Ер ости бойликларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати - Экология - Рефераты

Ер ости бойликларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Ер ости бойликларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати Режа: 1. Ер ости бойликлари ва уларни муҳофаза қилиш хуқуқий ҳолати тушунчаси. 2. Қазилма бойликлари хуқуқий муҳофазаси муносабат объекти субъекти ва мазмуни. 3. Ер ости бойликларидан фойдаланишда давлат бошқаруви 4. Ер ости бойликларини муҳофаза қилиш, хуқуқбузарлик бартараф этиш чоралари.

Ер ости бойликлари ва уларни муҳофаза қилиш хуқуқий ҳолати тушунчаси. Ер ости бойликлари нисбий тушунча бўлиб, меъёрий хужжатларда у нафақат ер остидаги, балки ер устидаги минерал бойликларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишдаги муносабатларни ҳам инобатга олади. Минерал – ер юзида ва қарида физик ва кимёвий жараёнлар натижасида вужудга келган, кимёвий таркиби ва физик хусусиятлари жиҳатдан деярли бир хил бўлган жисмдир. Шундай қилиб минералнинг тупроқ ёки тупроқ ҳосил қилувчи она жинс (лесс – соғ тупроқ) дан фарқи унинг кимёвий таркиби (кимёвий элементлар сони ва унинг ўзаро бирикмаси) ва физик хусусиятлари (сув ва температура режими, катта-кичиклиги, синиши, қаттиқлиги) билан фарқ қилади. Масалан, тошкўмир 97% гача ва қолгани эса учувчи моддалардан таркиб топган. Иссиқлик бериши 7200-8750 ккал/кг. Оҳактош – карбонли бирикма, физик хусусиятларидан сувда эрувчанлиги ва унинг натижасида катта миқдорда энергия ажратиб беришидир. Айрим мутахассислар ер ости бойликларини ер ости қазилмалари деб ҳам юритадилар. Лекин бу фикрга тўлиқ қўшилиб бўлмайди. Чунки планетамизда учрайдиган 3 минг турдан ортимқ минералларнинг атиги 200-300 хил тури инсон фаолиятида қазилма бойлик сифатида ишлатилади. Ундан ташқари, минераллар нафақат иқтисодий, балки экологик ва маданий- соғломлаштириш вазифа (функция)ларни ҳам бажаради. Ер ости бойликларининг экологик функцияси – ер устининг табиий фундаменти, тупроқ ва уларни ҳосил қилувчи она жинсларнинг таркиб топишидаги минерал асоси эканлиги. Минералнинг химиқ физик ва биологик емирилиши натижасида она жинс (лесслар) ҳосил бўлади ва уларда тирик организмларнинг актив фаолияти эса тупроқ ҳосил бўлишига олиб келади. Бундай табиий жараён ер ости минералларини экологик тизимларда иштрок этишини таъминлаб беради.

Ер ости бойликларини иқтисодий функцияси – инсонларнинг кундалик ҳаётидаги (экергетика, қурилиш, саноат ва ҳ.к жабҳаларида) моддий эҳтиёжларини қондириш учун минерал роесурсларидан фойдаланишидир. Ер ости бойликларининг маданий-соғломлаштириш функцияси – ер қаъри ва минералларнинг инсон организми учун фойдали томонларини инобатга олиб, дам олиши ва саломатлигини тиклашда фодаланишидир. Ер ости бойликларининг ўзига ҳос томонларидан бири уларни тугалланадиган ва қайта тикланмайдиган табиий ресурслар тоифасига киришидир. Агарда ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг қайта тикланиш даври бир неча дақиқадан бир неча ўн йилларни, тупроқ (ер) юзлаб йилларни, сув объекти эса 10 йилдан 5000 йилларни ўз ичига олса минералларнинг тикланиш даври юз минглаб ёки миллионлаб йилларни талиб этади. Инсоният тарихида бу жараён узоқ муддатли давр бўлгани учун ҳам уларни тиклаш имконияти йўқ ёки тикланмайдиган табиий ресурслар тоифасига киргазамиз. Ўзбекистонда ер ости бойликларидан 100 дан ортиғи – минерал ресурслар сифатида ишлатилиб келинмоқда. Унинг молиявий потенциали 3,3 трлн., йиллик қазиб олишнинг иқтисодий кўрсаткичи 5,5 млрд. АҚШ долларига тенгдир. Шунинг учун ҳам минерал ҳом ашё бизнинг асосий бойлигимиз ҳисобланади. Улардан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш ҳақида Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов ўзининг “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва ривожланиш кафолатлари” деган асарида Ўзбекистон собиқ иттифоқнинг минерал ҳом ашё базаси бўлгани ва ундан ўта шафқатсизларча – “теги йўқ бочка” каби фойдаланганликларини алоҳида таъкидлаб ўтилган. Натижада улар экологику тизимларни бузишга, “ой ландшафти” га ўхшаш чиқинди моддалар тепаликларини пайдо қилишга, радиактив хавфли теграларни вужудга келтиришга сабаб бўлганини айтиб ўтганлар. Эндиликда бундай қайта тикланмайдиган заҳиралардан қатъий мезон асосида фойдаланиш, уларни қазиб олиш ва

қайтиа ишлаш чоғида исрофгарчиликка йўл қўймаслик керак . Бунинг учун эскирган қайта ишлаш ва қазиб олиш ускуналарини янги теҳнологиялар билан алмаштириш реконструкция қилиш зарур. Тоғ-кон саноатининг чиқиндиларини ўзлаштиришни янада кенгайтириш ҳамда бузилган ерларни қайта яроқли ҳолга келтириш талабларни амалий қўллаш лозим. Юқорида келтирилган ва давлатимизнинг ер ости бойликларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишдаги давлат сиёсатини амалга ошириш учун авваламбор ушбу муносабатларни тартибга соладиган хуқуқий- меъёрий замин яратмоқ керак Чунки ёш ва мустақил республикамиз эндиликда ўз минерал бойликларига ўзи эгалик қилиш хуқуқига эга бўлди. 20 йиллик мустақиллик даврда Ўзбекистон ер ости бойликларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишга оид бир қатор қонун ва қонун ости меъёрий хужжатлар қабулш қилди. Лекин бу билан жамиятдаги ушбу муносабатларни хуқуқий замини яратилди деб бўлмайди. Мустақил республикамиз бозор муносабатларига ўтар экан табиий бойликлардан фойдаланишни ва уларни муҳофаза қилишни хуқуқий бошқариш ёки тартибга солиш ўзгариб ва такомиллашиб бораверади. Энг асосийси ер ости бойликларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишга доир хуқуқий меъёрларни амалиётда қўллаш меҳанизмини тўлиқ ишлаб чиқишдир. Акс ҳолда қонунларимиз “тишсиз” бўлиб қолиши ва жамиятда хуқуқий негилизм ҳолати вужудга келиши мумкин. Ер ости бойликларининг хуқуқий ҳолати деб ер ости бойликларини муҳофаза қилиш, минерал ҳом ашёдан ўта самарадорлик билан фойдаланиш ва унинг натижасида бузилган табиий комплексларни қайта тиклашда юзага келадиган муносабатларни маълум бир даврдаги хуқуқий тартибга солиш ҳолатига айтамиз. Ўзбекистон Республикасида ер ости бойликларининг хуқуқий ҳолати Конституцияда белгиланган императив нормалар ва унинг асосида ишлаб чиқилган умумлаштирилган (табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида, Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий худудлар тўғрисида...) кодификацияланган (Ер

Кодекси, Жиноят Кодекси, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодекс, Фуқаролик Кодекси...) ва ихтисослаштирилган (Ер ости бойликлари тўғрисида, Концессиялар тўғрисида...) қонунлар ва қонун ости норматив хужжатлар асосида тартибга солинади. Ушбу қонун актлар орқали тартибга солинадиган объект бўлиб, ер ости ва сув тагидаги минерал бойликлардир. Улардан хуқуқий фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш ушбу хуқуқ тармоғининг предметидир. Ер ости бойликларидан хуқуқий тартибга солиш мазмуни рухсатловчи, олдини олувчи ва таъқиқловчи хуқуқий меъёрлар орқали уларни муҳофаза қилиш ва ўта самарадорлик билан фойдаланишдир. Қазилма бойликлари хуқуқий муҳофазаси муносабат объекти субъекти ва мазмуни Ер ости бойликларидан фойдаланиш ва уларни муҳофазалашнинг хуқуқий экологик талаблари Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 50-54-55 моддаларида императив шаклда ўз аксини топган. Уларга биноан ҳар бир фуқаро ёки мулкдор атроф табиий муҳитга (жумладан ер ости бойликларига) нисбатан эҳтиёткорона муносабатда бўлишлари ва улардан оқилона фойдаланишлари зарурдир. Ушбу зарурий шартлар кекнгайтирилган тарзда Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунда берилган бўлиб, унга мувофиқ (18-модда) ер ости бойликларидан юридик ва жисмоний шахслар қуйидаги экологик талаблар асосида фойдаланадилар: қазилма бойликларини қазиб олишда минерал хом ашёдан комплекс ва оқилона фойдаланишни таъминласалар; атроф табиий муҳит ва ер ости бойликлари ифлосланишининг олдини олсалар; фойдаланилган ер участкаларини рекультивация (қайта тиклаш, яънги бузилган ерларни қайта маданийлаштириш) қилсалар; қайта тикланадиган фойдали қазилмалардан табиий қайта тикланишга эришиладиган даражадагина фойдалансалар. Умумлаштирилган хуқуқий –экологик талаблар ихтисослаштирилган ҳолда 1994 йил 23 сентябр ва 1995 йил 30 августда қабул қилинган Ер ости

бойликлари ва Концессиялар тўғрисидаги қонунларда ўз аксини топган ва уларда фойдаланувчиларга нисбатан қуйидагилардан иборат: тоғ-кон саноатидаги ишларни (қидирув, ковлаш ва рекультивация қилиш) ер қаъридан фойдаланиш лойиҳасига мувофиқ олиб бориш; ер қаърини тўла-тўкис ўрганиш, ер ости бойликларидан оқилона ва комплекс фойдаланиш, уларни муҳофаза қилиш; конларнинг фойдали қазилмалар мўл участкаларини танлаб ишлатиш, минерал хом ашё қазиб олиш ва уни қайта ишлашда фойдали қазилмаларнинг нормативдагидан ортиқ нобудгарчилигига йўл қўймаслиқ ер ости бойликларидан фойдаланиш билан ишларнинг зарарли таъсиридан атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш; ер ости бойликларидан фойдаланиш чоғида бузилган ер участкаларини улардан кейинчалик фойдаланиш укчун яроқли ҳолатга келтириш; ичимлик суви сифатида фойдаланиладиган сув тўплаш майдонларида ва ер ости сувлари тўпланадиган майдонларда саноат ва маиший чиқиндилар йиғилиб қолишининг олдини олиш; алоҳида илмий ва маданий қимматга молик бойликлари участкаларини давлат қўриқхоналари ва ёхуд табиат ёки маданият ёдгорликларига мўлжаллаб ажратиб олиш; чет эллик инвесторлар ер ости бойликларидан фойдаланиш давомида атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва ишларини бехатар олиб боришлари ҳамда ер усти ва ости участкаларини босқичма-босқич қайтариб беришлари ва қонун хужжатларида назарда тутилган боршқа чора-тадбирларни олиб бориш. Ер ости бойликларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишдаги хуқуқий-экологик талаблар бевосита ёки билвосита Чет эллик инвистициялари, Мулкчилиқ Сув ва сувдан фойдаланиш, Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисидаги қонунлар ва Ер Кодекси, Солиқ Кодекси ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 13 январдаги 20 сонли қарори билан тасдиқланган

“Кончилик ташламаларини фойдали қазилма конлари ишлаб чиқиш учун бериш тартиби тўғрисида”, “Қазиб олинган ва қазиб олиш жараёнида йўқотилган фойдали қазилмаларнинг заҳираларини ер ости бойликларидан фойдаланувчилар ҳисобидан ўчириш тартиби тўғрисида”, “Фойдали қазилмаларнинг ишлаб чиқиш пайтида ер ости бойликларини муҳофаза қилишнинг ягона қоидалари”га бағишланган қарорларда акс эттирилган. Хуқуқшунос олим С.Ҳамроевнинг фикрига кўра ер ости бойликларидан фойдаланиш ва уларни мукҳолфаза қилиш талабларини кенгайтирилиб, ягона “Ер ости бойликлари тўғрисидаги Кодекс”да ўз аксини топиши керак деган таклиф билан чиқмоқда. Ер ости бойликларидан фойдаланишда давлат бошқаруви Ер ости бойликларидан фойдаланигш ва уларни муҳофаза қилиш давлат томонидан тартибга солиш “Ер ости бойликлари тўғрисида”ги қонуннинг 6- моддасига биноан қуйидагилардан иборат: ер ости бойликлари геологик жиҳатдан ўрганиш ва муҳофаза қилиш, минерал ресурслардан оқилона, комплекс фойдаланиш, улар билан боғлиқ бўлган ишларни бехатар юритишга доир меъёрлар ва қоидаларни белгилаш; минерал хом ашё базасини ривожлантиришни таъминлаш; фойдали қазилмаларни асосий турларини қазиб олишнинг ҳозирги пайтдаги ва истиқболга мўлжалланган хажмларни белгилаш; ер ости бойликлардан фойдаланганлик учун тўловларни белгилаш ва ундириш; ер ости бойликларни муҳофазалаш ва улардан оқилона фойдаланиш устидан текширув ва назоратни олиб бориш. Юқорида санаб ўтилган вазифаларни бажаришда давлат бошқарув органлари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва ҳар бир давлат органининг ўзи тўғрисидаги Қонунни ёки Низомига мувофиқ ер ости

бойликларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишга доир муносабатларни тартибга солиб туради. Уларнинг ваколатларининг моҳияти ва мазмунига кўра 2 катта гуруҳга: умумий ва маҳсус бошқарув ваколатидаги давлат органларига ажратилади. Умумий бошқарув давлат органларига Ўзбекистон Республикаси Президенти, Олий Мажлис, Вазирлар Маҳкамаси ва маҳаллий ҳокимият органлари киради. Маҳсус давлат бошқаруви органлари ўз навбатида – комплекс, соҳалар ва функционал бошқарув органларига ажратилади. Ер ости бойликларини хуқуқий ҳолатини белгиловчи умумий кўрсаткич Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси фаолиятига тўғридан - тўғри боғлиқдир. Конституциямизнинг 78 моддаси ва 1994 йил 22 сентябр Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси тўғрисидаги конституциявий қонунига (4-модда) биноан давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи: ер ости бойликларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишга доир қонунларни ишлаб чиқади, қарор қабул қилади ва уларни ижросини назорат қилишни ташкиллаштиради; унга ҳисобот берувчи Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси орқали ер ости бойликларидан фойдаланишда экологик хавфсизликни таъминлашнинг комплекс назоратни тартибга солиб туради; давлатни ер ости минерал ҳом ашё дастуридан фойдаланиш дастурларини қабул қилади, бу борада ички ва ташқи сиёсатнинг асосий йўналишларини тасдиқлайди; минерал ресурслардан фойдаланганлик учун тўловларни (таксаларни) жорий қилади ва уларга оид имтиёзларни белгилайди; қонунчилик саноатини ривожлантириш бўйича харажатларини қабул қилади; миллий ер ости бойликларидан фойдаланиш ёки уларни муҳофаза қилиш бўйича битимларни ратификация (тасдиқлайди) ҳамда денонсация (барвақт тўхтади) қилишь каби ваколатларни амалга оширади.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 93-моддасига мувофиқ Президент ер ости бойликларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш борасидаги ички ва халқаро сиёсатни белгилайди. Ушбу соҳадаги ишлар фуқароларнинг экологик хавфсизлигига салбий таъсир кўрсатмаслигининг зарурий чора тадбирларини кўради. Ер ости минерал ҳом ашёдан фойдаланиш ва муҳофазасига доир қонунларни имзолайди ҳамда фармон, фармойиш ва қарорлар қабул қилади. Экологик талофот кўрган тоғ кон саноатининг худудлар бўйича фавқулодда ҳолат жорий этиш ва шунга ўҳшаш бошқарув масалаларини ҳал қилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси давлатимизнинг ижро этувчи органи сифатида конституциянинг 93-моддаси ва 1993 йил 6 майда қабул қилинган ўзи тўғрисидаги қонунга мувофиқ: ер ости бойликларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишга доир қонунлар ижросини таъминлайди; ер ости бойликлари кадастрини ишлаб чиқади ва амалга оширади; қонунчилик ва у билан боғлиқ бўлган инқирозий бартараф этади ва ер остида бўлаётган таьиий офатларни (эндоген жараёнлар) келиб чиқиш сабабини аниқлайди ва уларни экологик хавфсизлик даражасини таъминлашнинг чора тадбирларини ишлаб чиқади ва амалга оширади; ер ости бойликларидан самарали фойдаланиш уларни муҳофаза қилиш ва қайта тиклаш (рекультивациялаш) бўйича тарғибот, ўқув таълим ва малака оширишни йўлга қўяди; минерал ҳом ашёлардан фойдаланиш тартибини тасдиқлайди ва шунга ўхшаш ўз ваколати доирасида фаолият кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 100 - моддаси ва 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган “Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида”ги қонунга мувофиқ улар шаҳар, туман ва вилоят аҳамиятига молик бўлган: ер ости ва усти минерал хом ашё ресурслардан фойдаланиш ва уларни экологик хавфсизлик даражасини таъминлаш бўйича худудий бошқарув, дастурларни ишлаб чиқарадилар ва амалга оширадилар;

ер ости бойликлари кадастрини ва мониторингини амалга оширадилар ҳамда уларга биноан маҳаллий тўловларни ундириб оладилар; кончилик саноатидан чиққан чиқитларни ташлаш кўмиш учун рухсатнома берадилар ва уларни бекор қиладилар; маҳаллий ҳокимиятга эга бўлган маҳаллий аҳамиятга эга бўлган қурилиш, тоғ кон саноати корхоналарининг экологик фаолиятини назорат қиладилар ва асосли равишда уни тўхтатиб қўядилар ҳамда конституция ва бошқа қонунларга зид бўлмаган хуқуқий-экологик тадбирларни олиб борадилар. Давлатнинг ер ости бойликларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишдаги маҳсус ваколат тизимидаги комплекс бошқарувни Геология ва минерал ресурслар давлат қўмитаси, Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси, Саноатда ва кончиликда ишларнинг бехатар олиб борилишини назорат қилиш агентлиги, фавқулодда вазиятлар бўйича вазирликлар олиб берадилар. Ушбу давлат органлари қайси бир мулкчилик шакллари комплекс равишда ер ости бойликларидан фойдаланилаётганидан қатъий назар, улар фаолиятини инсон саломатлиги ва атроф муҳит ҳолатига безарар олиб бораётганини назорат қилиб борадилар. Ер ости бойликларини муҳофаза қилиш, хуқуқбузарлик бартараф этиш чоралари Ер ости бойликларидан фойдаланиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг (республика аҳамиятиги молик объектлар учун) лицензия (руҳсатнома) си асосида юридик ва жисмоний шахсларга берилиши мумкин. Уларнинг фойдаланиш муддатлари Ер ости бойликлари тўғрисидаги қонуннинг 12-моддасига мувофиқ чекланмаган ва чекланган бўлиши мумкин. Агарда фойдаланиш муддати олдиндан белгиланиб қўйилмаган бўлса, у муддати чекланмаган ҳисобланади. Аксинча агарда ер ости бойликларидан фойдаланиш лицензияда белгилаб қўйилса чекланга чекланга бўлади.

Ер ости бойликларидан фойдаланиш асосий мақсад ва вазифаларига қараб 5 турга бўлинади: 1) геологик жиҳатдан ўрганиш; 2) фойдали қазилмаларни қазиб олиш; 3) фойдали қазилмалар билан боғлиқ бўлга фойдали қазилмалар билан боғлиқ бўлга ер ости иншоотларини қуриш ҳамда улардан фойдаланиш; 4) нодир тош хом ашёси намуналарини, палеонтологик қолдиқларни ва бошқа геологик коллекциябоп материалларни тўплаш; 5) давлатнинг ўзга эҳтиёжларини ва жамоат эҳтиёжларини таъминлаш. Геологик ўрганиш учун бериб қўйиш белгиланган тартибда тасдиқланган ер қаърини геологик ўрганиш лойиҳасига асосан берилади. Ушбу ишларни бошлаш учун бундай фаолиятни давлат рўйхатидан ўтказиш ва ер участкаларини эгаллашга рухсат олиш керак бўлади. Чет эл юридик шахсларга, қўшма корхоналарга геологик ўрганиш учун ер ости бойликлари концессия шартномаси асосида берилиши қонунда назарда тутилган. Юридик ва жисмоний шахсларга ер ости бойликларидан фойдаланишнинг бир йўла бир неча тури учун лицензиялар берилиши мумкин. Вазирлар Маҳкамаси томонидан берилган лицензия Ер Кодексининг 17-моддасига мувофиқ ер ости бойликларидан фойдаланувчиларга ер участкасини ажратишга асос бўла олади. Ер ости бойликларидан фойдаланиш учун тайёрланган лойиҳалар Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг экспертизасидан ўтиши лозим. Давлат экспертизаси талаблари 2000 йилда қабул қилинган Экологик экспертиза тўғрисидаги қонунга мувофиқ белгиланади.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

Похожие

Ерлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ўрмонлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ҳайвонот дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ер ости бойликлари ва улардан тўғри фойдаланиш