Ер ресурсларини муҳофаза қилишни режалаштириш ва ундан оқилона фойдаланиш - Экология - Рефераты

Ер ресурсларини муҳофаза қилишни режалаштириш ва ундан оқилона фойдаланиш

Загружено в:

24.11.2022

Скачано:

0

Размер:

23.037109375 KB

Ер ресурсларини муҳофаза қилишни режалаштириш ва ундан оқилона фойдаланиш Режа: 1. Ер ресурслари ва ундаи фойдаланишнинг таснифи 2. Тупроқ қопламининг табиий ҳолати ва тупроқ эрозиясинииг олдини олиш

1. Ер ресурслари ва ундаи фойдаланишнинг таснифи Ер инсон - табиат мажмуасада табиатни бошқа унсурлари қаторида халқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг асосий воситаси ҳисобланади. Ер саноатда фақат фундамент, корхоналар турадиган жой вазифасини бажаради. Қишлоқ хўжалигида эса меҳнат жараёни ва маҳсулотлар яратиш бевосита ернинг хусусиятларига, унинг сифат ҳолатига ва фойдаланиш характерига боғлиқдир. Ердан фойдаланишнинг тизими ва шакллари тарихий тараққиёт жараёнида ўзгаради. Ижтимоий меҳнат тақсимотининг ривожланиши ва шу билан боғлиқ равишда одамларнинг ўтроқлашуви ерни дастлаб қабилалар, сўнгра эса оилалар ўртасида тақсимланишига олиб келди. Бу ҳол ердан фойдаланишнинг қатьийроқ шаклини юзага келтирди. Қулдорлик даврида ердан асосан, қулдорларнинг ўзлари фойдаланган. Феодализмда ердан фойдаланишнинг кўпгина шакллари пайдо бўлган: феодал ер эгалиги, крепостной деҳқонларнинг ердан фойдаланиши, озод деҳқонларнинг феодалга аброк(жузия) тўлайдиган ер эгалиги, кейинчалик ердан фойдаланиш тизими ернинг хусусий мулк бўлишига ёки ер ижараси шартномасига асосланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида алоҳида шахсларга шахсий турар жой қуриш, жамоа бўлиб боғдорчилик, сабзавотчилик билан шуғулланиш учун ердан фойдаланишга рухсат этилади. Улар доимий ва вақтинчалик бўлиши мумкин. Ердан фойдаланувчиларга ердан унумли фойдаланиш мажбурияти юклатилади. Ердан меҳнат қилмай даромад олиш, ерни сотиб олиш ёки сотиш, ҳадя қилиш, ижарага қўйиш, ўз ҳолича бошқа шахсларга бериш тақиқланади. Ер давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун зарур бўлиб қолганда давлат томонидан қайтариб олиниши мумкин. Ўзбекистоннинг умумий ер фонди 44,8 млн. га, шундан 27,9 млн. га қишлоқ хўжалигига қарашли ерлар. Қишлоқ хўжалигида фойдаланишда бўлган ерларнинг 10 фоиздан ортиқ қисми ҳайдаладиган ерлардан иборат.

Республиканинг ер фонди фойдаланиш хусусиятларига кўра хилма-хил. Мамлакат умумий ер фондининг 5-6 млн. гектари деҳкончиликда фойдаланилади. Улар суғориладиган ва лалми ерлардир. Қолган худудлар асосан яйлов ва қисман тоғ ўрмонларидан иборат. Суғориладиган ерлар 3,8 млн. гектардан иборат, шундан 1,4 млн. гектари денгиз сатҳидан 400-500 метргача бўлган баландликдаги чўл зонасида, қолган қисми сур қўнғир тупроқ минтақада, суғориладиган ерлар Фарғона водийси, Зарафшон, Чирчиқ, Оҳангарон, Қашқадарё, Сурхон, Шеробод водийларида, Амударёнинг қуйи қисмларида катта майдонларни эгаллайди. Лалмикор ерлар майдони 600 минг гектардан зиёд. Экин экиш учун етарли даражада намлик тўпланадиган ерлардан фойдаланилади. Лалмикор ерлар Қашқадарё, Самарқанд, Тошкент, Жиззах вилоятларида жойлашган. Чўл яйловлари Ўзбекистонда энг катта майдон - 22,8 млн. гектарни ташкил этади, шундан 10 млн. гектари сур-қўнғир тупроқли, қарийб 13 млн. гектари қумли ерлар ва қумли тупроқлар, қолган қисми ўтлоқ-тақир тупроқлар ва тақир ҳамда шўрхоклардан иборат. Чўл-яйлов жойлардаги суғоришга яроқли ялпи майдон қарийб 12 млн. гектарни ёки 95 фоиздан ортиқ қисмини беради. Ҳозирги вақгда ер ресурсларини ҳолати фақат иқтисодиётга таъсир этмасдан, у экологик шароитга ҳам ўз таъсирини кўрсатмоқда. Ер ресурси табиатнинг асосий бойлиги бўлибгина қолмасдан, у Республиканинг ижтимоий-иқтисодий ўсишига ҳам таъсир кўрсатади. Кейинги 35-40-йиллар ичида Ўзбекистонда ердан фойдаланишда катта муваффақиятларга эришилди. Суғориладиган ер майдони 1,5 баробарга кенгайтирилди. Айниқса, 1970-1985- йилларда суғориладиган ерлар 2,8 дан 4,0 млн. гектарга етди ёки 43 фоизга ортди. Янги суғориладиган ерлар бутун Ўзбекистон вилоятлари бўйича тақсимланади (асосан, Қашқадарё - Сурхондарё, Самарканд - Жиззах, Қорақалпоғистон - Хоразм регионларига тўғри келади).

Янги ерларнинг очилиши ва ўзлаштирилиши у ерларнинг сифатига ва мелиоратив ҳолатига таъсир кўрсатади. Суғориладиган ерларнинг энг салбий томони бу - шўрланишдир. Шўрланиш катта маблағ талаб қилиши билан бирга катта сув миқдори ювиш учун ишлатилади. Ер шўрини ювиш мелиоратив тадбирлардан бири; тупроқнинг асосий илдиз жойлашадиган қаватидаги ортиқча тузларни сувда эритиб, зовурларга чиқариб юборишдир. Дунё қуруқлик юзасининг 11,5 фоизга яқин қисмига ҳайдаладиган ерлар тўғри келади. Келажакда илғор агротехникани қўллаш ва техникадан тўғри, кенг фойдаланиш натижасида экинзорлар майдони 9,33 млрд. гектаргача етиши мумкин. Чунки, ҳайдаб деҳқончилик қилинадиган ерлар ҳали кўп. Масалан, Жанубий Америка материги умумий ер майдонининг атиги 5 фоизидан ҳозирда қишлоқ хўжалигида фойдаланилмоқда. Ваҳоланки, қишлоқ ҳўжалигига яроқли ерлар материк майдонининг 2 фоизини ташкил этади. Австралияда қишлоқ хўжалигига яроқли ерлар майдони 56 млн.га тенг. Ҳозирги кунда шундан 9 миллиони фойдаланилмоқда. Ер шари қуруқлик майдонининг фақат 14 фоизи суғориладиган ерлардан иборат. Ана шу суғориладиган ерлардан олинган даромад ҳозир дунё аҳолисининг 50 фоизини озиқ-овқат билан таъминламоқда. Ер шари қуруқлик юзасининг 31 фоизга яқин ерлари кам яроқли ва яроқсиз ерларга тўғри келади. Яъни уларнинг 15 фоизи муз ва тундра зоналар, 15,2 фоизи тоғлар, 0,7 фоизи қуруқликдаги сувлардан ташкил топган. Қолган 69 фоизи эса тупроғи яхши ривожланган ўрмон, ўрмон-дашт, чала чўл, чўл, саванналар, субтропик, тропик зоналар, дарё водийларидаги ҳудудларга тўғри келади. Қуруқлик юзасида ер фондининг структураси: дунё бўйича 13393 млн. гектар (100%) шундан 4041 млн. гектарни (30,l % и) ўрмонлар, 2987 млн. гектар (22,3%) ни ўтлоқ ва яйловлар, 1457 млн. гектар (10,8 % и) ни ҳайдаладиган ва экин экиладиган ерлар, қолган 4908 млн. гектар (36,8 % и) ни қумли чўллар, музлик ва қорликлар, қишлоқ ва шаҳарлар, саноат объектлари ишғол қилган ерлар эгаллаган. Ҳозирда Европанинг мўътадил

иқлим зонасидаги мамлакатларда ва АҚШда қишлоқ хўжалигида фойдаланиш мумкин бўлган ерлар тўла ўзлаштирилган.

2. Тупроқ қопламининг табиий ҳолати ва тупроқ эрозиясинииг олдини олиш Ер ресурсларининг энг қимматли қисми унинг ҳосилдорлик хусусиятига эга бўлган қисми - тупроқ қопламидир. Тупроқ бошқа табиий бойлик билан алмаштириб бўлмайдиган ноёб табиий ресурсдир. Инсон қадимдан ҳозиргача фан-техника эришган улкан муваффақиятларга қарамай, ўзининг яшаши учун зарур бўлган қарийб ҳамма нарсани тупроқдан олади. Ҳозирги кунгача табиий тупроқ ўрнини босадиган соф сунъий тупроқ яратиш мумкинлиги исботланган эмас. Ўсимликларни тупроқсиз (гидропоника, пластопоника) ўстириш ҳар қанча мукаммаллашмасин, барибир ҳеч нима, ҳеч қачон тупроқ ўрнини боса олмайди. Сўнгги йилларда сайёра тупроқ қоплами табиий ҳолатининг ўзгаришига қишлоқ ҳўжалик ишлари билан боғлиқ бўлган тадбирлар таъсир этмоқда. Чунончи, ўрмонли ерларда дарахтларни кесиб, ҳайдаб экин экиш; алмашлаб экиш; ерларни ҳайдаб культивация қилиш; тупроқка кўплаб органик моддалар (торф, гўнг ва бошқалар) ва минерал ўғитлар (оҳак, лёсс, минерал ўғитлар) солиш, тупроқни суғориш ва шўрини ювиш; зах ва ботқоқ ерларни қуритиб ўзлаштириш; ерларни планировка қилиш ва текислаш; кўплаб мевали ва декоратив дарахтлар ўтказиш; кўплаб мол боқиш ва бошқалар шулар жумласидандир. Бу ишларнинг таъсири суғориб экин экиладиган ерларда, айниқса, кучли бўлиб, унинг натижасида бир томондан, тупроқнинг табиий ҳолати тез ўзгарса, иккинчи томондан, унинг унумдорлиги ортиб боради ва тупроқнинг ҳолати яхшиланади. Шу билан бирга, Ер шарида, шу жумладан, Ўзбекистонда саноатни ривожланиши, кўплаб янги қазилма конларининг қидириб топилиши янги шахта ва карьерларини қуришни талаб этади. Булар ўз навбатида, қишлоқ хўжалиги айланмасидаги ерлар майдонининг қарийб, тупроқ ҳолатининг ёмонлашиб боришига сабаб бўлмоқда. Ҳозир Ер шарида эрозияга учраган, қайта шўрланган ва ботқоқланган, қум босган, саноат ва карьерлардан чиқариб ташланган чиқиндилар (отвал)

билан қопланган ва бошқа ерлар майдони 4,5-5 млн. кв. км. ерни ишғол қилади. Шаҳарларнинг, айниқса, тез ўсиши билан қишлоқ хўжалигига яроқли ерлар майдони тез қисқариб бормоқда. Ҳозир ер шарида суткасига жон бошига 27 т.дан ортиқ минерал хом ашё қазиб олинади ва ундан умумий ҳажмининг 2 фоизи миқдорида руда ажратиб олинади, қолган қисми (98%) чиқинди тариқасида атрофидаги қишлоқ хўжалиги учун яроқли ерларга ташланади. Очиқ карьер усулида кўмир ва бошқа қазилмалар қазиб олиш натижасида катта майдонлардаги ерлар бузилмоқда. Карьер-отваллар ҳисобига қишлоқ хўжалиги айланмасидаги ерларнинг қисқариши Ўзбекистонда, айниқса, Ангрен- Олмалиқ тоғ-кон саноати районида ҳам содир бўлмоқда. Шу сабабли, карьер- отвал ишғол қилган ерларни тезлик билан рекультивация қилиш, яъни қайта ўзлаштириш лозим. Бунинг учун карьер-отвалли ерлар текисланиб, устига унумдор тупроқ тўкиб ёки ҳар хил ўсимликлар экиб, қишлоқ хўжалиги айланмасига киритиш лозим. Шундай қилиб, карьер-отвалли ерлар чорвачиликда, ўрмончиликда, экин экишда, парк хўжалигида фойдаланиш мақсадида қайта ўзлаштирилади. Суғориладиган (обикор) деҳқончилик маданияти Ўрта Осиёда жуда узоқ тарихга эга. Мовароуннаҳрда ерларни суғориш эрамиздан олдин IV асрларда мавжуд бўлган. Хоразмда VII асрга бориб тақалади. Мурғоб воҳасида ундан ҳам қадимги. Урта Осиё дарёларидаги сув таркибида жуда кўп миқдорда эриган ва эримаган минерал ҳамда органик моддалар бўлиб, ерлар суғорилганда тупроққа ўтиб, воҳа тупроқлари ҳаётида муҳим аҳамиятга эга. Биргина Амударё суви келтирадиган эримаган ётқизиқларнинг умумий миқдори Термиз шаҳри яқинида айрим йиллари 200 млн. тоннадан ортиб кетади. Антропоген эрозия ер шарида деҳқончилик учун офат ҳисобланади. Чунки, эрозия таъсирида миллионлаб гектар ерлар емирилиб, унумсиз ерларга айланиб қолади.

Антропоген эрозияни олдини олиш ва унга қарши курашиш учун уни вужудга келтирувчи омилларни тушуниб олиш зарур: 1. Тупроқни эрозиядан сақлашда ўрмон ва умуман ўсимликларнинг роли катта. 10 минг га ердаги ўрмон 500 минг куб. м. сувни ушлаб қолади. 2.Эрозия жараёнини вужудга келтириш ва тезлаштиришда яйловлардан нотўғри фойдаланиш муҳим ўрин эгаллайди. 3. Тик бўлган ёнбағирларни нотўғри ҳайдаш. 4. Деҳқончиликда нотўғри усулдан фойдаланиш. Бир хил ўсимлик экиш, қумлик ерларни ҳайдаш, суғориш меъёридан нотўғри фойдаланиш. Сув эрозияси - тупроқнинг унумдор устки юзасини ёғин (ёмғир, жала, қор) сувлари таъсирида ювилишидир. Сув эрозиясининг юзлама, чизиқли ёки жарли ҳамда сурилиш, қулаш каби шакллари мавжуд. Тупроқ ва сув эрозиясининг олдини олиш ва унга қарши кураш тадбирлари: 1. Ташкилий хўжалик тадбирлари. Бунда ҳар бир хўжалик, ўзининг табиий шароитини ҳисобга олиб, хўжаликни ихтисослаштириши керак. 2. Агротехника тадбирлари орқали сув эрозиясига қарши курашиш керак. 3. Ўрмон мелиорацияси тадбирлари. 4.Гидротехника тадбирларини қўллаш. Суғориладиган зоналарида ирригация эрозиясига курашиш (латок, шланка, ёмғирлар), ботқоқликларни қуритиш, қайта шўрланишни олдини олиш лозим. Суғориладиган ерларни баҳолаш балл билан олиб борилади. Баллар тупроқни тадқиқот қилиш орқали, яъни тупроқ бонитети орқали ҳисобланади. Ер фонди - ҳар бир давлат чегараларига қадар бўлган ҳамма ерлар (қишлоқ хўжалигида, саноатда, транспортда, турли хўжаликларда фойдаланиладиган ерлар) шўрликлар, ботқоқликлар, тўқай, қумлик ерлар, йўллар, ҳатто сув омборлар, канал-дарёлар ости ва бошқа ерлардир.

Ер пўсти - ернинг устки қаттиқ қисми ва Ер томирлари ер пўсти ёриқларини тўлдирган минерал қисмлардир. Ер ҳуқуқи - ердан унумли фойдаланиш мақсадида ер муносабатларини тартибга соладиган, ердан фойдаланувчи шахс ва ташкилотларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган, ер муносабатларида қонунчиликни мустаҳкамлайдиган ҳуқуқшунослик соҳасини ўз ичига олади. Ер эгалиги - ерга хусусий мулк сифатида ёки ижара йўли билан эгалик қилиш ҳисобланиб, Ер эгалиги шакли ишлаб чиқариш усули билан белгиланади. Ер билан боғлиқ қонунчилик деярли дунёнинг барча минтақаларида такомиллашди. Масалан, Ер пайи - қишлоқ хўжалик корхоналари (кооператив-ширкат хўжалиги) га ажратилган ер участкаларидан олинган фойдага эга бўлиш ҳуқуқини беради. Ер ҳисобкитоби - эса ер майдонларини аниқлаш, тақсимлаш, ерлардан тўғри фойдаланишни назорат қилиб боришни ва бошқа масалалар юзасидан кўриладиган тадбирлар тизимидан иборат. Ердан фойдаланиш - муайян усул ёки қонун асосида ердан фойдаланиш. Ер тузиш - ердан тўла ва унумли фойдаланиш, деҳқончилик маданиятини юксалтириш учун қулай шароит яратиш, ерни муҳофаза қилиш, ер тўғрисидаги бошқарув органлари қарорларини ҳаётга татбиқ этиш юзасидан амалга ошириладиган чора-тадбирлар тизими бўлиб, унинг тизими ва шакллари тарихий тараққиёт жараёнида ўзгаради. Ерларни муҳофаза қилиш — улардан белгиланган мақсадда, оқилона фойдаланиш, тупроқ унумдорлигини, ўрмон фонди ерларининг самарадорлигини тиклаш ва ошириш, қишлоқ хўжалик айланмасидан ва алоҳида муҳофаза этиладиган ҳудудлар таркибидан ерларни асоссиз равишда олиб қўйилишининг олдини олиш, уларни кишилар фаолияти зарарли таъсиридан ҳимоя қилишга қаратилган ҳуқуқий, ташкилий, иқтисодий, технологик ва бошқа тадбирлар тизими. Давлат ер кадастри - ерларнинг табиий, хўжалик ва ҳуқуқий ҳолати, уларнинг хиллари, сифат кўрсаткичлари ва баҳоси, ернинг жойлашган

манзили ва ўлчамлари, уларнинг ер эгаларига, ердан фойдаланувчиларга, ижарачиларга ҳамда мулкдорларга тақсимлаш тўғрисидаги зарур, ишончли маълумотлар ва ҳужжатлар тизими. Ернинг иқтисодий функцияси - ернинг ишлаб чиқариш воситаси ва турли операциялар базаси макони сифатида кишиларнинг моддий эҳтиёжларининг қондирилиши. Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар - қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун бериб қўйилган ёки ана шу мақсадлар учун белгиланган ерлар. Глоссарий Ер фонди - Давлат чегараларига қадар бўлган ҳамма ерлар, давлат ер фонди қишлоқ хўжалик мақсадларида фойдаланиш учун хўжаликларга бериб қўйилган қишлоқ хўжалик ерларидан; аҳоли яшайдиган пунктлар (шаҳарлар, шаҳарчалар ва қишлоқ аҳоли жойлари) нинг ерларидан; саноат, транспорт, курорт, қўриқхоналарининг ерларидан ва бошқа ҳар хил ерлардан; давлат ўрмон фондлари ерларидан; давлат сув фонди ерларидан; давлат захирасидаги ерлардан иборат. Эрозия - лотинча сўз бўлиб «емирилиш» маъносини билдиради. Ер юзаси устки унумдор қисмининг сув ювиб ёки шамол таъсирида учириб олиб кетилиши эрозия дейилади. Табиатда тупроқнинг табиий ҳолда эрозияга учраши геологик эрозия дейилади. Шамол эрозияси баъзан дефляция деб ҳам юритилади (юнонча «пуфлайман»), Қўшимча маълумотлар Жаҳон ер фонди 13045,4 млн. гектар бўлиб, жаҳон ер фондини ҳисоблаш жуда мураккаб вазифа, шу боис, турли манбаларда турли рақамлар қайд этилади. Чунки, ер захиралари доимо бир турдан иккинчи турга ўтиб туради (қурилиш, ўрмонлар, чўллашув ва б.қ.). Жаҳон ер фондида энг катта

улушни ўрмонлар ташкил этиб, унинг майдони жаҳон бўйича 4 млрд гектарни эгаллайди. Кейинги йилларда юз бераётган ёнғинлар натижасида уларнинг кўлами йил сайин пасайиб бормоқда. Ўтлоқлар эса жаҳон ер фондининг иккинчи катта улушини ташкил этгани ҳолда, 3,4 млрд гектар, учинчи катта улушни эса ҳайдаладиган ерлар 1345,3 млн гектар ҳудудни эгаллайди. Ҳайдаладиган ерлар энг кўп тарқалган ҳудудларга АҚШ (185 млн. га.), Ҳиндистон (160 млн.га.), Россия (120 млн.га.), Хитой (95 млн. га.), Канада (46 млн. га.), Бразилия (43,2 млн.га.) ни киритиш мумкин. Дунё бўйича қишлоқ хўжалиги учун яроқли ерлар майдони 397 млн. гектарга, аҳоли манзилгоҳлари 18,8 млн. гектар, шундан шаҳарлар жойлашган ҳудудлар 7,8 млн. гектар, қишлоқ аҳоли пунктлари 11,0 млн. гектар майдонни эгаллайди. Жаҳон миқёсидаги махсус қўриқланадиган ҳудудлар 34,1 млн. гектарни ташкил этиб, юзлаб қуриқхоналар, миллий боғлар ва заказникларни ўз ичига олади.

Адабиётлар 1. Бобьшев С.Н., Ходжаев А . Ш . Экономика природопользования. - М.: ТЕИС, 1997. 2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов. -М.: Аспект- Пресс, 1998. 3. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. -М.: Аспект- Пресс, 1995. 4. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти. - Т.: «Академия», «Университет», 2000. 5. Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник. - М.: Закон и право, ЮНИТИ. 1997. 6. Природопользование (Экономика природопользования): Учеб. пособие / под. Ред. Е.А. Силкина. - Казань: Изд. КФЭИ, 1999. 7. Хаустов А.П., Редина М.М. Экономика природопользования: диагностика и отчётность предпрятий: Учеб. пособие. - М.: Изд.РУДН, 2002.

Похожие

Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилишни режалаштириш

Рекреация ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш

Ер ресурсларидан самарали фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш

Ер ости бойликларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати