Ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати - Экология - Рефераты

Ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

87 KB

Ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати Режа: 1. Ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш ҳуқуқий ҳолатининг тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари. 2. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш турлари. 3. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. 4. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг чора-тадбирлари.

Ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш ҳуқуқий ҳолатининг тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари Ўсимлик дунёси табиат объектлари ичида алоҳида ва муҳим ўринни эгаллайди. Ўсимлик дунёсининг табиат объектлари орасидаги тутган ўрни унинг табиат ва жамият ҳаётидаги аҳамияти, табиат ва жамиятнинг ўзаро алоқаси, узвийлиги ҳамда муносабатидаги ролидан келиб чиқади. Ўсимлик дунёсини ҳуқуқий ҳолати унинг табиат ва жамиятдаги ана шу ўрни ҳамда аҳамиятини эътиборга олган ҳолда белгиланади. Ўсимлик дунёси ҳуқуқий ҳолатини белгилашда аввало унинг табиатда тутган ўрни, фойдаланиш аҳамияти, муҳофаза қилиш зарурияти инобатга олинади. Табиат объектлари ичида ўсимлик дунёси муҳим экологик функцияни бажариши билан характерланади. У табиий атроф муҳит мувозанатини сақлаб туриб, ундаги тирик мавжудодни яшаши учун муҳим бўлган кислород етказиб беради. Шунингдеқ ўсимлик дунёси ерни сув ва шамол эрозиясидан, қуёш нуридан сақлашда, сувни муҳофаза этишда муҳим роль ўйнайди. Ўсимлик дунёси экологик вазифадан ташқари хўжалик эҳтиёжларини қондиришда ҳам муҳим хом-ашё манбаи сифатида хизмат қилади. Ундан саноат, қишлоқ хўжалиги, табобат, соғломлаштириш, илм-фан мақсадларида кенг фойдаланилади. Ўсимлик дунёси ёғоч, мева, дори-дармон, пичан тайёрлашда муҳим манба бўлиб ҳисобланади. Ўсимлик дунёси объектларининг ана шу экологик ҳамда хўжалик эҳтиёжлари вазифасининг бажариш йўналишларидан келиб чиқиб, уларга нисбатан ҳуқуқий ҳолат ўрнатилади. Масалан, ўрмонлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш бўйича муносабатлари белгиланган ҳуқуқий ҳолатга нисбатан, камёб ва йўқолиб кетиш хавфи остида турган ўсимлик турларидан фойдаланиш тартибига белгиланган ҳуқуқий ҳолат фарқ қилиши мумкин. Ёки илмий мақсадларда фойдаланиладиган ўсимлик дунёси объектларининг

ҳуқуқий ҳолати ёввойи организмлардан топган табиий ўсимликлар жамоаларига белгиланган ҳуқуқий ҳолатидан бошқача бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикасида ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишни тартибга солувчи, ўсимлик дунёси объектлари ҳуқуқий ҳолатини ўрнатувчи меъёрий хўжжатлар қабул қилинган. Булар жумласига Ўзбекистон Республикаи Конституцияси, "Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида"ги, "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги, "Ўрмон тўғрисида"ги, "Мулкчилик тўғрисида"ги қонунлари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Маъмурий жавобгарлиқ Фуқаролик кодексларини киритиш мумкин. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ўсимлик дунёсига нисбатан мулкчиликнинг ҳуқуқий ҳолати ўрнатилган бўлиб, унга кўра ўсимлик дунёси давлат мулки -умуммиллий бойлик бўлиб, ундан оқилона фойдаланиш зарур ва у давлат муҳофазасидадир (55-модда). Ўсимлик дунёси объектлари мулкчилигига нисбатан худди шундай ҳуқуқий ҳолат "Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида"ги (4-модда), "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги (3-модда), "Ўрмон тўғрисида"ги (3-модда), "Мулкчилик тўғрисида"ги (-модда) қонунларда ҳам белгиланган. Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисидаги меъёрий ҳужжатлар табиий шароитда ўсадиган ўсимлик дунёси, шунингдек тақоор кўпайтириш ва генетик фондини сақлаш учун экиб ўстираётган ёввойи ўсимликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишга қаратилган бўлиб, уларнинг асосий вазифаси флоранинг тур таркибини ва генетик фондини табиий шароитларда сақлаб қолиш, табиий ўсимликлар жамоаларининг ва ёввойи ўсимликлар ўсадиган муҳитнинг бир бутунлигини сақлаш, ўсимлик дунёсидан оқилона фойдаланиш ва уни тақоор кўпайтиришни таъминлаш, юридик ва жисмоний шахсларнинг ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш соҳасидаги фаолиятларини ҳуқуқий тартибга солиш, ўсимлик дунёсини

муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш қоидалари бузилганда айбдорларга тегишлича мулкий, маъмурий, жиноий жавобгарлик жазо-чораларини қўллашдан иборат бўлади. Ўсимлик дунёси объектларини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш бўйича ҳуқуий ҳолатни белгилашда Ўзбекистон Республикасининг "Ўрмон тўғрисида"ги ва "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонунлари алоҳида ўринни эгаллайди. Бу қонунларда ўсимлик дунёси объектлари, ушбу объектлардан фойдаланиш турлари, муддатлари, нормативлари, фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятялари, ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланишни чеклаш, тўхтатиш ва ман этиш, ўсимлик дунёси объектларининг мониторинги, давлат кадастри каби масалалар тартибга солинган. Қонунда ўсимлик дунёси тушунчаси бевосита очиб берилмаган. Шунингдек ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчаси ҳам қонунда ўз ифодасини топмаган. Ўсимлик дунёси тушунчаси юридик адабиётда ҳам ҳали тадқиқот предмети бўлган эмас. Ҳууқий адабиётларда фақат ўрмон тушунчаси ва ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчаларигагина эътибор қаратилган. 1 Маълумки, ўсимлик дунёси тушунчаси ўрмон тушунчасига нисбатан анча кенг бўлиб, ундан баъзи жиҳатлари бўйича фарқ ҳам қилади. Масалан, ўрмон тушунчасига дов-дарахтлар билан қопланган ерлар билан бир қаторда, дов-дарахтлар билан қопланмаган, аммо шу мақсадларга ажратилган ерларни ҳам киритамиз. Бундан ташқари, ўсимлик дунёи тушунчасига сув остида ўсадиган ўсимликларни ҳам киритишимиз мумкин, лекин улар ўрмон тушунчасини бермаслиги мумкин ва ҳоказо. Ўсимлик дунёси деганда чорвачилиқ овчилиқ техник хом-ашё тайёрлаш, дориворларни йиғиш, дарахт ва буталарни кесиш, илмий-тадқиқот, маданий-маърифий, соғломлаштириш, реқоеация, табиатни муҳофаза қилиш мақсадларида фойдаланиладиган ёввойи организмлар дарахт, бута ва ўтсимон уруғлайдиган ўсимликлар, қирққулоқсимонлар моҳсимонлар, сув 1 Каранг: Намазов Ф.С. " Ў збекистонда ў рмонлардан фойдаланиш ҳ укуки." -Т.: НПО "Восток", -2000.

ўтлари, лишайниклар, замбуруғлар, табиий ўсимликлар мажмуи йиғиндиси тушунилади. Шундан келиб чиқиб ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ҳуқуқи қонунда белгиланган мақсадларда ўсимликлар мажмуидан фойдаланишда келиб чиқадиган муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар иғиндиси тушунилади. Бу ҳуқуқий нормалар ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини, фойдаланиш учун бериш, тўхтатиш, бекор қилиш тартибларини, давлат бошқаруви, ўсимлик дунёси муҳофазаси билан боғлиқ муносабатларни тартибга солишга қаратилган бўлади. Демақ ўсимлик дунёсининг ҳуқуқий ҳолати ўсимлик дунёсига нисбатан мулкдорлиқ давлат бошқаруви, ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш, фойдаланишни чеклаш, тўхтатиш, бекор қилиш, фойдаланиш нормативлари, фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳамда қонуний манфаатлари, ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш, ўсимлик дунёси мониторинги, давлат кадастри, давлат назорати каби тартиб- қоидаларни белгилаш ва ўрнатишни мақсад қилади. Ўсимлик дунёсининг ҳуқуқий ҳолатини белгилашда ҳаракатдаги қонунчилик унинг объектларини аниқлашга алоҳида эътибор берган. Чунончи Ўзбекистон Республикасининг "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонуннинг 5-моддасига кўра, ўсимлик дунёси объектларини, биринчидан, ёввойи организмлар, яъни дарахт, бута ва ўтсимон уруғлайдиган ўсимликлар, қирққулоқсимонлар, моҳсимонлар, сув ўтлари, лишайниклар ва замбуруғлар ўзининг бутун хилма-хил турлари билан; иккинчидан, ёввойи организмлардан ташкил топадиган табиий ўсимликлар жамоалари ёки уларнинг ҳар қандай мажмуи; учинчидан, камёб ва йўқолиб кетиш хавфи остида турган ўсимлик турлари; тўртинчидан, ёввойи ўсимликларнинг мевалари, уруғлари ва бошқа қисмлари ёки улар ҳаёт фаолиятининг маҳсуллари ташкил этади. "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонун ўсимлик дунёсидан фойдаланиш муддатлари, шакллари, турлари, нормативлари, бекор қилиш асосларини ўрнатишга катта аҳамият

берган. Бу нормаларда ўсимлик дунёсидан фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати, тартиблари ўрнатилган. Чунончи, қонуннинг 6-моддасида ўрнатилишича, ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш умумий ва махсус бўлиши мумкин. Ўсимлик дунёси объектларидан умумий фойдаланиш жисмоний шахслар томонидан ҳаётий зарур эҳтиёжларни қондириш учун бепул амалга оширилади. Ўсимлик дунёси объектлари махсус фойдаланишга ишлаб чиқариш фаолиятини ва бошқа фаолиятни амалга ошириш учун ҳақ эвазига юридик ва жисмоний шахсларга рухсатномалар асосида берилади. Ўсимлик дунёси объектлари доимий ёки вақтинча (узоқ муддатли ва қисқа муддатли) фойдаланишга берилади (8-модда). Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш ҳуқуқини бекор қилиш тартиби ва асослари қонунда батафсил белгилаб берилган. Ўзбекистон Республикасининг "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонунининг 19-моддасига биноан ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш ҳуқуқи шундай ҳуқуқдан воз кечилганда; муддат тугаганда; фойдаланувчи юридик шахс тугатилганда; ўсимлик дунёси объектларини муҳофаза қилиш, улардан фойдаланиш ва уларни тақоор кўпайтириш қоидалари, нормативлари бузилганда; ҳақ белгиланган муддатда тўланмаганда; фойдаланиш таъсирида табиий ўсимликлар жамоаларида аслига қайтариб бўлмас ўзгаришлар хавфи юзага келганда; ер участкалари давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйилганда бекор қилинади. Айрим турдаги ёввойи ўсимликларнинг, масалан, заҳарли, гиёҳванд моддаси бор, карантинли ўсимликлар, бегона ўтлар ҳамда шудгорлар, пичанзорлар ва яйловларнинг ўз-ўзидан ўт босиб кетишга кўмаклашадиган бошқа ўсимликларнинг тарқалишини ва уларнинг миқдорини тартибга солиш бошқа ўсимликларга ва ўзга табиат объектларига зарар етказилишига йўл қўйилмайдиган ҳамда табиий ўсимликлар жамоаларининг ва улар ўсадиган муҳитнинг сақланишини таъминлайдиган усуллар билан амалга оширилади. Тарқалиши ва миқдори тартибга солиниши лозим бўлган ёввойи ўсимликларнинг турлари махсус ваколат берилган давлат органлари

томонидан Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг хулосалари асосида белгилаб берилади. Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш соҳасидаги давлат бошқаруви Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, шунингдек махсус ваколатли давлат органлари томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси ва Ўзбекистон Республикаси Давлат ўрмон қўмитаси ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш соҳасида махсус ваколатли давлат бошқарув органлари ҳисобланадилар. Ўлар зиммасига ўсимлик дунёси объектларидан қонунда белгиланган тартиб ва асосларда самарали ва мақсадга мувофиқ фойдаланишни бошқариш вазифаси юклатилган. Умуман олганда ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати ушбу табиий ресурслардан табиат ва жамиятнинг умумий қонуниятлари асосида экологик ва иқтисодий эҳтиёжларни ҳисобга олган ҳолда улардан оқилона ва самарали фойдаланиш, камёб ҳамда йўқолиб кетаётган ўсимлик дунёсини сақлаб қолиш учун хизмат қилади. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш турлари Ўсимлик дунёси объектларидан турли хил мақсадларда фойдаланилади. Ўсимлик дунёсидан фойдаланиш мақсади аввало ўсимлик дунёси объектларининг хусусиятидан келиб чиқади. Чунончи, ўрмонлар ёғоч кесиш ёки пичан ўриш ёхуд бошқа мақсадларда фойдаланилса, ботаника боғлари илмий мақсадларда фойдаланиши мумкин ва ҳакозо. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш турлари Ўзбекистон Республикасининг "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонунида кўрсатилган. Ушбу қонуннинг 7- моддасига кўра, ўсимлик дунёсидан биринчи навбатда чорвачилик

эҳтиёжлари учун ёввойи озуқа маҳсулотини тайёрлаш мақсадида фойдаланилади. Юридик ва жисмоний шахслар томонидан чорвачилик эҳтиёжлари учун ёввойи озуқа маҳсулотини тайёрлаш ва чорва молларини ўтлатиб боқиш махсус бериб қўйилган табиий ем-хашак етиштириладиган майдонларда ўрмон фонди ҳудудида ўрмон билетлари бўйича; қишлоқ хўжалик корхоналари, муассасалари, ташкилотлари эгалигидаги ерлар ҳудудида уларнинг рухсатномалари бўйича; захирадаги ерларда - маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари асосида амалга оширилади (12- модда). Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш турларидан навбатдагиси чорва молларини ўтлатиб боқиш ҳисобланади. Чорва молларини ўтлатиш ўрмон фонди ерларидаги ўтлоқзорларда, тоғлар ва тоғ ён бағирларидаги яйловларда, қишлоқ хўжалик корхоналарига бериб қўйилган яйловларда амалга оширилади. Ўсимлик дунёсидан ушбу мақсадда фойдаланишга қонунда белгиланган тартибда давлат, ўрмон ва қишлоқ хўжалик корхоналарининг рухсатномалари орқали йўл қўйилади. Овчилик хўжалиги эҳтиёжлари учун фойдаланиш ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланишнинг навбатдаги тури ҳисобланади. "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонуннинг 13- моддасида белгиланишича, ўсимлик дунёси объектларидан овчилик хўжалиги эҳтиёжлари учун фойдаланиш юридик ва жисмоний шахслар томонидан ўзларига бериб қўйилган овчилик ер-сувларида амалга оширилади. Ўсимлик дунёсидан овчилик мақсадида фойдаланиш тегишли рухсат асосида ўрмонларда, бутазорларда, тоғларда, сув бўйи чангалзорларида олиб борилади. Ўсимлик дунёси объектларидан овчилик эҳтиёжлари учун фойдаланиш тегишли тартибда, белгиланган меъёрий ҳужжатлар асосида амалга оширилади. Бу меъёрий ҳужжатларда ов қилиш қоидалари белгиланган бўлади. Навбатдаги ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш турларидан бири бу ёввойи ўсимликлар техник хом ашёсини тайёрлаш, доривор хом

ашёсини йиғиш, озиқ-овқат мақсадлари учун йиғиш ҳисобланади. Бу турдаги фойдаланишда ёғоч шираси олиш; спирт тайёрлаш, дориворларни, зираворларни, меваларни, қўзикрринларни йиғиш мақсад қилиб қўйилади. Ўсимлик дунёсидан бу хилда фойдаланиш умумий ва махсус тарзда амалга оширилади. Дарахт ва бутазорларни кесиш - ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланишнинг навбатдаги туридир. Дарахт ва бутазорларни кесиш ўрмон фонди ерларида тегишли тартибда бериладиган рухсатномалар асосида амалга оширилади. Ўрмон фондига кирмайдиган дарахт ва буталарни кесишга фақат санитария ҳамда бинолар, иншоотлар ва коммуникациялар қурилиши билан боғлиқ кесишлар тартибида маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси билан келишилган асосан йўл қўйилади. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш турларидан бири ундан илмий-тадқиқот мақсадларида фойдаланишдир. Бу хилдаги мақсадда фойдаланиш илмий муассасалар томонидан амалга оширилиб, унда ёввойи ўсимликларнинг келиб чиқиши, турлари, номи, кўпайиши, жамият учун фойдаланиш мақсадлари ўрганилади. Қонунда белгиланишича, ўсимлик дунёси объектларидан илмий-тадқиқот мақсадларида ёввойи ўсимликларни, уларнинг қисмларини ва маҳсулларини ўсиш муҳитидан олмасдан ва олган ҳолда фойдаланишга фақат қонунда белгиланган тартибда йўл қўйилади. Табиий ўсимликлар жамоаларида илмий-тадқиқот ишларини ўтказиш учун тегишли юридик шахсларга махсус учаткалар ажратилиши лозим. Агар бу ўсимлик жамоаларида илмий-тадқиқот олиб бориш лозим бўлса, бошқа ташкилотларнинг бу объектдан фойдаланиши чекланиши мумкин. Ўсимлик дунёси объектларидан маданий-маърифий, тарбиявий, соғломлаштириш, реқоеация ва эстетик мақсадларда фойдаланиши улардан фойдаланишнинг мустақил тури ҳисобланади. Шифобахш хоссаларга эга бўлган ва аҳолининг дам олиши учун қулай шарт шароит яратадиган ўсимлик дунёси объектларидан соғломлаштириш ва реқоеация мақсадларида

фойдаланилади. Бундай жойларда санаториялар, шифохоналар, дам олиш уйлари, лагерлар бунёд этилиб, улардан аҳолини дам олиши, соғлиғини тиклаши мақсадларида фойдаланилади. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш туридан оҳиргиси улардан табиатни муҳофаза қилиш мақсадларида фойдаланишдир. Маълумки, ўсимлик дунёси тоғларда сувларни тўпланиши, тоғларда жарликларни пайдо бўлиши олдини олиш, суғориладиган ерлар, экин майдонларини сув ва шамол эрозиясидан асраш, сув бўйи теграларини сақлаш, атмосфера ҳавосини мўтадил равишда сақлаб туришда асосий восита ҳисобланади. Шу сабабдан сув бўйи теграларида, экин майдонлари атрофида ер ва сув ресурсларини муҳофаза қилиш мақсадида дарахтлар экилиб, улардан табиатни муҳофаза қилиш мақсади кўзланади. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонуннинг 10-моддасида белгилаб берилган. Шулардан биринчиси ўсимлик дунёси объектларидан уларни бериб қўйиш шартларига мувофиқ фойдаланишдир. Ўсимлик дунёси объектлари нима мақсадда берилган бўлса, яъни илмий мақсадда фойдаланишга, ёғоч кесиш учунми, ёхуд яйлов мақсадидами фойдаланувчи юридик ва жисмоний шахслар шу мақсадда фойдаланиш ҳуқуқига эга бўладилар. Агар ўсимлик дунёси объекти илмий мақсадлар учун берилган бўлса, ундан овчилик учун фойдаланиш мумкин эмас ва ҳоказо. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланувчиларнинг навбатдаги ҳуқуқларидан бири бу белгиланган тартибда олинган ўсимлик дунёси объектлари маҳсулотини тасарруф этиш ҳуқуқидир. Ўсимлик дунёсидан фойдаланувчилар маълумки ундан фойдаланиш жараёнида маълум мол-

мулкка - овчилик маҳсулотлари, доривор ва зироворлар, ёғоч хом ашёси, пичан, озиқ-овқат маҳсулотларига эга бўладилар. Қонунда белгиланган тартибда эгалланган ушбу ўсимлик дунёси маҳсулотлари ундан фойдаланувчи юридик ва жисмоний шахслар томонидан мустақил равишда тасарруф этилади. Юқорида айтилганлардан ташқари симлик дунёси объектларидан фойдаланувчилар бузилган ҳуқуқларини тикланиши ҳамда ўзларига етказилган зарарнинг қопланишини талаб қилиш ҳуқуқига эгадирлар. Масалан, ўрмон хўжалиги корхоналари юридик ва жисмоний шахслар томонидан ўрмонлардан қонунга хилоф равишда фойдаланилганда бузилган ҳуқуқларини суд йўли билан тиклаш ва ўзларига етказилган зарарни тўла ундириб олиш ҳуқуқига эгадирлар. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланувчилар ҳуқуқлар билан бир қаторда баъзи мажбуриятларга ҳам риоя қилишлари шартдир. Шулардан энг муҳими ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланишнинг белгиланган қоидаларига риоя этишдир. Маълумки, ўсимлик дунёси объектлари олдиндан белгиланган мақсад, яъни яйлов мақсадида, ёввойи ўсимлик меваларини териш, илмий мақсадда, ёхуд пичан ўриш, ёки ёғоч кесиш масадларида берилиши мумкин. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланувчилар энг аввало мана шу талабга риоя қилган ҳолда ундан фойдаланишлари лозим. Бундан ташқари, ёғоч кесиш, пичан ўриш, ов қилишнинг ўз тартиб- қоидалари мавжуд бўлиб, ўсимлик дунёсидан фойдаланувчилар шу шартларни ҳам бажаришлари талаб этилади. Навбатдаги мажбуриятларидан бири фойдаланишга бериб қўйилган ўсимлик дунёси объектларидан оқилона фойдаланиш шартдир. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланувчи субъектлар ундан илм-фан тавсияси асосида, унга зарар етказмасдан, камёб ўсимлик турларини йўқолиб кетишга йўл қўймасдан, табиатнинг умумий қонуниятларига риоя этган ҳолда, ўсимлик дунёсини тақоор кўпайтиришни кўзлаб оқилона фойдаланишга мажбурдирлар.

Ўсимлик дунёси объектларини муҳофаза қилиш ва уларни тақоор кўпайтириш чора-тадбирларини амалга ошириш фойдаланувчиларнинг асосий мажбуриятларидан биридир. Бунинг учун ўсимлик дунёси объектларини муҳофаза қилиш ва уларни кўпайтириш қоидалари ва нормативларини белгилаш, Ўзбекистон Республикаси Қизил китобига киритилган камёб ва йўқолиб кетиш хавфи остида турган ўсимликлар турларини муҳофаза қилишнинг алоҳида режимини белгилаш, ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланишда чеклашлар ва таъқиқлашларни белгилаш, алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар барпо қилиш, ўсимлик дунёси объектлари ва улар ўсадиган муҳитни муҳофаза қилиш, улардан фойдаланиш ва тақоор кўпайтириш соҳасидаги илмий- тадқиқотларни ташкил этиш, давлат экологик экспертизаси ўтказиш, давлат назоратини амалга ошириш каби тадбирларни амалга ошириш лозим бўлади. Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш учун қонунда белгиланишича, ўсимлик дунёси объектлари ўсадиган муҳитга таъсир кўрсатадиган фаолият шу объектларнинг сақланишини таъминлайдиган талабларга риоя этилган ҳолда амалга оширилиши лозим (24-модда). Ўсимлик дунёси ўсадиган муҳитга салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган ишлаб чиқариш объектларини жойлаштириш ва улардан фойдаланиш, янги технологияларни жорий этиш, геология-қидирув ишларини ўтказиш, фойдали қазилмаларни қазиб олиш, чорва молларини ўтлатиб боқиш Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси ва Ўзбекистон Республикаси Давлат ўрмон қўмитаси билан келишиб олиниши керак Ўсимлик дунёсини ҳимоя қилиш чора-тадбирлари билан таъминланмаган ишлаб чиқариш объектларини ишга тушириш ҳамда технологияларни қўллаш ман қилинади. Минерал ўғитлар ва бошқа дорилар қўлланилган тақдирда ўсимлик дунёси объектларини муҳофаза қилиш талаблари ҳисобга олиниши зарур бўлади. Юқорида санаб кўрсатилганлардан ташқари, юридик ва жисмоний шахслар ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш жойларида ёнғин

хавфсизлигига риоя этишлари ҳамда ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланганлик учун ҳақни ўз вақтида тўлаб боришлари талаб этилади. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг чора-тадбирлари Ўсимлик дунёси объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг чора-тадбирлари Ўзбекистон Республикасининг ҳаракатдаги қонунларида белгиланган. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида кўрсатилишича, ўсимлик дунёси умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва давлат муҳофазасидадир (55-модда). Бундан ташқари Асосий қонунимизда фуқароларнинг табиий атроф муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишлари лозимлиги ўрнатилган. Бу конституцион қоидалар ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг кафолатлари бўлиб ҳисобланади. Ушбу конституцион қоидалардан келиб чиқиб Ўзбекистон Республикасининг "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги, "Ўрмон тўғрисида"ги, "Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида"ги, "Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонунларида ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг чора-тадбирлари белгиланган. Чунончи, Ўзбекистон Республикасининг "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида"ги қонунида кўрсатилишича, ўсимлик дунёсидан оқилона фойдаланиш зарур ва у давлат муҳофазасидадир (3-модда). Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланувчилар ундан қонунда белгиланган тартиб- қоидаларга риоя этган ҳолда фойдаланишлари шарт. Агар шу тартибга риоя қилинмаса ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда чеклаб қўйилиши, тўхтатиб турилиши ёки ман этилиши мумкин (11-модда). Бундан ташқари, ушбу қонунда ўрнатилишича Ўзбекистон Республикаси Қизил китобига киритилган камёб ва йўқолиб

кетиш хавфи остиба турган ўсимлик турларини йиғиш ман этилади. Улардан фойдаланишга, савдо қилишга, чет элга олиб чиқишга алоҳида ҳолларда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг тақдимномаси ва Ўзбекистон Фанлар академиясининг хулосаси бўйича берадиган рухсатномалар асосида йўл қўйилган (11-модда). Ўсимлик дунёси ўсадиган муҳитга салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган ишлаб чиқариш объектларини жойлаштириш ва улардан фойдаланиш агар ҳимоя қилиш чора-тадбирлари билан таъминланмаган бўлса ишга тушириш таъқиқланади. Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилиш фуқаролиқ маъмурий, жиноий ҳуқуқий восита ва усуллар ёрдамида ҳам амалга оширилиши мумкин. Фуқаролик кодексида белгиланган бузилган ҳуқуқни ҳимоя этиш усуллари ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилишда ҳам қўлланилиши мумкин. Шундай усуллардан бири ҳуқуқни бузишга қаратилган битимни ҳақиқий эмас деб топиш ҳисобланади. Масалан, ўсимлик дунёси объектларига ничсбатан ғайриқонуний битимлар тузилса, пичанзорлар ғайриқонуний равишда фойдаланишга берилса, ўрмон фондига нисбатан ижара шартномаси қонунни бузган ҳолда тузилса бундай битимлар ҳақиқий эмас деб топилади ва тарафларнинг ҳар бири бошқасига битим бўйича олган ҳамма нарсани қайтариб бериши, олинган нарсани аслича қайтариб бериш, олинган даромадни, етказилган зарарни қоплаш ҳаракатларини амалга ошириши лозим бўлади. Яна бир фуқаролик ҳуқуқий ҳимоя усули ҳуқуқий муносабатни бекор қилиш ёки ўзгартириш ҳисобланади. Маълумки, ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш бўйича ҳуқуқий муносабат турли субъектлар ўртасида субъектив ҳуқуқларни амалга ошириш ёки бурчларни бажариш бўйича рўй берадиган ўзаро ижтимоий муносабат маъносида тушунилади. Бундай ҳуқуқий муносабат ичида энг кенг тарқалгани шартномавий

муносабатдир. Агар мана шу ҳуқуқий муносабат жараёнида унинг бошқа иштирокчилари томонидан ҳуқуқ бузиладиган бўлса, бундай ҳуқуқий муносабатни бекор қилиш ёки ўзгартиши мумкин. Бузилган ҳуқуқни ҳимоя қилиш усулларидан яна бири ҳуқуқбузар томонидан бурчни аслича (натура) ҳолида бажаришга мажбур қилиш ҳисобланади. Масалан, ўсимлик дунёси объектни тақоор кўпайтириш мажбуриятини олган томон шу мажбуриятни бажармаса, уни тегишли тартибда ушбу бурчни бажаришга мажбур этиш мумкин. Зарарни қоплаш ва неустойка ундириш бузилган ҳуқуқни ҳимоя қилиш йўлларидан биридир. Ушбу усул бурчни натура шаклида ижро этишга мажбурлаш усулидан шуниси билан фарқ қиладики, бунда ҳуқуқбузар томонидан содир этилган ҳуқуқбузарлик учун пул кўринишида товон тўланишига рози бўлинади. Ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш қоидалари бузилганда фуқаролик ҳуқуқий жавобгарлик сифатида неустойка ундириш қўлланилади. Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи маъмурий ҳуқуқий усуллар ёрдамида ҳам ҳимоя қилинади. Бунда маъмурий қонунчилик чора-тадбирлари ҳуқуқ бузилишини тиклашга, айбдорни маъмурий йўллар билан жазолашга хизмат қилади. Чунончи, Ўзбекистон Республикаининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг VIII бобида кўрсатилишича, ўрмон фонди ерларидан фойдаланиш қоидаларини бузиш (77-модда), кесиладиган ўрмон фондидан фойдаланиш тартибини бузиш (78-модда), дарахтлар, буталар, бошқа ўрмон ўсимликлари ва ниҳоларни ғайриқонуний равишда кесиш, шикастлантириш ёки йўқ қилиш (79-модда), ўрмонларни тиклаш қоидаларини бузиш (80-модда), Қизил китобга киритилган ўсимликларни йиғиш (81-модда), алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тартибини бузиш (82-модда), ўрмон учун фойдали фаунани йўқ қилиб юбориш (83-модда), ўрмонларда ёнғин хавфсизлиги талабларини бузиш (84-модда) каби маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этган фуқароларга нисбатан энг кам иш ҳақининг учдан бир қисмидан

тортиб, то беш бараваригача, мансабдор шахсларга эса бир бараваридан, то етти бараваригача жарима солиш жазоси қўлланилади. Агар аниқ бир маъмурий ҳуқуқбузарлиқ масалан Қизил китобга киритилган ўсимликларни йиғиш (81-модда) ҳуқуқбузарлигини оладиган бўлсак ушбу нормада белгиланишича, Ўзбекистон Республикасининг Қизил китобига киритилган ўсимликларни ёхуд шундай ўсимликларнинг илдизлари, поялари, шохлари, барглари, гуллари, мевалари ва уруғларини ўзбошимчалик билан йиғиш фуқароларга энг кам иш ҳақининг иккидан бир қисмидан икки бараваригача, мансабдор шахсларга эса икки бараваридан беш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Ҳудди шундай ҳуқуқбузарлик маъмурий жазо чораси қўлланилгандан кейин бир йил давомида тақоор содир этилган бўлса, фуқароларга энг кам иш ҳақининг икки бараваридан беш бараваригача, мансабдор шахсларга эса уч бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг навбатдаги воситаларидан бири жиноий-ҳуқуқий жазо чоралари билан ҳимоя этишдир. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг экология соҳасидаги жиноятларга бағишланган тўртинчи бўлимининг ўн тўртинчи бобида атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги жиноятлар учун жиноий жавобгарлик белгиланган бўлиб, бу жиноий жазо чоралари ўсимлик дунёсидан фойдаланиш қоидаларини бузганларга нисбатан ҳам қўлланилади. Хусусан, Жиноят кодексининг 198-моддасида экинзор, ўрмон ёки бошқа дов- дарахтларга шикаст етказиш ёки уларни нобуд қилиш, 199-моддада ўсимликлар касалликлари ёки зараркунандалари билан кураш талабларини бузиш, 202-моддасида ҳайвонот ёки ўсимлик дунёсидан фойдаланиш тартибини бузиш, 204-моддасида эса алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг тартибини бузиш каби жиноий хатти-ҳаракатлар учун энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бораваридан юз бараваригача миқдорда жарима, уч йилгача муддатда ахлоқ тузатиш иши, муайян ҳуқуқдан беш йилгача

муддатга маҳрум қилиш, мол-мулкини мусодара қилиш, олти ойгача қамо, ҳамда беш ймлгача муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазолари қўлланилиши мумкинлиги белгиланган.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

Похожие

Ҳайвонот дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ерлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ўрмонлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ер ости бойликларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ва объектларнинг ҳуқуқий ҳолати