. Атмосфера ҳавосидаги ифлосланишлар, кўпинча аэродисперс ва газ ҳолатларида бўлади. Аэродисперс бу система бўлиб, у маидаланиб юборилган қаттиқ ёки суюқлик ҳолатидаги фаза, у атмосферанинг газли муҳитида тарқалган. 2-схема Аэгюдисперс система Аэрозоллар < 0,1 мкм Аэросуспензия > 0,1 мкм тутунлар туманлар йирик зарра- маида чанглар (қаттиқ фаза) (суюқ фаза) чали чанглар (0,1—10 мкм) (> Юмкм) Турли манбалардан ҳавога тушадиган моддаларнинг ҳар хил катталикдаги заррачалари атмосфера ҳавосида доимо бўлган. Жумладан, табиий ифлосланиш Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК оқибатида атмосферага тушадиган моддаларнинг микдори, бир йилига 2,200x106 тоннага етади, зарарчаларни катта- кичиклиги 20 мкм, ҳавонинг сунъий ифлосланишлари инсоннинг антропоген фаолиятининг натижаси бўлиб, чанг заррачаларининг миқцори йилига 415x206 тоннага етади. Чангларнинг дисперслик даражаси кўп жиҳатдан уларнинг физик-механик ва кимёвий хусусиятларини аниқлаб беради, яъни учувчанлиги, эрувчанлиги, кимёвий активлиги электрланган- лигини ва оптик ҳолатини белгилайди. Инсон организми учун катта аҳамият касб этадиган томони чангларнинг диаметри (катгалиги) ҳисобланади. Чанг қанча майда бўлса, шунча кўпроқ ўпкага нафас билан кириб унинг алвеолаларигача етиб боради, йириклари нафас йўлини юқори қисмида қолиб кетади. Чанг ўзининг дисперс ҳолатига қараб қатор ўзига хос ҳолатларни келтириб чиқаради, жумладан: 1.Чанг заррачаларининг атмосфера ҳавосида осиғлиқ ҳолатда ушланиб қолиши ёки ҳавонинг пастки қаватига, ҳаттоки ер юзасига тушиб бориши кўп жиҳатдан унинг диаметрини катта ёки кичиклигига тўғридан тўғи боғлиқдир. Катта диаметрли зарарчалар ўзларининг оғирлигига қараб, тезлик билан ер томон ҳаракатда бўлади ва ер юзасига чўкади. Энг кичик диаметрли майда зарарчалар ҳавода осиғлиқ ҳолатда Браун ҳаракатида бўлади. Ҳар бир чанг заррачасига таъсир этувчи куч икки хил: бири заррачанинг оғирлик кучи, иккинчиси заррачаларнинг бир-бирига ишқаланиш кучи. Агар 10 мкм катталикдаги заррачанинг оғирлик кучи кўпроқ бўлса, заррача пастга, ер томон тез ҳаракат билан тушиб кетади. Агар, оғирлик кучи, ишқаланиш кучига тенг келса, унда заррачалар (100,1 мкм) доимий тезлик билан чўкадилар, 0,1 мкмдан кичик бўлган чанг заррачалари дисперс системадан чиқмай, доимий браун ҳаракатида бўлади. 2. Чанглар ўпкага ҳаво йўли билан кириб чегараланган ҳолатда узоқ вақт таъсир кўрсатади. Чанглар, ўпканинг альвеолаларида, тўқималарида анча вақтгача ушланиб қолиб, миқдори кўпаяверади, таъсири кучаяверади. Масалан, автомобилларни дудбуронларидан ташқарига чиқариладиган тутунлар таркибидаги қўрғошинни 98% ҳаво билан аралашади, қўрғошиннинг 40% зарарчаларининг диаметри 5 мкм. Бу Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК заррачалар тўғридан-тўғри ўпкага тушади ва қонга ўтиб суяк тўқмаларида тўпланиб, гемопоэзга салбий таъсирини кўрсатади. 3. Ўпканинг юзаси катта бўлгани учун, уларда заҳарли модцалар шимилиб ва бошқа модцалар билан қўшилиб (газлар, парлар, аэ розоллар) комплекс кимёвий моддаларни ҳосил қилиш мумкин. Аэродисперслар радиоактив моддаларни хам шимибўз зичлилигини оширади, радиоактивлиги ошиб бораверади. 4. Улардан ташқари аэродисперслар ўзларида канцероген ва радиоактив моддаларни ташиб юрадилар, ҳозирда 400 га яқин канцероген модцалар, асосан 3,4 бензигшрен, 1,2,5,6 дибензантроцен ва бошкалар аэродисперслар таркибида топилган. Шаҳар аҳолисининг ўзи бир йилда 200 мкг бензпиренни ўпкаси орқали организмга ўтказади, чекиш орқали қўшимча 150 мкг организмга киради. 5. Аэродисперслар аҳоли турар жойларининг иқлимини ҳам ўзгартириб юборади. Аэрозоллар билан туманлар ўртасида тўғридан- тўғри боғланишлар бор. Туманлар кейинги йилларда кўпроқ тош кўмир ёқиш оқибатида юзага келмоқда. 1970—71 йилларда Лас Вегасда (АҚШ) 106 кун давомида 800 соат туманли кунлар бўлган, яъни шунча вақт иқлим ўзгариб турган. 1991 йилда бўлган Ироқ урушида нефт қудуқларидаги нефт ва газ ёниб, унинг оқбатида жуда кўп ойлар давомида осмонда тутунлар концентрацияси шу даражада ўзгарганки, ҳатто қўшни давлатлар территориясида ҳам унинг салбий оқибатлари сезилган. Чанг заррачалари доимо 82—99% ҳолатда ўзида плюс мусбат ёки минус электр зарядига эгадир. Электрозарядлар бирдан бир неча ўнлаб зарядга эга. Чанг зарарчалари майдаланган хомашёдан ажралиб чиқса, унда зарядлар сони куп бўлар экан. Шундай тахминлар борки, зарядларга эга бўлган заррачалар нафас йўлларида 28 баробар кўпроқ ушланиб қолади. Чангларнинг кимёвий таркиби уларнинг физик хусусиятларини, яъни биологик активлигини, фиброгенлилигини, аллерген ва қитиқловчи хусусиятларини аниқлайди. Буларнинг ичида энг агрессив хусусиятлиги фиброген моддаси, эркин Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК диоксид силиций, \ у ўпкани фиброзини чақириши мумкин. Диоксид силиций нафас йўлларини шиллиққаватларида эриб силиций кислотасини ҳосил қилади, у эса, протоплазмани заҳари ҳисобланади, ҳужайраларни функциясини ўлдиради ва некрозга олиб боради. Аллергик хоссага эга бўлган чанглар бронхиал астма касалини чақиради. Бу касалликни каноп, пахта, ун, сомон, мевалар, хром, ипак ва жуннинг чанг заррачалари чақиради. Атмосфера ҳавосида кул, S 02 ва қурум кўпинча тошкўмир ёқилганда пайдо бўлади, буларнинг концентрацияси кўпинча кўмирнинг сифатига, кумир ёқиладиган ўчоққа, уларни эксплуатация қилиш режимига боғлиқ. Тошкумир ёқилганда пайдо бўладиган тутуннинг асосий компоненти кул, унинг миқцори кумирни куллилига боғлиқ. Мисол, бир тонна тошкумир ёқилганда атмосфера ҳавосига 120 кг кул ва S 02 гази тушади. Тутун таркибида яна ёниб улгурмаган моддалар ҳам мавжуддир булар кумир заррачаларидир, қурум эса, смолали моддаларнинг учувчи маҳсулотидир. Атмосфера ҳавосининг ифлосланишини маълум даражада шарт- шароитлар аниқлайди. 1. Атмосфера ҳавосига ташланадиган чщиндиларнинг миқдори унинг ифлосланиш даражасини аниқлайди. Бу миқдор, маълум даражада чиқиндиларнинг қанча вақт давомида ташланишига боғлиқ, аммо бу ҳолатга бошқа факторлар ҳам актив таъсир кўрсатади. Жумладан: кун исиб кетган вақтда одатда ҳавонинг ифлосланиши камроқ, чунки дудбуронлардан чиқадиган чанглар, тутунлар атмосферанинг юқори томонига интилади, қиш кунлари, аксинча, пастга, ер юзасининг яқин қисмига тарқалиб соғлиққа хавф туғдиради. Ундан ташқари шаҳарларни ободонлашгани, яъни йўлларнинг асфалтлангани, дарахтзорларнинг кўплиги, кўкаламзорлаштириш, ирригация шохобчаларини ривожи шаҳар атмосферасига ижобий таъсир кўрсатади. Аммо, атмосфера ҳавосининг ифлосланиш даражаси саноат корхоналарининг катта-кичиклиги, тозалаш иншоотларининг натижали ишлашига, корхоналарда ишлатиладиган хомашёнинг агрерат ҳолатига ва бошқа омилларга жуда боғлиқ. Масалан, ҳавони тозалаш коэффициентини 99,8% дан 99,2% тушиб қолиши ҳавога Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК ташланадиган чиқиндиларни 4 баробарга ошириб юборади. Булардан ташқари ёқиладиган хомашёни кимёвий таркибига жуда боғлиқ, айниқса, минерал таркиби аҳволни жуда ўзгартириб юбориши мумкин. Ангрен кўмири 45—50% минерал таркибга эга, Кизелев кўмири олтингугуртли минерал таркибга эга, Донецк кўмири кўп кулли ва ҳоказо. 2. Ҳавонинг ифлосланишига, ҳаво ҳаракатининг йўналиши ва унинг тезлиги катта таъсир кўрсатади. Ҳаво ҳаракати йўналишининг ўзгариши ва тезлиги аҳоли тураржой территориясини умуман ифлосланишдан холи этиши мумкин, аксинча бўлса территория ҳавосини кучли ифлосланишга олиб бориши ҳам мумкин. Маҳаллий ҳолатни баҳолаш учун тутунланишнинг тик йўналишини юқори қисми ифлослантирувчи манбани яққол кўрсатиб беради. Бир хил миқдордаги ифлосланишларни ҳавонинг ҳаракат йўналиши ўзгартириб юбориши мумкин. Юқорида зикр қилинганлардан ташқари, ҳавони манбадан ифлосланиши ҳаво ҳароратига ҳам боғлиқлиги аниқланган. Шунинг учун ҳам фаслларга қараб ҳавони ифлосланиш даражаси ўзгариб боради. Ифлосланишни энг юқори концентрацияси ҳавони қаттиқ совуқлигида кишки инверсия жараёнида аниқланилади. Бу жараён ер юзасининг қаттиқ совуши оқибатида иссиқлик радиация йўли билан йўқотилиши натижасидир. 3. Ҳарорат градиенти бир сутка давомида ўзгариб туриши мумкин. Қиш кунлари очиқ ва қуруқ ҳавода ернинг нур тарқатиши, жуда совиб кетиши нечоғлик инверсияни келти риб чиқаради, айниқса, эрталабки совуқ анча қаттиқ бўлиб ер юзасига яқин ҳавони ифлосланиш даражасини ортиб кетишига сабаб бўлади. Юқори намли ва булутли ҳавода инверсия жараёни кузатилмайди. Водийларда, тоғ оралиғида саноат корхоналарини жойлаштириш атмосфера ҳавосининг ифлосланишини кучайтиради. Чунки тоғларнинг юқори қисмидаги совуқлик инверсия жараёни ёрдамида водийга йўналади. Шунинг учун ҳам водийларда саноат корхоналарини жойлаштиришга рухсат берилмайди. 4. Ҳаво намлигининг унинг ифлосланишига таъсири. Ҳаводага тутун концентрацияси Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК билан ҳаво намлиги ўртасида тўғридан-тўғри боғланиш борлиги аниқ. Ҳавони ифлослантирувчи заррачалар сув буғлари билан ўзаро бирикиб оғирлашадилар ва ҳавонинг пастки қисмига силжиб, ҳавонинг кучлироқ ифлосланишига сабаб бўлади. 5. Ҳавонинг ифлосланишига ифлослантирувчи манбанинг узок ва яқинлигининг таъсири. Тутун заррачаларини атмосфера ҳавосида суюлиб кетиши, тўғридан-тўғри манбани яқин ёки узоқлигига ҳамда уларнинг сонига жуда боғлиқдир. Аҳоли турар жойларни ифлослантирувчи манбалардан қанчалик узоқда жойлашса ҳавонинг ифлосланиши шунча камроқ бўлади. Атмосфера ҳавосининг ифлосланишига метерология омилларини таъсири анча сезиларли бўлади. Жумладан, атмосфера ҳавосининг ҳаракат тезлиги, уни йўналиши ифлосланишни турли концентрациясини вужудга келтиради. Ҳаво ҳаракати горизонтал, вертикал ва айланма, гирдобли бўлиши мумкин. Конуссимон ҳаво оқими ҳарорат градиентининг кучсиз ҳолатида ва ҳаво булутли, шабадали намроқ бўлиб турганда билинади. Ярим дойра ҳаво оқими дудбурондан узоқлашгани сари кенгайиб, катта ҳудуд ҳавосини ифлослантириши мумкин. Аммо ифлосланиш даражаси анча пастроқ бўлади, чунки шабада ифлосланишларни узоқроқ масофага олиб кетади ҳамда бошланғич миқцордаги зарарли омиллар суюлиб концентрацияси камайиб кетади. Экологик ва гигиеник нуктаи назардан энг нохуш ҳолат бу зарарли омилларни мўрилардан бурқсиб чиқишидир. Бундай оқим зарарли омилларнинг ер юзасига яқинлаштириб, тупроқ ва ўсимликларни булғайди. Бундай ҳолатларни бир неча кун кузатилиши аҳолининг саломатлигига анча зарар беради. Шамол тезлигининг юқори ёки пастроқ бўлиши ҳавонинг ифлосланиш даражаси салбий ёки ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Масалан, А.П.Шицкованинг маълумотига қараганда, шамол тезлиги секундига икки метрга камайиши, ҳаводаги бирикмаларни ерга яқинлашишини одцини олиб, ҳаво ифлосланишиниикки марта камайишига олиб келади. Шамол ҳаракатини Ўрта Осиё шароитларида кўпинча «0»га тенг бўлиши, ёз ойларида жуда катта ифлосланишларга олиб келади. Айниқса, ҳавони ифлослантирувчи объектлар аҳоли турар жойларга нисбатан яқин бўлса, ҳавони кимёвий таркиби ёмонлашиб, одамларни саломатлигига путур Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК етказади. Айниқса, ҳавони булғатувчи модцалар, зарарли омилларнинг заҳарлилик даражаси юқори бўлса, инсонлар, айниқса, ёшлар, қарияларнинг нафас йўли орқали кирган моддаларга сезгирлиги баланд бўлади ва заҳарланиши ўнғайлашади. Атмосфера ҳавосидаги зарарли моддаларнинг тарқалишига шаҳарларнинг режалаштирилишининг таъсири жуда катта. Бизга маълумки, қуёшнинг нури, намлик, қуруқлик, шамол режими ва ҳарорат катта урбанлашган шаҳарларда анчагина ўзгариш пайдо қилмоқда. Негаки, катта территорияларнинг асфалтланиши, темирбетонли уйларнинг ҳар қадамда пайдо бўлиши, автомобил транспортининг, троллейбус, автобусларнинг кўпайиши, бир томондан, уларнинг дудбуронларидан чиқаётган турли хил заҳарли модцалар, иккинчи томондан, катта корхоналардан дудбуронлар ёрдамида ҳавога ташланаётган қурум, тугун, кимёвий заҳарли модцалар микдорини тобора ортгирмоқца. Баланд ва зич жойлашган бинолар аэрация жараёнларини анчагина пасайтиришга олиб бормоқца. Шаҳарлар, қандайдир ҳароратни тарқатувчи оролга ўхшаб бормоқда, натижада кичик ҳудудларда пастдан юқорига кўтарилувчи ёки юқоридан пастга интилувчи ҳаво оқими пайдо бўлиб, шаҳар минтақаларида ҳавони турлича ифлосланиши кузатилмоқца. Шунинг учун ҳам дудбурон мўрилар баланд қилиб ва юқорига тик узун қилиб қурилиши натижасида тутун машъали кўндаланг кесимининг катталашуви ва унинг асосий ифлосланишни вужудга келтирувчи чизиқцан узоқланиши ҳаводаги ифлосланиш концентрациясини камайишга олиб келади. Баланд қилиб қурилган дудбурон мўрилари ер юзига яқин бўлган ҳавони ифлосланишини камайтириши билан бирга унинг тутун босими минтақасини ўзгартиради ҳамда тутун билан булғаниш радиусини ошириб юборади. Бунда энг юқори даражадаги ифлосланиш мўрининг 20 —40 баробар узунлигига тенг масофадаги атмосфера ҳавосида кузатилади. Атмосфера ҳавосини м3, см3, литридаги ифлосланиш даражаси албатта ҳаво ҳавзасига чиқарилиб ташланаётган чиқиндилар миқцорига жуда боғлиқдир. Чиқинди модцалар кг, г ва мг/м3 лар билан ифодаланади ва маълум вақт билан белгиланади. Шуни айтиш л озимки, атмосфера ҳавосига ташланадиган чиқиндиларнинг миқцорига мазкур корхонадаги тозалаш иншоотларининг самарали ишлаши маълум даражада таъсир кўрсатади. Масалан, тозалаш иншоотларининг Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК тозалаш жараёнларининг самарадорлиги пасайиши чиқинди миқцорининг тўрт баробар ошиб кетишига олиб келиши тўғрисида юқорида зикр қилинган эди. Шунинг учун ҳам санитария врачлари, экологлар саноат корхоналарининг технологик жараёнларини тегишли лойиҳалар ёрдамида ёки бевосита ўрганиб, ташки муҳитга ташланадиган чиқиндиларнинг умумий миқцорини ҳамда чиқиндилар таркибидаги зарарли моддаларнинг аниқ концентрациясини билиши, чиқиндиларга гигиеник нуктаи назардан аниқ баҳо бериш, пировардида шу зарарли чиқиндилар атмосфера ҳавосига ташланмаслиги ёки мухандис техниклар билан кўмаклашиб, уларнинг янги, самарали тозалаш усулларини ишлаб чиқиш чораларини кўришлари керак бўлади. 1. Ҳавонинг ифлосланиши нималарга олиб келади? Ҳавонинг меъёридан кўпроқ ифлосланиши унинг санитария, гигиеник ва экологик кўрсаткичларининг ёмонлашувига олиб келади. Жумладан, ҳавода бўладиган туманларни кўпроқ қайтарилишига, узоқ масофаларнинг кўриниши пасайишига, ультрабинафша радиацияси ер юзасига тушишини камайтиришга, ҳавони тиниқлигининг пасайишига, аҳолининг санитария хўжалик шароитига, уй- жой ва биноларнинг ифлосланишига олиб келади. Ҳавонинг турли заҳарли газлар билан ифлосланиши ўсимлик дунёсига ҳам салбий таъсир кўрсатиб, уларни ҳавони табиий тозаланиш жараёнини бузади. Ҳавонинг ифлосланиши аҳоли ўртасида анемия, сурункали бронхит, аллергия касалликларини келтириб чиқаради. Зарарли омиллар канцероген, мутаген, эмбриотоксик ва бошқа таъсирларни кўрсатади. Жумладан, шаҳар шароитида туманларнинг кўп қайтарилиши, куча ҳаракатига зарар беради, кўчада одамлар ўртасида жароҳатларни, аварияларни кўпайтиради. Ҳаво ҳарорати паст бўлганда туманлар организмнинг тез совушига, танада иссиқлик реакциясининг бузилишига, кайфиятнинг ўзгаришига, лохасликка ёки узоқни кўриш реакциясининг пасайишига олиб боради. Ҳавода чанг заррачалари концентрацияси 0,03 мг/м3га етиши кўришни 4 баробар камайтиради. Атмосфера ҳавосидаги чанг ортиб бораверса, қуёш нурининг ерга тўғри тушишини, Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК айниқса, ёйилиб тушиш даражасини пасайтириб юборади, оқибатда ёруғлик 40 —50% камайиб кетади (М.П.Захарченко ва бошқалар). Санкт-Петербургда атмосфера ҳавосини тутун билан ифлосланиши қуёш нурини 20% камайтиради. Чанг ва қурум уй хоналарига ҳаво билан кириб, уларни ифлослантиради. Оқибатда аҳолининг ойна ромларини берк тутишини тақозо қилади. Шунинг учун ҳам ойналарни ёруғлик ўтказиш хусусияти пасайиб кетади. Олтингугуртли бирикмалар ҳаво намлиги билан ўзаро реакцияга кириб бино деворларининг емирилишига олиб келади. Электростанция, кимё, металлургия, цемент заводлари, рангли металлар ишлаб чиқувчи корхоналар атрофида жойлашган мевали дарахтлар касалланади, ўрмонлар, қишлоқ хўжалик ўсимликлари курий бошлайди. Катга саноат корхоналарининг ифлосликлари ҳаво билан 15—20—25 км гача тарқалиши мумкин. Олтингугурт гази, заҳарли моддалар фотосинтез жараёнларига, ўсимлик ҳужайраси протоплазмасига салбий таъсир кўрсатиб, физиологик жараёнларни сусайтириб дарахтларнинг қуриб қолишига сабаб бўлади. Чанг, қурум, ўсимлик баргларидаги тешикларини беркитиб қўяди. Нафас олиш тешиклари улар билан тўлиб, қуёш нурини хлорофил моддасига етиб боришини тўхтатади. Масалан, адабий манбаларда келтирилишича, S 02 ҳайвонларга нисбатан ўсимликка 25 баробар кучлироқ таъсир кўрсатар экан, аммиак эса 2,0, окисли азот 1,5 ва фармальдегид 2 баробар кучлироқ таъсир кўрсатади. Илмий манбалардаги далилларга қараганда инсоннинг антропоген фаолияти натижасида атмосфера ҳавосига ташланаётган диоксид карбоннинг миқдори 25 млрд. тоннага, ис гази 200 млн. тоннага, S 02 200 млн. тоннага етди, 50 млрд. тоннадан кўпроқ ҳар хил карбон сув бирикмалари ҳам ҳавога ташланмоқца. Ёқилғиларнинг ёнишидан пайдо бўладиган карбон сувлар 15%ни, азот оксиди 60%ни, S 02 80%ни, чанг 26%ни ташкил қилади. Ҳар бир енгил автомобил бир соат юриши давомида 3 м3, катта оғир автомобиллар 6 м3 ва ундан ортиқ СОни атмосферага ташлайди. Жаҳон мамлакатларидаги автомобиллар, ҳозирда ҳар йили атмосферага 200 млн. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК тоннага яқин СО, 40 млн. тонна карбон сув бирикмалари, 20 млн. тонна азот оксидини ташлайди. Автомобил машиналари атмосферани қурғошин билан ифлослантиради. АҚШни магистрал катта кўчалари яқинида яшаётган болалар қонида 40— 60 мкг қўрғошин топилган. Ҳозирда иссиқлик энергиясини ишлаб чиқувчи электростанциялар ҳар йили 100—120 млн. тонна кулни, 60 млн. тонна S 02 газини атмосферага ташлайди. АҚШ олимларининг далилларига қараганда, атмосферанинг ифлосланиши натижасида биноларга етказилган зарар 1959 й. 0,2 млрд., 1964 й. 11 млрд, 1965 й. 12 млрд., 1970 й. 16 млрд., 1977 й. 24,9 млрд. долларни ташкил қилган. Англияда биноларга етказилган зарар 1980 й. 252 млн. фунт стерлинг, 1985 й. 350 млн. фунт стерлинга, Францияда 24 млрд. франкка, Италияда (1985 й.) 158 млрд. лирали зарар етказган. Япониядаги етказилган зарар 23 млрд. долларга етган. Шундай қилиб, атмосфера ҳавосининг ифлосланиши фақат инсонни, ҳайвонот дунёсини ва ўсимликларни зарарлаб қолмай, балки турли биноларнинг кўпчилигига зарар бериб, уларнинг деворлари емирилишга, металларини каррозияга олиб келади. Инсонларнинг соғлиғи тўғрисида гапирсак, ҳар ҳолда атмосфера ҳавосининг ифлосланишидан кўрилган зарар, ҳар бир кишига 15 доллардан 150 доллар миқдорида тўғри келар экан. Ҳозирги вақтда инсонлар жуда кўп заҳарли омиллар билан бевосита контактда бўлади. Айниқса, моддаларнинг ўпка орқали организм билан тўқнашиши катта хавф туғдиради. Жумладан, ҳисоб- китоб шуни кўрсатмоқдаки, ҳар бир киши тинч турганда бир суткада 12000 литр ҳавони ўпка орқали олар экан, модомики зарарли омйлнинг ҳаводаги концентрацияси 1 мг/л бўлганда, организмга тушадиган модда миқцори 12 грга тенг, одатда 80% касб касалликлари, 60% юқумли касалликлар ҳаво йўли билан организмда пайдо бўлиши аниқланган. Қонга ўпка орқали ўгадиган зарарли омиллар миқцорининг ошиши ва организмни тезроқ заҳарлайди, чунки, жуда кўп моддалар қонда яхши эрийди. Ўпка орқали қонга ўтган заҳарли омиллар тезроқ катта қон айланиш системасига ўтиб кетади ва бош мияга, юрак мушакларига ва жигарга бориб етади. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Олимларнинг келтирган далилларига қараганда, ўпка орқали қонга ўтган заҳарлар 80—100 баробар кучлироқ организмга таъсир кўрсата олади. Ошқозон ичак орқали организмга тушган заҳар ўпка орқали кирган заҳардан кўра 50—60 баробар кучсизроқ таъсир кўрсатади. Қизига шундаки, ҳаво йўли билан организмга кирадиган заҳарли моддаларни заҳарлигини оддини олиш анча қийиндир. Ҳаво билан организмга кирадиган заҳарлар ёш, қари, касал, соғ организмни ҳаммасини зарарлайди. Чунки, ҳамма баб-баробар нафас олади. Ҳаво орқали нафас йўллари билан узоқ вақтларгача сурункали заҳарланиш мумкин. Гигиенистлар, экологлар бу ҳолатга доимо эътибор билан қарашлари тақозо қилинади. 2. Рухсат этилган миқдор (РЭМ) Касалликларнинг, заҳарланишнинг оддини олишдаги энг долзарб вазифа заҳарли моддаларнинг қандай бўлишидан қатьий назар, уларнинг рухсат этилган миқдори ишлаб чиқилган бўлиши шарт. Шундагина, атмосфера ҳавосига таққослаш йўли билан гигиеник баҳо бериш мумкин. Энг асосийси, рухсат этилган миқдор ёрдамида аҳолининг соғлигини сақлаш мақсадида турли чора-тадбирлар ишлаб чиқилиб, уларни амалиётга татбиқ қилиш мумкин бўлади. Жумладан: тозалаш иншоотларини энг натижа берадиганини ишлаб чиқиш ва ўрнатиш, ҳимоя минтақаларини ишлаб чиқиш (аҳоли турар жойлари билан ифлослантирувчи манбалар оралиғидаги ҳимоя масофалари), узун — 180—220 метрли дудбуронлар қуриш, автомобилларни дудбуронларига нейтрализатор фильтрлар ўрнатиш, ҳавони табиий йўл билан тозалайдиган дарахтларни кўпроқ экиш, режалаштириш ишларини илмий асосда амалга ошириш ва ҳоказолар. Демак, рухсат этилган миқцор (норматив ҳужжат) атмосфера ҳавосини ўта ифлосланишдан асрайдиган йўддан биридир. Аммо, рухсат этилган миқдор ҳар бир зарарли модда учун ишлаб чиқилади, ваҳолонки атмосфера ҳавосида зарарли омилларни бир эмас, бир нечаси учраши мумкин. Улар организмни биргаликда бир- бирини заҳарлилик кучини ошириб таъсир кўрсатиши мумкин. Бу муаммолар ҳали тўла-тўкис ўрганилган эмас. Бунинг устига РЭМ ҳайвонларда тажриба йўли билан аниқланилади, бундай далилларни одамлар учун татбиқ этиш тўғримикин? Бу Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК борада анчагина саволлар пайдо бўлади. Аммо санитария ва экология нуқтаи назаридан РЭМ назорат олиб бориш учун зарур бўлган кўрсаткичдир. Масалан, Россия давлатида РЭМ қонун сифатида қабул қилиниб, Давлат аҳамиятига эга бўлган чора-тадбирдир. РЭМни ишлаб чиқишда қуйидаги қоидаларни ҳисобга олиш зарур бўлади. 1. Рухсат этилган миқдор атмосфера ҳавоси билан инсон организмига кирганда ҳеч қандай асорат бермаслиги керак, яъни бевосита ёки билвосита салбий таъсир кўрсатмаслиги, иш қобилиятини камайтирмаслиги, кишини кайфиятини бузмаслиги керак; 2. РЭМга нисбатан организмда ўрганиш ҳолатлари рўй берса, бундай ҳолат ёқимсиз деб ҳисобланади ва бундай моддаларни ишлаб чиқиш ёки унга РЭМни аниқлаш тақиқланади. 3. РЭМ ўзини салбий таъсирини ўсимлик ва тирик жонли организмларга, ҳавони тиниқлигига ҳамда аҳолини ҳаётий хўжалик фаолиятига кўрсатса, унда РЭМга рухсат берилмайди. Улардан ташқари РЭМда моддалар ҳеч қандай ҳидга эга бўлмасликлари талаб қилинади. 3. Атмосфера ҳавосининг муҳофазаси Саноат корхоналарининг ривожланиши, автомобил, аэрофлот корхоналарида самолётларнинг тобора кўпайиб бориши, теплоходлар, тепловозлар, ёқилғи ёрдамида электр ишлаб чиқиш корхоналари ва бошқалар атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи асосий манбалар бўлиб, шулар орқали ифлосланаётган ҳавони муҳофаза қилиш энг долзарб вазифалардан хисобланади. Бу муаммо, фақатгина гигиеник ёки экологик муаммо бўлибгина қолмай, балки бу ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий муаммодир. Бу муаммони ҳал этишда Табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси, Соғлиқни сақлаш вазирлиги, мутасадди ташкилотларнинг раҳбарлари, ҳокимликлар, саноат ва бошқа корхоналарнинг раҳбарлари, жамоатчилик актив қатнашгандагина ҳал этиш мумкин. Ҳозирги вактда атмофера ҳавосини муҳофаза қилиш мақсадида уч чора тадбирни амалга ошириш кўзда тутилади, булар технологик, лойиҳалаш ҳамда санитария техник чора-тадбирлардир. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК а) технологик тадбирлар Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилищца технологик жараенларни мукаммаллаштириб, уларнинг ишларини натижали қилиш катта аҳамият касб этади. Тозалаш технологик жараёнлари мукаммал бўлса, атмосферага тушадиган турли хил зарарли моддалар ёки кисқаради, камаяди ёки мутлақо тўхтайди, чиқитсиз технологияга ўтади. Академик Б.Н.Ласкориннинг фикрича, кам чиқиндили технологияга эга бўлган корхоналар қуйидаги йўналишда иш олиб боришлари керак: а) хом ашёларни ишлашда сув ва намликдан фойдаланишни жорий этиш; б) шунта мое асбоб-ускуна жиҳозларни яратиш; в) газларни ушлаб қолиш ва қайта ишлаб чиқаришда фойдаланиш зарурлигини таъкидлайди. Чиқитсиз ишлайдиган саноат корхоналари фаолияти асосини, барча хом ашёларни саноат маҳсулотига айлантириш жараёни ётади. Масалан, 80 йилларда рангли металлургия корхоналарида, хом ашёлардан 15 элемент ажратиб олинарди, ҳозирдаги технологик жараёнлар ёрдамида ўшанга ўхшаш хом ашёлардан 25 элемент ажратиб олинади, жумладан, мис, рух, қўрғошин, никель, олтин, кумуш, молибден, кадмий, селен, теллур, германий, рений ва бошқалар. Аммо бахтга қарши чиқинди ажратмайдиган корхоналар сони жуда кам. Баъзан кўп маҳсулотлар давлат стандартига тўғри келмай, чиқинди ҳолатида атроф- муҳитга ташланади ва унинг ифлосланишига олиб келади. Ҳозирда, маталлургия саноати жойлашган шаҳарларда янги технологик жараёнлар қўлланиши оқибатида, яъни, маданларни кокссиз, домна ўчоқларисиз янги усуллар билан эритиб, керакли маҳсулотларни олиш йўлга қўйилмоқца. Масалан, темирли маданлар таркибидаги металлар газ ёки водород ёрдамида эритиб олинади. Бу технология чиқитсиздир, яъни атмосферага ташланадиган газлар, чанглар,&#39; қурумлар ва бошқалар эндиликда ҳавони ифлослан- тирмайди. Рангли металлургия корхоналарида никель, вольфрам, молибден ишлаб чиқариш корхоналарида ҳам чиқиндилар миқдори тобора камайиб бормоқда. Шунингдек, азотли минерал ўғитлар ишлаб чиқариш корхоналарида ҳам, хом ашёлар тўла-тўкис чиқиндисиз ишлатилмоқца. Ҳавони ифлослантирувчи кимёвий моддалар яна Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК қайтадан технологик жараёнларга қайтарилмоқца. Атмосфера ҳавоси бўлса ифлосланишдан ҳоли бўлмоқда. Синтетик каучук ишлаб чиқариш заводида технология жараёнида пайдо бўладиган чиқиндилардан ҳозирда сульфат кислотаси, спирт ва стирол олинишида фойдаланилмоқда. Корхоналарнинг зич жойлашиши, ҳудудларда чиқиндисиз корхоналарни қуришга катта аҳамият беришни тақозо этади. Олмалиқ, Бекобод, Тошкент, Самарканд, Фарғона сингари саноат шохобчалари ривожланган шаҳарларда атмосфера ҳавосини тоза ҳолатда асраш катта муаммодир. Масалан, Фарғона водийсидаги шаҳарларда, мегаполисларда жойлашган саноат корхоналари атмосфера ҳавосига 2 млн. тоннадан зиёдроқ заҳарли омилларни атмосферага ташлайди. Бу, ўз навбатида, ҳаво билан боғланган турли касалликларни кўпайтирмоқда. Жумладан, астмали бронхит, сурункали бронхит, ўпка касалликлари, терининг яллиғланиши, аллергия ва бошқаларнинг кўпайиши кузатилмоқда (Б.Маматқулов —1996 й.). Шунинг учун ҳам жаҳон мамлакатларининг нуфузли ташкилотлари, олимлар, жамоат арбоблари, қолаверса аҳолининг, атмосфера ҳавоси экологик ҳолати юзасидан глобал масштабда ҳужжатлар қабул қилинишини талаб қилиши оқибатида, Бирлашган Миллатлар Ташкилотида кам чиқиндили ва чиқитсиз саноат корхоналарини режалаштириш ва қуришни амалга ошириш мақсадида махсус декларация қабул қилинди. Бу ҳужжат асосида БМТ Европа иқтисодий комиссиясининг чиқитсиз ва кам чиқитли программасида кўп мамлакатлар қатнашмоқда. Диққатга сазовор технологик жараёнлардан яна бири ишлаб чиқаришда заҳарлиги ўткир моддаларни заҳарлиги кам моддаларга алмаштириш ёки тошкўмир, мазут ёқиладиган технологик жараенларни газлаштиришга, электр кучидан фойдаланишга ўтказиш, зарарли моддалар миқдорини 70—90% камайтиради. Ёки, автомобил транспортини бензиндан газга ўтказиш ҳавони автомобилларнинг дудбуронидан чиқадиган икки юз хил омиллардан сақлайди. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилишда хом ашёларни зарарли кимёвий моддалардан озод қилиб, сўнгра ишлатиш катта аҳамият касб этади. Жумладан, табиий газни олтингугуртдан, сепарация йўли билан олтингугуртни тошкўмирдан ажратиб олиш каби чоралар ҳавони зарарли омиллардан асрайди. Ёки чангли материалларни намлаб ишлатиш, қуруқ цемент ишлашни намли технология жараёнлари ёрдамида ишлаб чиқиш, энг зарарли чангларни ҳаво орқали ўпкага тушишини олдини олади. Технологик жараёнларнинг берклигини таъминлаш, маҳсулотларни бир жойдан иккинчи жойга ташишда транспортёрлардан фойдаланиш катта самара беради. Технологик жараёнларнинг узлуксизлигини таъминлаш ҳавони муҳофазасида аҳамиятлидир. Технологик жараёнларнинг эскириши, саноат корхоналаридаги жиҳозларнинг издан чиқиши, тозалаш иншоотларини такомиллашмагани туфайли Россия Федерациясининг 200 га яқин шаҳарларидаги экологик ҳолат, аҳоли ўртасидаги касалликлар борасида 2003 йил 6 июнда «Труд» газетасида чоп этилган мақола кўпчиликнинг эътиборини жалб этди. Сабаби шундаки, аҳолининг норозилиги, атмосфера ҳавосининг, очиқ сув ҳавзаларининг ниҳоятда ифлосланиши, аҳоли ўртасида пайдо бўлаётган ташвишлар муаммони Россия Федерацияси Давлат кенгаши Президиуми томонидан муҳокама қилишга ва чора- тадбирларни тезликда ишлаб чиқишга, олдинги режаларга ўзгартиришлар киритишга мажбур этди. Газетанинг таъкидлашича, радионуклидлар билан зарарланган 581 км2 майдоннинг фақатгина 0,5 км2 тозаланган, 191 атом сув ости кемалари (ишдан чиққан, бузилган) таркибидаги радиоактив моддалар зарарсиз ҳолатга келтирилмаган, шаҳарларда яшовчи 200000 дан кўпроқ аҳоли заҳарли моддалар билан кескин ифлосланаёттан ҳаводан зарарланиб касалликларга дучор бўлмоқца. Экологик ҳолатни тузатиш учун мўлжалланган ПО млрд. рублни фақатгина 10%и ажратилган. БМТнинг экология бўйича комиссиясининг фикрича сайёрамизнинг энг ифлосланган шаҳри Челябинский вилоятининг Карабаш шаҳридир. 1996 йили бу шаҳар экологик энг хавфли шаҳар деб эълон қилинган. Бу шаҳарда аҳолининг кўпчилиги ўпка хасталигидан қийналади, болаларнинг сочларида, қонида қўрғошиннинг Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК миқдори тобора ортиб бормоқда. Қўрғошин тана суякларида йиғилиб борадиган, камқонлик касалликни чақирадиган элемент ҳисобланади. Мис эритувчи заводлар ўнлаб тонна зарарли омилларни аҳолининг бошига сочмоқца. Худди шунга ўхшаш шаҳарлар Россияда 200 дан ортиқ, Россия академияси вице президентининг айтишича Норильск шаҳри атрофида 1000 км2 майдон улик майдонга айланган, унда тирик жонлар йўқ бўлиб кетган, ҳаёт йўқ. Челябинск вилояти *губернатори Петр Семиннинг айтишича, ҳозирда «Маяк» саноат корхонасининг тиндиргичларида 340 млн. тонна заҳарли суюқликлар ётибди, ҳар йили бу жойга 67 млн. тонна суюқ чиқинди ташланади. Аммо экологик ҳолатни соғломлаштириш мақсадида олиб борилаётган чора- тадбирлар натижасида атмосфера ҳавосига ташланадиган заҳарли моддалар миқдори 191 минг тоннага камайди. Демак, технологик жараёнларни янгилаш, тозалаш иншоотларини такомиллаштириш атроф-муҳитни чиқинди зарарли моддалардан бирмунча бўлсада сақлайди. б) лойщалашга асосланган тадбирдар Лойиҳалашга асосланган тадбирлар қуйидагиларни ўз ичига олади: а) шаҳар ҳудудини минтақаларга бўлиш; б) табиий чанг чиқарувчи манбаъларга қарши курашиш; в) санитария химоя чегараларини ташкил қилиш; г) турар жой лойиҳаларини такомиллаштириш; д) турар жойларни ободонлаштириш, яъни кўкаламзор- лаштириш, фавворалар қуриш, йўлларни асфалтлаш, водопровод сув системасини ривожлантириш, чанг ва газга чидамли ҳамда ҳавони чангдан, газлардан тозалайдиган дарахтлардан кўпроқ экиш ва ҳоказолар. Лойиҳалашга асосланган тадбирлар асосан чиқинди ифлосликлар атмосфера ҳавосида тарқалиш қонуниятларига риоя қилади. Лойиҳалашда, саноат корхоналарини шаҳар территориясида оқилона жойлаштириш, улар мажмуиларини Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК ташкил қилиш, шаҳар Бош лойиҳаси ва туманлар лойиҳалари, санитария нормаларига асосланиши керак. Саноат корхоналари қуриш учун ер майдонлари ажратишда жойларнинг рельефи, иқлим шароити, туманларни пайдо бўлиши, табиий шабада ва шамолларни бўлиб туриши ва саноат корхонларидан ажралиб чиқадиган чиқиндиларнинг атмосферада тарқалиш қонуниятлари назарда тутилади. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Шаҳар ҳудудини минтақаларга бўлаётганда шамол йўналишини ҳисобга олиш катта аҳамият касб этади. Одатда саноат корхоналарини яхши шамоллатадиган жойларга қуриш турар жойларни тутун ва бошқа зарарли омиллардан асрайди. Шамол йўналишини ҳисобга олганда ўртача йиллик шамол йўналиши билан бирга унинг йил фаслларидаги ўзгаришлари ҳам ҳисобга олиниши шарт. Одатда, саноат корхоналари жоилашган ерларда нохуш ҳолатлар, айниқса, қиш фаслида қаттиқ совуқ пайтида ёки катта намлик паллаларида атмосферанинг ер юза қатламларида ифлосланишлар юқори даражада бўлади. Атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи омиллардан яна бири шаҳар ҳудудида йиғилиб қоладиган чикинди—хўжалик ахлатларидир. Ахлатлар, ҳавони чанг, микроблар ва ахлатларнинг чиришидан пайдо бўладиган зарарли газлар—индол, скатол, аммиак, сероводород ва бошқалар билан зарарлайди. Шунинг учун ҳам лойиҳалаш даврида аҳоли турар бинолар билан ахлат ташланадиган жойлар орасида ҳимоя чегаралари масофаси амалда бўлиши шарт, бунда энг асосий масала шаҳар ҳудудидан йиғилган ахлатларни тезлик билан олиб чиқиб кетиш ва зарарсизлантиришдир. Шундагина ахлатлар шаҳар ҳавосини бузмайди. в) аҳоли турар жойлари билан ифлослантирувчи манбалар оралиғидаги масофанинг катта-кичиклиги саноат корхоналаридан атмосферага ташланадиган чикинди моддаларнинг заҳарлилик даражаси, миқцори, махсус санитария технологик жараёнлар ва ҳоказоларга боғликдир. МДҲ мамлакатларида аҳоли турар жойлар билан саноат корхоналари оралиғидаги санитария ҳимоя минтақаси бешта синфга бўлинади: I синф тегишли саноат корхоналарининг санитария ҳимояси масофаси ифлослантирувчи манбаъдан аҳоли турар жойлар чегарасигача 1000 метр. II синф саноат корхоналари учун ҳимоя масофаси — 500 м. III синф саноат корхоналари учун ҳимоя масофаси — 300 м. IV синф саноат корхоналари учун ҳимоя масофаси — 100 м. V синф саноат корхоналари учун ҳимоя масофаси 50 м. Айрим ҳолларда ушбу ҳимоя масофаларни узайтириш ёки қисқартириш зарур бўлиб қолганда Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК санитария врачлари тегишли давлат идораларининг қарори асосида уларни 3 марта кенгайтириши ёки қисқартириши мумкин. Дарахтзорларнинг зарарли моддаларга қарши табиий тўсиқ вазифасини ўтай олиши фанга кўпдан бери маълум. Чанг, қурум, аэрозол, осиғлик моддалар, зарарли газлар ва бошқа таъсирчан моддаларни яшил қалқонлик вазифасини ўтаётган ўсимликлар атмосферадаги турли зарарни ўзларига шимиб оладилар, ҳатто уларни зарарсиз ҳолатта келтириши мумкин. Яшил минтақаларнинг бўлиши атмосфера ҳавосидаги чанг миқдорини 23 маротаба камайтириб юборади. Олинган далилларга Караганда, дарахтзорлар сульфид ангидрид газини ўзига сингдириб олади ва сульфатларгаайлантиради. Кўриниб турибдики, яшил қалқонлар чангларнигина эмас, балки зарарли газларни ҳам ўзига сингдириб олиб зарарсизлантиради, шу билан механик ва химиявий фильтрлик вазифасини ўтайди. Аммо шуни айтмоқзарурки, яшил тўсиқларни барпо этишда зарарли газларга, кислота ва ишқорларга чидамли дарахт кўчатларини ўтказиш катта аҳамият касб этади. Саноат корхонаси жоилашган территорияларга мевали ўсимликларни экиш мумкин эмас, чунки ўта ифлосланган ҳаво муҳитида етиштирилган меваларнинг таркибида заҳарли омилларнинг салмоғи кўп бўлади. Санитария ҳимоя минтақасининг 70%и дарахтзорлар бўлиши мумкин. Масалан, I , II ва III синфларга тааллуқли саноат корхоналари учун 10% майдон бирор объект (гараж, кирхона, ошхона ва ҳоказолар) қурилишига, 20% майдон эса йўл ва (йўлкалар) тратуар қуриш учун фойдаланилади, қолган қисмининг ҳаммаси дарахтлар билан банд бўлиши керак. Саноат корхоналарининг IV ва V синфларга тааллукдилари билан аҳоли истиқомат қиладиган турар жойлар оралиғида ҳимоя масофаси очиқ қолдирилиб, уни ўтлоқларга, дарахтзорларга айлантириш мақсадга мувофикдир. Санитария ҳимоя минтақасидаги дарахтларга энг кўп зарар етказадиган таъсирчан моддалар, асосан кимё, рангли ва қора металлургия, нефтехимия, кокса химия саноат корхоналаридан чиқадиган сульфит ва сульфат ангидриди, водород сульфит, фтор, аммиак, азот, бром кислоталари ва бошқалар. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Шаҳар атмосфера ҳавосига шаҳар атрофида жоилашган маҳаллалардаги дарахтзорлар, истироҳат боғлари, кўкаламзор минтақалар ижобий таъсир кўрсатади. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК 4. Атмосфера ҳавосини автотранспорт чиқиндиларидан муҳофаза қилиш Дунёвий глобал муаммолардан бири, шаҳарлар ҳавосини автомобил транспорти дудбуронларидан ажралиб ҳавога тушадиган заҳарли моддалар ва улардан сакданишдир. Улар ифлослантирган ҳавонинг заҳарлилигини камайтириш мақсадида ёки ҳавога ташланадиган моддаларнинг умумий миқцорини камайтириш учун турли технологик жараёнларни қўллаб исталган мақсадга эришиш мумкин. Масалан, мотор цилиндрларида пайдо бўладиган заҳарлар кучини нейтрализаторлар ёрдамида нейтраллаш ёки ҳар қандай ёқилғини тўлиқ ёнишини таъминлайдиган моторлар ишлаб чиқарилишини таъминлаш; шаҳар кўчалари одамлар билан гавжум бўлган жойларда ер ости йўлларини қуриш; шаҳар аэрациясини яхшилаш мақсадида тўғри равон магистрал йўлларни кўпайтириш; чорраҳаларда транспорт оқимининг тўхгаб қолишга йўл қуймаслик; қўшимча кўприк типидаги йўлларни қуришни ривожлантириш; куча четларида лойиҳа асосида кўплаб дарахтлар экиш, ирригация шохобчаларини ривожлантириш; фаввораларни кўплаб қуриш ва бошқаларни амалга ошириш л озим. Эски автомобиллардан фойдаланишни тақиқлаш ёки уларни дудбуронларидан ҳавога тушадиган зарарли омилларни меъёрида бўлишини таъминлаш зарурияти амалга оширилиши керак. ГАИ ходимлари, табиатни муҳофаза қилиш ташкилотлари автомобил транспортининг созлигини назорат қилишни кучайтиришни вақтнинг ўзи талаб қилади. Автомобилларнинг техник ҳолати ниҳоятда юқори даражада бўлмоғи зарур. Автомобил транспортини дудбуронидан чиқаётган ис гази миқдорини доимо меъёрда ушлашни таъминлаш, автомобил карбюраторлари нормал ишлашини таъминлаш, ҳавони асраш демакдир. Масалан, автомобил мотори I режимда ишласа, унинг дудбуронларидан чиқадиган ис гази 1,5% дан, II режимда ишласа, 1 % дан ошмаслига шарт. Узбекистан реслубликасида автомобил моторларининг ишини назорат қилиш мақсадида давлат автомобил назорат инспекциялари билан бирга ҳарактадаги ис газини назорат қилувчи автолаборатория ташкил қилинган. Бу Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК автолабораториялар шаҳаршшг мўлжалланган жойларида ҳаракатдага автомобилларнинг дудбуронидан ташқарига чиқаётган из гази миқцорини ўлчайди, ошиқча чиқса, нормага тўғри келмаса қаттиқ чоралар кўрилади. Яна бир муаммо, бу дудбурондан ташқарига чиқадиган қўрғошин. Қўрғошин одатда бензинга унинг детанациясини олдини олиш мақсадида тетраметил ва тетраэтил қўргошинли моддалари қўшилади. Уларнинг таркибий қисми бўлиб қўрғошин ҳисобланади. Дудбурондан чиқадиган моддаларнинг заҳарлилиги қўрғошин қўшилгандан сўнг ўта заҳарга айланади. Бундай ҳолнинг олдини олиш учун ёки тетраэтил моддасини қўшмасликка ёки камроқ қўшишга мўлжалланган чора-тадбир ишлаб чиқилиши керак. Ғарбий Европа мамлакатларида бир литр бензинга 0,4 гр қўрғошинли тетраэтил свинец қўшилади. Аммо амалиётда бир литр бензинга 1,0 гр қўшилади. Техника томондан ривож топган мамлакатларда қўрғошиндан қутилиш учун турли йўналишларда илмий ишлар олиб борилмоқда, яхши натижалар олинмоқда, аммо иқтисодий томондан ундай бензинни ишлатиш жуда қимматга тушади. Шунга қарамай изланишлар давом этмоқда. Жумладан, АҚШ давлати антидетонаторларнинг янги хилини ишлаб чиқиш учун 100 млн. доллар ажратди. Бу соҳада Германия, Италия, Франция ва Япония давлатлари катта илмий изланишлар олиб бормоқда. Қўрғошин ўрнига бром ёки марганецни ишлатиш кутилмоқца. 5. Автомашиналар учун газ ёқилғиси Автомашиналарда газ ёқилғисидан унумли фойдаланиш масаласи амалга оширилмоқда. Газда ишлайдиган автомобил эса ташқи муҳитни, айниқса, ҳавони ифлослантиришдан холи қилади ва шунинг учун ҳам бундай машиналарга бўлган талаб катгадир. Чунки автомашинада ишлатилган газ тўла- тўкис ёниб бўлади. Масалан, Москва, Тошкент, Ленинград, Киев ва бошқа шаҳарларда ишга тушган, газ билан таъминлайдиган станциялар, бир суткада 150 дан 300 дона автомашиналарга газ солиб бериши мумкин. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Газбаллонли автобус мотори ишлатилиб турган вақтида дудбуронидан 0,1% заҳарли газ чиқаради. Бензинда ишловчи автомобиллар ҳавога 23% заҳарни чиқариб ташлайди. Демак, газдан фойдаланиш ифлосланишни 20—30 баробарга камайтиради. Хуллас, табиий газдан автомобил хўжаликларида тобора кўпроқ фойдаланиш кенгаймоқда. Агар, автомобиль учун пропанбутан табиий газидан фойдаланилса, автомобил моторини узоқ вақт ремонт қилмаса ҳам бўлаверади. Автомобилларни газификациялаш ривож топса, шаҳар ҳавоси анчагина тозаланади, саломатлик яхшиланади. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК Автомобилларни дудбуронларидан ажралиб чицадиган заҳарли газларни нвйтраллаш чора-тадбирлари. Бунинг учун, автомобиллардан ишланиб чиққан заҳарли газларни зарарсиз ҳолатга келтириш мақсадида моторга бириктирилган махсус-жиҳозлар ёрдамида газларни нейтрализаторлар билан нейтраллаш мумкин. Жумладан, каталитик нейтрализаторлар, алангали оловли нейтрализаторлар, термик нейтрализаторларда кимёвий суюқреакгивлар ёрдамида нейтрализация қилиш мумкин. Нейтрализаторлар глушител (овоз ўчирувчи) ўрнига ўрнатилади, улар ҳавога ташланадиган чиқинди газларни 70—80% ушлаб қолади, карбон сувларини 50% га камайтиради. Японияда, дудбуронларга махсус мослама ўрнатилиб, газларни тозаланади, бунда ёқилғини охиригача ёниши иссиклик ва катализатор ҳисобига амалга ошади. Оқибатда, окисли азот ва карбон микдори чиқариб ташланадиган чиқиндиларда 4 баробар камаяди. Аммо, катализаторлар таркибидаги металлар, жумладан, хром, мис, рух, никель ва бошқаларнинг осиғлик моддалари ҳолатида кўп микдорда метал чанглари сифатида ҳавога тушади. Ҳозирда, автотранспорт воситалари 30—60% ҳажмида ҳавога азот оксидни, 40—90% ҳажмида ис гази ва карбонат ангидридни, 35—95% қўрғошинни, 10% қаттиқзаррачаларни, 5% S 02 ва канцероген моддаларни ҳавога ташлайди. 6. Ички ёниш моторларини такомиллаштириш Атмосфера ҳавосига ташланадиган зарарли омилларнинг миқдорини камайтириш мақсадида дунё мамлакатларининг кўпчилиги автомобил моторларининг такомиллаштирилишига қаратилган илмий изланишларни ривожлантирмокда. Жумладан, 1959 йилдан бошлаб АҚТПда янги карбюратор ишлаб чиқилди, бунда ёқилғи алоҳида аралашма ҳосил қилади. Карбюраторнинг тузилиши одатдаги аралашмадан ташқари тўйинган аралашма ҳосил қилади, бундай аралашма махсус камера олди бўшлиғига юборилиб, бу бўшлиқ олов чиқарувчи свеча билан жиҳозланган. Шундай карбюраторга эга бўлган мотор ишчи аралашмани тўла-тўкис ёндиради, оқибатда ишланган Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК газлар таркибида ис гази, қурум, карбон сувлар микдори анчагина камаяди, окисли азот гази микдори ҳам нормадан ошмайди. Ғарбий Германияда янги карбюратор ишлаб чиқилиб, унда бензин 500— 700°С иссиқлиқда катализ реакциясига кириб парчаланди, оқибатда пайдо бўлган кичик молекулали газ аралашмасини пайдо қилади, бундай аралашмалар ўз таркибида водород, ис гази, метаний ушлайди. Натижада бундай карбюратор ёрдамида дудбурондан чиқадиган чикиндилар таркибидаги ис гази, азот оксиди кам миқдорда ажралади, ҳаво муҳофазаланади. Кейинги йилларда электромобиллар ҳам олимлар томонидан ишлаб чиқила бошланди. Нефт маҳсулотларининг тобора камайиб бориши, атроф-муҳитнинг ифлосланиши электромобилларни ишлаб чиқаришга ундади. Кейинги йилларда Англияда 4550000 атрофида сут ташувчи автомобиллар электр кучи берадиган аккумуляторлардан фойдаланмоқда, бунинг устига шахталарда, заводларда, шифохоналарда, паркларда 100000 дан ортиқ электромобиллар ўз хизматини кўрсатмоқда. Уларнинг тезлиги соатига 32 км га тенг. Англиядаги «Клорид» компанияси электр батареясида ишлайдиган автобусни ишлаб чиқишди, соатига бу автобус 64 км тезликда юради, батареянинг кучи 64 км.ли массфага етади. Батареяни бошқатдан зарядланса, электромобил яна ишлайверади, аммо атмосфера ҳавоси ҳеч қачон ифлосланмайди. Лекин, жуда кўп миқдордаги аккумуляторли автомобилларнинг батареясини зарядлаш учун имконият қаердан топилади, деган савол туғилади. 7. Атмосфера ҳавосиыи муҳофаза қилиш Чиқитсиз ишлаб чиқаришни ташкил қилишда илмий-техника тараққиёти натижаларини амалиётга татбиқ қилиш катта аҳамият касб этади, айниқса, бу масала атмосфера ҳавосини муҳофазасида асқотади. Атмосфера ҳавосининг мусаффолигини, тозалигини асраш фақатгина ижтимоий муаммо бўлиб қолмай, балки иқтисодий ва сиёсий аҳамиятга эга, чунки у инсоннинг сиҳат-саломатлиги билан, касалликларни келиб чиқишини олдини олиш билан боғланган. Шунинг учун ҳам технолог инженерларнинг, фаннинг бошқа соҳа вакилларининг энг асосий вазифалари янги технологик жараёнларни, Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК технологик схемаларни ишлаб чиқиб, атмосфера ҳавосининг тозалигини асраб қолищдир. Бу мақсад инсон томонидан ёки чиқитсиз технологияни ишлаб чиқишни ёки ишлаб чиқаришда қатнашадиган хом ашёларни зарарли омиллардан тозалащда йўл-йўриқларини топишни тақозо этади. 1. Жумладан: олтингугуртни олиш технологик жараёни Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК сероводород бирикмасини уч босқичлик оксидлантиришдан иборат. Иссиқяик босқичида сероводород ҳаво оксигени билан ёндирилади. Сероводороднинг бир қисми S 02 ҳосил қилгунича ёнади. Иккинчи босқичида олтингугуртни конденсациясидан сўнг, қолдиқ сероводородни каталитик оксидлантириб сернистий газга айлантирилади. Катализатор сифатида актив окис алюминий ишлатилади. Бу жараёнлар, реакторгенератор ва конденсатор генераторда ўтади. Ишлаб чиқилган жараён ёрдамида 92—98% сероводород утилизация қилинади. Сероводороднинг реакцияга кирмаган қисми S 02 газигача ёндирилади ва атмосферага ташланади. Озарбайжон Республикасининг Сумгаит шаҳрида жойлашган синтетик каучук ишлаб чиқариш заводида ҳам атмосферага ташланадиган заҳарли газ, чанг ва бошқа чиқиндилардан технологик жараёнларни замон талабига жавоб берадиган даражада ўзгартириб сульфат кислотаси, спирт ва стирол олиш йўлга қўйилган. Шаҳар ҳавоси ифлосланишдан анчагина озод бўлди. Хуллас, инсоннинг ақл-заковатининг чегараси йўқ. Демак, ақл- идрокни, билимни ҳамма соҳада тўғри ишлатилса, атроф-муҳит муҳофаза қилинади, инсонларнинг сиҳат-саломатлиги яхшиланади. Бунинг учун чиқитсиз технологик жараёнларни ишлаб чиқиш, атроф-муҳитга ташланадиган чиқиндиларни утилизация қилиш, олинган маҳсулотларни халқ хўжалигининг турли тармоқларида ишлатиш катта аҳамият касб этади. 2. Ҳозирда атмосфера ҳавосининг ифлосланишининг олдини олиш мақсадида заҳарли газларни, чангларни, кулларни ва бошқаларни ушлаб қолиш, уларни тозалаш катта катта саноат корхоналарининг қошида ташкил қилинади. Бу мақсадда турли зарарли, ҳавонинг заҳарли газларини, чангларини ушлаб қолиш мақсадида газ ушлагич, чанг ушлагич жиҳозларининг энг натижа берадиган турларидан фойдаланилади. 3. Жумладан, абсорбцион аппаратлар, булар кам миқцордаги газларни шимиб қолиш мақсадида ишлатилади ёки кўпроқ миқдордаги газларни ушлаб қолиш мақсадида газларни ювадиган жиҳозлардан фойдаланилади ёки масхус газларни шимиб олувчи гигроскопик материаллардан ишланган Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК мосламалардан ёки кимёвий моддалардан ҳам фойдаланилади, масалан, активланган кўмирлар, сликагель, алюмогель, цеолитлар шуларжумласидандир.- 4. Улардан ташқари газларни ҳаводан ушлаб қолишда қуруқ ва нам оксидловчи жараёнлардан ҳам фойдаланилади ҳамда газларни ўзгартирувчи каталитик жараёнлар ҳам қўлланилади. Масалан, олтингугуртнинг органик бирикмаларини каталитик оксидлаш йўли билан уларни сульфат, сульфит ангидридигача оксидлантирилади. 5. Газларни, чангларни ҳаводан ажратиб ушлаб қолиш учун электрофильтрлардан фойдаланилади. Электрофильтрларни натижаси 96—98% етади, яъни ҳаводаги чангларни фақат 42% ини ушлай олмайди, холос. Тик электрофильтрлар тошкўмир билан ишловчи иссиқлик электростанцияларида қўлланилади. Рангли ва қора металлургия саноат корхоналарида, қурилиш материаллари ишлаб чиқиш корхоналарида горизонтал электрофильтрлар ишлатилади. Йиғилган чанг, электрофильтр бункерларидан қуруқ ҳолда ташқарига туширилади, электрофильтрлар автоматик ҳолда ишлайди. 6. Кейинги 20—30 йиллар давомида скруббер номи билан аталувчи аппаратлар ҳам саноат корхоналарида ҳавони газ ва чанглардан тозалаш мақсадида кенг кўламда ишлатилмоқда. Буларни ишлаш механизми чангларни намлик томчилари билан ҳаводан ушлаб қолишдир. Одатда, газ юқори тезликда (180 —360 м/с) суюкдиқдан ўтказилади, бундай жараён суюқликни томчиларга айлантириб, газдаги чангларни ушлаб қолишга имкон беради. 7. Саноат корхоналарининг жуда кўпчилигида конусли барботаж абсорберлар ишлатилиши мумкин. Улар заҳарли газ аралашмаларини, эрийдиган, шимиб оладиган моддалар билан кимёвий реакцияга кирадиган заҳарларни ушлаб қолишда қўлланилади. Булар атмосфера ҳавосини ифлосланишдан холи этади. 8. Ҳавони фтор водороддан озод қилиш мақсадида натрийнинг ишқорий эритмасидан ўтказилади. Жумладан, ҳаводаги фгорводород микдори 10—1000 мг/м3 бўлганда, натрийни ишқорий эритмаси ҳавони фторводородини ушлаб Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК қолади, чиқаётган ҳавода газнинг миқцори 0,1—0,5 мг/м3 тенг бўлади, бошқача айтганда, унинг миқдори рухсат этилган миқдоргача тозаланади. 9. Циклонлар, мультициклонлар ҳавони заҳарли омиллардан тозалашда жуда қўл келади, яъни завод шароитида ишлаб чиқилган ЦН—15 типидаги циклонлар кўпроқ бирлаштирилиб ишлатилади. 10. Агар газ таркибидаги заррачалар диаметри 610 мкм бўлса циклонларни иш унуми 75—88%га, 20 мкм бўлса 92—95% га тенг. Гоҳо газ билан чанглар ҳам ҳавога оз бўлсада тушади, бундай ҳолатдан қутилиш учун намли циклонлардан фойдаланилади. 11. Цемент ва электр пўлат эритищда, рангли металлургия ишлаб чиқаришда рух, алюминий кристалли силиций ишлаб чиқаришда матодан тайёрланган фильтрдан фойдаланилади. Бувдай фильтрлар ҳавони 99,9% тозалаши мумкин, фильтрда йиғилган чанг бункерларга туширилади. Баланд дудбурон трубалар ёрдамида ҳавога ташланадиган чиқиндилар тарқатадиган жараёнлар. Кўпчилик саноат корхоналари ва иссиқлик электр станциялари учун, металлургия саноатида атмосферага ташланадиган чиқинди газлар, чанглар, тугун ва бошқаларни тозалашда натижа берувчи технологик жараёнлардан бири, уларнинг чиқиндиларини ушлаб қолувчи фильтр ва дудбурон трубалардир. Тугун, чангларни олиб кетувчи дудбуронларни икки вазифаси мавжуддир: а) биринчидан ҳавони тортиб олиш ва унинг оқибатида ёниш жараёнларида ҳавони қатнаштириш, бунинг учун хоҳлаганча ҳавони тортиб олиш ва ёниш ўчоғига йўналтириш мумкин; б) иккинчидан ёниш жараёнида пайдо бўлган зарарли газларни, қаттиқ чанг заррачаларини атмосферани юқори қисмига узун трубалар ёрдамида жўнатади. Ҳавонинг доимий турбулент ҳаракати сабабали зарарли газлар, чанг ва тутунлар манбадан узоқларга йўналтирилиб, осмони фалакка тарқатилиб юборилади. Бунда иссиқ юқори ҳароратга эга бўлган газлар, тутун юқорига, ҳарорати пастроқ бўлган атмосферага интилиб труба орқали тез ҳаракатланиб чиқиб кетади ва шамол ёрдамида узоқларга сочилиб кетади. Одатда тутун ва газларни Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК чиқариб юборувчи дудбуронларнинг баландлиги 180, 250, 320 метр баландликда қурилади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам трубанинг баландлигига қараб чиқиндиларнинг тарқалиши маълумдир. Жумладан, 250 метр баландликка эга бўлган трубалардан тарқаладиган газ ва чанглар 75 км гача боради. Аммо, атмосферага чиқиндилар қайси ҳолатда тарқалмасин, улар атмосфера ҳавосини ифлосланишдан холи этолмайди. Шунинг учун ҳам, технологик жараёнларни мукаммаллаштириб, атмосферанинг тозалигини муҳофаза қилиш бирдан-бир тўғри йўлдир. Ш. ОТАБОЕВ 3. ҲИДОЯТОВА ЭКОЛОГИЯ, ГИГИЕНА ВА СИҲАТ-САЛОМАТЛИК ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 4. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 5. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 6. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 7. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 8. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 9. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

Похожие

Атмосфера хавоси ва инсон
Сув ва сув ҳавзаларининг экогигиенаси
Сув ва сув ҳавзаларининг экогигиенаси 1
Ифлосланган атмосфера хавосининг атроф-мухитга ва инсон соглиги хамда турмуш тарзига таъсири
Атмосфера экологияси