Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ва объектларнинг ҳуқуқий ҳолати - Экология - Рефераты

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ва объектларнинг ҳуқуқий ҳолати

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

145.5 KB

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ва объектларнинг ҳуқуқий ҳолати Режа: 1. Мухофаза этиладиган табиий ҳудудлар ҳуқуқий ҳолатининг тушунчаси ва хусусиятлари. 2 М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг асосий турлари. 3 Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисидаги қонунчиликни бузганлик учун жавобгарлиқ

Мухофаза этиладиган табиий ҳудудлар ҳуқуқий ҳолатининг тушунчаси ва хусусиятлари Бугунги кунда жамият ва табиатнинг ўзаро таъсири муаммолари тобора катта аҳамиятга эга бўлмоқда ва ҳозирги, шунингдек келгуси авлодларнинг фаравонлиги, умуман жаҳон цивилизациясининг тақдири экологик муаммоларнинг ижобий ҳал этилишига кўпроқ боғлиқ бўлиб қолмоқда. Илмий-техника ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида кескин ўзгариб бораётган атроф муҳит, экологик муаммоларни келтириб чиқармоқда, инсон уни ҳаётига, турмуш-тарзига, ҳамда генетик фонди ва ирсиятига салбий таъсир кўрсатмоқда. Бу эса ҳозир ер юзида яшаб турганларнигина эмас, балки келгуси авлодлар саломатлигига, айниқса ер, сув, атмосфера ҳавоси, ер ости бойликлари, ҳайвонот ва ўсимликлар дунёси, табиат ва тарихий ёдгорликларнинг табиий ҳолатига ҳам салбий таъсир қилмоқда. Мазкур масалага, Ўзбекистон Республикаси дастлаб мустақилликка эришган пайтидан бошлаб эътибор берди ва биринчилар қаторида 1993 йил 7 майда Ўзбекистон Республикасининг " Алохида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонунини қабул қилди. 2002 йилда “Мухофаза этиладиган табиий худудлартўғрисида қонун” деб ўзгартирилди Мазкур қонун ҳозирги ва келажак авлод манфаатларини кўзлаб ноёб ҳамда экологиқ иқтисодий, илмий, маданий, санитария-соғломлаштириш, эстетик нуқтаи назардан миллий бойлик ва умумхалқ мулки бўлмиш қимматли табиий мажмуиларни муҳофаза этишнинг умумий, ҳуқуқий, экологиқ иқтисодий ва ташкилий асосларини белгилаб берди. Ўзбекистон Республикасида ўсимликлар ва ҳайвонот дунёсини ҳамда давлат миллий табиат боғлари, давлат табиат ва тарихий ёдгорликларини сақлаб қолиш уларни сонини кўпайтириш инсон ҳаётини экологик нормал сақлашга табиат билан жамият ва инсон ўртасидаги маълум мутаносибликни сақлашга катта ёрдам беради. Ҳозирги пайтда республикамизда қўриқланадиган ерларнинг умумий майдони 2 миллион гектардан ортиқ, алоҳида қўриқланадиган 11 табиий ҳудудий объект, жумладан 9 қўриқхона, 400 дан ортиқ табиат ёдгорликлари мавжуд. Демак ана шунча ўхшаш муҳофаза этиладиган ва бошқа табиий ҳудудлар ҳуқуқий муҳофаза қилинмоғи лозим. Шуни таъкидлаш жоизки, республикамиздаги барча муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар қонун билан муҳофаза қилишмоғи ва ҳуқуқий тартибга солиниши мақсадга мувофиқдир. Ўзбекистон Республикасида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни ташкил этиш, улардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш соҳасидаги муносабатлар ушбу қонундан, шунингдек ер, сув, ўрмон тўғрисидаги қонунлар, ер ости бойликларидан фойдаланиш тўғрисидаги, атмосфера

ҳавосини муҳофаза этиш тўғрисидаги ҳамда атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлардан иборат муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси қонунлари ва Ўзбекистон Республикасининг бошқа қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. Қорақалпоғистон Республикасида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни ташкил этиш, улардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш соҳасидаги муносабатлар Қорақалпоғистон Республикаси қонунлари билан ҳам тартибга солиб турилади. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси қонунларининг вазифалари ноёб табиий мажмуиларни, табиат ёдгорликларини, ўсимликлар ва ҳайвонларнинг ирсий фондини сақлаб қолишдан, табиий жараёнларни ўрганишдан ҳамда табиий муҳитни кузатиш ва тадқиқ этиш мажмуидан, аҳолини экология бобида тарбиялашдан, табиатни муҳофаза қилиш аҳамиятига молиқ ҳудудлардан хўжалик мақсадида фойдаланишни чеклашдан иборатдир. " Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар"нинг таърифи ва уларни ҳуқуқий мақоми юқорида номи тилга олинган қонуннинг 3-моддасида қуйидагича кўрсатилган. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар - бу ерлар ва сув кенгликлари (акваториялар)нинг устивор экологиқ илмий, маданий, эстетиқ санитария соғломлаштириш аҳамияти молик қисмларидир. Табиат ранг-баранглигини сақлаб қолиш, экологик мувозанатни ва биосфера мониторингини сақлаб туришга, шунингдек шикаст етган табиий мажмуиларни тиклашга мўлжалланган ягона тизимни ташкил этувчи Ўзбекистон Республикасининг муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни хўжалик мақсадида фойдаланишдан тўлиқ ёки қисман, бир умрга ёки вақтинча тортиб олиниши мумкин. Табиий захиралардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишга доир режалар ва дастурлар, ер тузилиши ва жойларни текислаш кесмалари ҳамда бошқа режаларни ишлаб чиқишда муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ҳисобга олинади. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларга қонунда белгилаб қўйилган тартибда давлат қўриқхоналари (шу жумладан биосфера қўриқхоналари), давлат миллий боғлари, давлат табиат ёдгорликлари, давлат буюртма қўриқхоналари мақоми берилади. Сувни муҳофаза қилиш минтақалари (тегралари), курорт ва реқоеация тегралари, ер усти ва ер ости сувлари ҳосил бўладиган тегралар (дарё увалари, оқизиқли адирлар, тоғ ёнбағирларининг этаклари), нодир ва қимматбаҳо минерал конлари, муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг қўриқланма (оралиқ) тегралари, балиқ хўжалиги тегралари, ўрмонларнинг тақиқланган минтақалари, тарихий-табиий ва ёдгорий боғлар, ботаника ва ҳайвонот боғлари, дендрарийлар ҳамда Ўзбекистон Республикаси қонунлари ва халқаро шартномалар билан белгилаб қуйиладиган тартиб асосидаги бошқа ҳудудлар ҳам муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларга киради. Давлат ҳокимияти ва бошқаруви маҳаллий идораларнинг қарорлари билан муҳофаза

этиладиган табиий ҳудудларнинг бошқа тоифалари ҳам назарда тутилиши мумкин. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни ташкил этиш, улардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат бошқарувини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, давлат ҳокимияти ва бошқаруви маҳаллий идоралари амалга оширадилар. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат назоратини Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси амалга оширади. Ўзбекистон Республикасининг "муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонунида ушбу тоифа ерларига қандай ерлар кириши ҳам аниқ баён этилган. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ерлари табиатни муҳофаза этиш, соғломлаштириш, реқоеация ва тарихий-маданий аҳамиятга молик ерлар жумласига киради. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ерларида уларнинг мақсад-муддаосига зид фаолият тақиқланади. Юқорида айтиб ўтилган ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишнинг тартиби ва шартлари ушбу қонун ва Ер кодексидаги Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан белгилаб қўйилади. Давлат қўриқхоналари, давлат миллий боғлари ер учун ҳақ тўлашдан озод этиладилар. Муҳофаза этиладиган бошқа табиий ҳудудлар ҳам Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгилаб қўйилган тартибда ер учун ҳақ тўлашдан озод этилишлари мумкин. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларда хўжалик фаолияти билан шуғулланилган ҳолларда ижара ҳақи ва ер солиғи ундириб олинади. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ерлари тортиб олинишига фавқулодда ҳолларда Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартибда йўл қўйилади (5-модда). Шунингдек, муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни ташкил этиш ҳам катта аҳамиятга эга бўлиб қонун асосида, амалдаги ҳуқуқий нормаларга мос бўлиши мақсадга мувофиқдир. Ушбу масала " Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонуннинг 7-моддасида қуйидагича ифодаланган. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни ривожлантириш ва жойлаштиришнинг бош кесмаси ёки табиатни муҳофаза қилишнинг ҳудудий мажмуи кесмасига мувофиқ барпо этилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни ривожлантириш ва жойлаштиришнинг бош кесмасини ёки давлат ҳокимияти маҳаллий идоралари табиатни муҳофаза қилишнинг идоралари табиатни муҳофаза қилишнинг ҳудудий мажмуи кесмасини тасдиқлаши билан айни бир вақтда муҳофаза этишга тавсия этилаётган ер майдонини захиралаш тўғрисида қарор қабул қилинади. муҳофаза этиладиган ҳудуд ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилингунга қадар мазкур ҳудудда ер эгалари ва ердан фойдаланувчиларнинг хўжалик фаолияти чекланади ёки тўхтатилади. Бундай ҳолларда ер эгалари ва ердан

фойдаланувчилар хўжалик фаолиятининг чекланиши ёки тўхтатилиши туфайли қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги ишлаб чиқаришида кўрилган йўқотиш ва талафотлар учун товон олиш ҳуқуқига эгадирлар ҳамда ер солиғи бўйича имтиёзлардан фойдаланадилар. Таъкидлаш жоизки, муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг давлат кадастри ҳам катта аҳамиятга эга. Ушбу муаммо мазкур қонунда етарлича ўз аксини топган. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг давлат кадастри бу ҳудудларнинг ҳуқуқий мақоми, уларнинг жуғрофий мавқеи, миқдор ва сифат кўрсаткичлари, экологиқ илмий, маърифий ва бошқа хил аҳамияти тўғрисидаги, ер эгалари ва ердан қамраб олади. Ўзбекистон Республикасининг муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлари давлат кадастри мазкур ҳудудлар тармоғини режалаштириш, уларни муҳофаза этишни таъминлаш ва илмий тадқиқотлар ўтказиш, тегишли қоидага риоя этилиши устидан давлат назорати даражасини ошириш, шунингдек ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва жойлаштиришни режалаштириш чоғида бу ҳудудлар ўрни ва аҳамиятини ҳисобга олиш мақсадида юритилади. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг давлат кадастри республика бюджети ҳисобидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлаган ягона тизим асосида юритилади. Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг давлат кадастрини юритишни Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг идоралари Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси билан биргаликда амалга оширадилар. Хуллас, "Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолатини" қуйидаги хусусиятлари мавжуд. 1) У Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қўйган талабига мослиги, конституциявий устиворликка эга эканлиги ҳамда давлат томонидан муҳофаза этилиши; 2) муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолатини ўрганиш ва у туғрисидаги қонун давлат қўриқхоналари, давлат миллий табиат боғлари, давлат буюртма қўриқхоналари ва давлат табиат ёдгорликлари, муҳофаза этиладиган ўзга табиий ҳудудлар ва бошқа масалаларни ҳамда у билан боғлиқ барча муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиши билан; 3) У янги ижтимоий тузум, бозор муносабатларини мустаҳкамлаш ва экологик сиёсатни барқарорлаштириш учун янги ҳуқуқий экологик замин бўлиб, муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни муҳофаза қилиш ҳамда уларни ҳуқуқий тартибга солишни ўз олдига мақсад қилиб қўйиши билан; 4) Мазкур соҳани ҳуқуқий тартибга солиш бозор иқтисодиётида қабул қилинган экологик қонунларни қўллаш ва улар билан биргаликда экологик муҳитни яхшилашга, табиат объектларидан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишга, айниқса, муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни сақлашга;

5) Ушбу соҳа фуқароларимиздан шу кунги ҳаёт талаби асосида экологик ҳуқуқий маънавият ва маданиятли бўлишни, ҳамда ушбу йўналишда доим юксалиш бўлишини тақозо қилиши ва бошқа хусусиятлари билан алоҳида ажралиб туради. 2 М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг асосий турлари. 1. а) давлат қўриқхоналари ва уларни ҳуқуқий тартиби Ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш, уларнинг нодир ва тугаб бораётган турларини сақлаб қолиш, сонини кўпайтиришда қўриқхона, заказник ва халқ ҳиёбонларининг аҳамияти каттадир. "Жайрон" экологик маркази фаолият кўрсатмоқда. Қўриқланадиган ерларнинг умумий майдони 2 миллион гектардан ортиқ. Республикамизда алоҳида қўриқланадиган 11 табиий-ҳудудий объект, шу жумладан 9 қўриқхона бўлиб, 3 таси - тоғда, 3 таси - дарё қайиридаги тўқайда ва 3 таси чўл ландшафтларида жойлашган. Булар Чатқол тоғ-ўрмон, Пайғамбаророл, Қизил-қум, Бодайтўқай, Нурота, Зарафшон, Ҳисор, Варданзи, Кўҳитангтоғ, Китоб қўриқхоналаридир. Бу қўриқхоналарда биоэкологик тадқиқотлар олиб борилади. Таъкидлаш жоизки, давлат қўриқхоналарини таърифи ва вазифалари Ўзбекистон Республикасининг "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонунида аниқ кўрсатиб берилди. Мазкур қонуннинг 10-моддасига асосан: Давлат қўриқхоналари ўз олдига оддий, одатий ва ноёб табиий мажмуилар, ўсимликлар ва ҳайвонларнинг ирсий фондларини сақлаб қолиш ва ўрганиш, табиий жараёнлар ва ҳодисалар ўзгариши устидан мониторинг ўтказиш мақсадини қўйган табиатни муҳофаза этувчи илмий-тадқиқот муассасалари ҳисобланади. Давлат қўриқхоналари ҳудудидаги ер, сув, ер ости бойликлари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси хўжалик фойдаланишидан тўлиқ ва бир умрга тортиб олинади ҳамда доимий фойдаланиш учун қўриқхоналарга бепул берилади. Давлат қўриқхоналари ерларини ижарага бериш тақиқланади. Ҳудуди табиий ландшафтларнинг хос бўлакларидан иборат бўлган ва белгиланган тартибда биосфера қўриқхоналарининг халқаро шохобчасига киритилган давлат қўриқхоналари биосфера давлат қўриқхоналари мақомига эгадир. Давлат қўриқхоналари зиммасига: муҳофаза остига олинган бутун табиий мажмуани табиий ҳолатда асраш; илмий тадқиқотлар ўтказиш; руёбга чиқарилганда қўриқхоналар ва муҳофаза этилаётган теграларнинг табиий мажмуига салбий таъсир этиши мумкин бўлган хўжалик объектлари ва бошқа объектларнинг лойиҳалари ҳамда уларни жойлаштириш кесмаларининг давлат экологик экспертизасида қатнашиш;

табиатни муҳофаза қилиш соҳасида илмий ходимлар ва мутахассислар тайёрлашга ҳамкорлик қилиш; экологик билимларни тарғиб этиш вазифалари юкланади. Шуни алоҳида қайд этиш жоизки, давлат қўриқхоналарини ташкил этиш тўғрисидаги қарорни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қабул қилади. Давлат қўриқхоналарини бошқариш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилайдиган идоралар томонидан амалга оширилади. Ҳар бир қўриқхона қайси идоранинг тасарруфида бўлса, шу идора Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси билан келишиб туриб тасдиқлайдиган Низом асосида фаолият кўрсатади. Амалиётда давлат қўриқхоналарининг мақоми ва маблағлари масаласи катта аҳамиятга эгадир. Юқорида номи зикр этилган қонун ушбу масалага қуйидагича эътибор беради. Давлат қўриқхоналари юридик шахс бўлиб, республика бюджетидан таъминланади, мустақил балансда туради, уларнинг банк муассасаларида ўз ҳисоб рақамлари, ўз номида ва Ўзбекистон Республикаси давлат герби туширилган муҳри бўлади. Давлат қўриқхоналарининг маблағлари, шу жумладан чет эл валютасидан иборат маблағлари: Ўзбекистон Республикаси бюджети ажратмаларидан; илмий, табиатни муҳофаза қилиш, реклама-ноширлик ва маърифий фаолиятдан келадиган даромадлардан; корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва айрим шахслар фаолияти натижасида давлат қўриқхонасига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш тушумларидан; маъмурий ва суд йўли билан ундириб олинадиган жарима пулларидан; овчилик ва балиқчиликнинг мусодара этилган асбобларини, ноқонуний ўлжа қилинган маҳсулотларни сотишдан олинган пуллардан; корхоналар, ташкилотлар, муассасалар, шунингдек фуқаролардан беғараз ёрдам тарзида келадиган тушумлардан ҳосил этилади. Давлат қўриқхоналари ўз маблағларини аниқ мақсадга қаратган ҳолда мустақил тарзда, ушбу қонуннинг 11-моддасида белгиланган тартибга мувофиқ тасарруф этадилар (12-модда). Давлат қўриқхоналарининг иш тартиби амалдаги қонун билан тартибга солиниб алоҳида хусусиятга эга. Ушбу қонуннинг 13-моддасига асосан: давлат қўриқхоналарининг ҳудудида қўриқхоналар мақсадларига зид бўлган табиий жараёнларнинг ривожланишига путур етказадиган ёки табиий мажмуи ва объектлар ҳолатига таҳдид соладиган ҳар қанақа хўжалиқ реқоеация ва бошқа йўсиндаги фаолият тақиқланади. Қўриқхоналарнинг ҳудудларида ва уларнинг қўриқланма теграларида иқлимлаштириш мақсадида ўсимликлар ва жониворлар турларини ва хилларини жойлаштириш тақиқланади. Давлат қўриқхоналарида улар тўғрисидаги тасдиқланган низомга мувофиқ ёнғинга қарши тадбирлар ўтказишга йўл қўйилади.

Қўриқхоналарнинг ёки уларда мутасаддилик қилувчи идораларнинг ходими бўлмаган фуқароларнинг қўриқхоналар ҳудудида бўлишига уларда ана шу идоралар ёки қўриқхона маъмурияти берган руҳсатнома бўлган тақдирдагина йўл қўйилади. Давлат қўриқхоналарининг фаолияти ҳам мазкур қонун билан тартибга солинади. Жумладан қонуннинг 14-моддаси давлат қўриқхоналарида илмий- тадқиқот фаолияти олиб бориш масаласига бағишланган ва қуйидаги ҳолатлари кўрсатилган. Илмий тадқиқотларни йўлга қўйиш ва ўтказиш учун давлат қўриқхоналари ўз илмий ходимлар штати билан таъминланади. Илмий тадқиқотлар, шунингдеқ чет илмий ташкилотларни ва айрим мутахассисларни жалб этиш йўли билан ҳам ўтказилиши мумкин. Давлат қўриқхоналарида олимлар кенгаши (илмий кенгаш) тузилади. "Табиат солномаси" ни юритиш барча давлат қўриқхоналари учун мажбурийдир. Давлат қўриқхоналарининг илмий жамғармаларини сақлаш муддати чегараланмайди. Давлат қўриқхоналарига илмий асарларни нашр этиш ҳуқуқи берилади. Давлат қўриқхоналарининг илмий тадқиқотларини Ўзбекистон Республикасининг Фанлар академияси мувофиқлаштириб боради. б) давлат миллий табиат боғлари Давлат миллий табиат боғлари билан боғлиқ бўлган барча экологик- ҳуқуқий муаммолар Ўзбекистон Республикасининг "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги Қонуни билан тартибга солинади. Қонуннинг III-бўлим, 15-18-моддалари бевосита мазкур масалага бағишланган. Ушбу қонунда давлат миллий табиат боғларининг таърифи ва аниқ вазифалари кўрсатиб берилган. Жумладан ана шу қонуннинг 15-моддасига кўра, давлат миллий табиат боғлари табиатни муҳофаза қилиш муассасаси бўлиб, уларнинг ҳудудлари (акваторийлари) алоҳида экологиқ тарихий ва эстетик қимматга эга бўлган ҳамда табиатни муҳофаза қилиш, реқоеация, маърифий, илмий ва маданий мақсадларда фойдаланишга мўлжалланган табиий мажмуиларни қамраб олади. Давлат миллий табиат боғлари ҳудуди давлат миллий боғларига эгалик қилиш ёки улардан фойдаланиш учун бериладиган ерларда, шунингдек бошқа ер эгалари ва ердан фойдаланувчиларнинг ерларида жойлашади. Давлат миллий табиат боғларида: реқоеация, маърифий ва илмий мақсадларда фойдаланиш учун табиий мажмуилар ва тарихий-маданий меросларни асраб қолишни таъминлайдиган иш тартибига риоя этиш; шикаст етган табиий мажмуиларни тиклаш; тарих, маданият, меъморчилик обидаларини сақлаб қолиш; туризм, экскурсия ва дам олиш учун шароит яратиш; экология билимларини тарғиб қилиш;

захираларни тежайдиган, экологик жиҳатдан соф технологияларни қишлоқ хўжалиги, саноат ишлаб чиқариши ва бошқа фаолиятда ишлатишга жорий этишга кўмаклашиш; табиатни муҳофаза қилиш ва табиатдан оқилона фойдаланиш соҳасида илмий тадқиқотлар ўтказиш, илмий кадрлар ва мутахассислар тайёрлашга ҳамкорлик қилиш вазифалари юклатилади. Ана шу вазифаларни бажариш бевосита давлат миллий табиат боғларининг ташкил этиш ва уларни бошқариш жараёнлари билан ҳам боғлиқ. Давлат миллий табиат боғларини ташкил этиш тўғрисидаги қарорни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси манфаатдор идораларнинг Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси билан келишиб туриб киритган тақдимига кўра қабул қилади. Давлат миллий табиат боғларини бошқариш улар фаолияти табиатни муҳофаза қилиш билан боғлиқ қайси вазирлиқ давлат қўмитаси ёки идора тасарруфида бўлса, шу вазирлиқ давлат қўмитаси ёки идора томонидан амалга оширилади. Ҳар бир миллий боғ қайси идора тасарруфида бўлса, шу идора тасдиқлаб берадиган Низом асосида фаолият кўрсатади. Давлат миллий табиат боғларининг мақоми ва маблағлари ҳам ҳаётий, экологик аҳамиятга эга бўлиб қонунчиликда қуйидагича таърифланган. "Давлат миллий табиат боғлари юридик шахс бўлиб, давлат бюджетини таъминланади, мустақил балансда туради, уларнинг банк муассасаларида ўз ҳисоб рақамлари, ўз номида ва Ўзбекистон Республикаси герби туширилган муҳри бўлади. Давлат миллий табиат боғларининг маблағлари, шу жумладан чет эл валютасидаги маблағлари: Ўзбекистон Республикаси бюджети ажратмаларидан; реқоеация, туризм-экскурсия, реклама-ноширлик ва ушбу қонун ҳамда Миллий боғлар тўғрисидаги низомда рухсат этилган бошқа фаолиятдан келадиган даромадлардан; давлат, кооператив ва бошқа жамоат корхоналари, муассасалари, ташкилотларидан, қўшма корхоналар, ажнабий ва халқаро ташкилотлар ҳамда хусусий шахслардан келадиган пул маблағлари ва моддий бойликлардан; давлат миллий табиат боғини муҳофаза этиш қоидасини бузувчилардан белгиланган тартибда ундириб олинадиган жарима пуллардан иборат тушумлардан; корхона, муассаса, ташкилот ва фуқароларнинг фаолияти натижасида давлат миллий табиат боғига етказилган зарар ўрнини қоплаш ҳисобидан келадиган тушумлардан ҳосил этилади. Давлат миллий табиат боғлари ўз маблағларини аниқ мақсадга қаратган ҳолда мустақил тарзда, ушбу Қонуннинг 16-моддасида белгиланган тартибга мувофиқ тасарруф этадилар." (17-модда).

Ушбу қонунда давлат миллий табиат боғларининг иш тартиби масаласига ҳам эътибор берилиб, қуйидагича кўрсатилган. Давлат миллий табиат боғларининг ҳудудларида табиий мажмуи ва объектлар ҳолатини, уларнинг реқоеация, маданий ва эстетик қимматини инобатга олган ҳолда муҳофаза этиш ва улардан фойдаланишнинг табақалаштирилган тартиби белгилаб қўйилади. Давлат миллий табиат боғларининг теграсида давлат қўриқхоналари ҳудудлари учун назарда тутилган тартибдаги қўриқ тегралари, реқоеация, хўжалик ва ўзга йўсиндаги фойдаланиш тегралари, тарихий-маданий объектларининг муҳофаза тегралари ажратиладики, уларда давлат миллий табиат боғлари вазифаларига зид бўлмаган фаолият билан шуғулланилади. Давлат миллий табиат боғларининг ҳудудида: дарахт кесишга (санитария мақсадидаги ва парваришлаш йўсинидаги кесиш бундан мустасно); экологик жиҳатдан хавф-хатар туғдирувчи саноат корхоналарининг фаолият олиб боришига; гидрологик ва гидрогеологик тартибни ўзгартириб юборувчи ҳаракатларга; тупроқ эрозиясини, шунингдек ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг таназзулини келтириб чиқарувчи ҳаракатларга; давлат миллий табиат боғларининг фаолияти билан боғлиқ бўлмаган йўл ва мухандислик-коммуникация ишлари олиб боришга; кимё ва радиоактив моддаларнинг чиқиндиларини кўмишга; иқлимлаштириш мақсадида тириқ организмларни кўчириб келтиришга йўл қўйилмайди. Давлат миллий табиат боғларида улар ҳудудининг табиий, илмий, эстетик ва маданий қиммати пасайишига олиб келувчи бошқа фаолият турлари тақиқланиши ёки чекланиши мумкин. Боғнинг расамади билан фаолият кўрсатиши учун йўллар, бошқа коммуникация ва иншоотлар қуриш зарур бўлиб қолган муҳофаза қилиш тадбирлари мажмуини ўтказиш мажбурийлиги назарда тутилади (18-модда). Таъкидлаш жоизки "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонунида, давлат қўриқхоналари ва давлат миллий табиат боғларини муҳофаза қилишга ҳам катта эътибор берилган. Жумладан ушбу қонуннинг 33-моддасига асосан: давлат қўриқхоналари ва давлат миллий табиат боғларини муҳофаза қилишни махсус табиат ҳудудларини муҳофаза қилиш инспекцияси амалга оширади ва бу иш давлат қўриқхонаси тўғрисидаги ёки давлат миллий табиат боғи ҳақидаги низом билан тартибга солинади. Муҳофаза қилиш ходимлари давлат қўриқхоналари ва давлат миллий табиат боғлари штатида турадилар ҳамда Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат инспекторларига хос барча ҳуқуқлар ва имтиёзлардан фойдаланадилар, - деб кўрсатилган.

в) давлат буюртма қўриқхоналари. Қўриқхоналардан ташқари камайиб кетаётган ўсимлик ва ҳайвон турларини сақлаб қолиш ва тиклаш мақсадида 10 гектар яқин заказниклар барпо этилган. Масалан, Тошкент вилоятидаги Оқбулоқ заказниги Чатқол тизмаси тармоқларида Оқбулоқ сойи ҳавзасида жойлашган бўлиб, майдони 12,5 минг гектардан ортиқ, унинг ҳудудида оқ тирноқ айиқ, тўнғиз, Ўрта Осиё эчкиси, бўрсиқ ва тош савсари муҳофаза қилинади. Бухоро вилоятидаги ташлама сувлардан ҳосил бўлган кўл асосида ташкил этилган Тўдакўл заказнигида (майдони 30 минг гектар) қишловга учиб келувчи йирик қушлардан - ўрдақ ғоз, бирқозон, оққуш қўриқланади. Денгизкўл заказнигида ҳам (8620 гектар) сув қушларидан ўрдақ ғоз, қоравой, фламинго (қизилғоз) кабилар ҳимоя олинган. Хоразм заказнигида (майдони 11 минг гектар) кўл қушлари ҳамда сутэмизувчи ҳайвонлардан тўнғиз, шоқол, тулки, бўрсиқ қўриқланади. Энг жанубий - Кўҳитанг заказнигида эса (майдони 43 минг гектар) морхўр, Бухоро тоғ қўйи, бургут каби ҳайвонлар билан бирга дунё аҳамиятига молик ажойиб археологик ёдгорлик - Зарауткамар қоя ёзувлари ҳимоя қилинади. 1977 йил республикада биринчи халқ хиёбони - Ўзбекистон халқ хиёбони ташкил этилди. У Жиззах вилоятининг Зомин тумани ҳудудида, Туркистон тизмасининг шимолий ён бағрида, денгиз сатҳидан 1000-4030 метр баландда жойлашган. Майдони 47,47 гектар. Хиёбоннинг ажойиб иқлимли серманзара ландшафтлари аҳолининг дам олиб, хордиқ чиқариш, спорт туризми машғулотлари билан шуғулланиши учун жуда қулайдир. Унда баргли сийрак тоғ ўрмонлари, бутазорлар, арчазорлар, субальп ўтлоқлари табиий мажмуалари муҳофаза қилинади. Ўзбекистон Республикасининг "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонунининг 19-моддасида давлат буюртма қўриқхонаси тушунчаси ва бундай қўриқхоналарни ташкил этиш масаласи аниқ кўрсатилган. Унга кўра, давлат буюртма қўриқхоналари табиий мажмуиларни ёки уларнинг айрим бўлакларини асраш, кўпайтириш ва тиклаш мақсадида буюртма қўриқхона олдига қўйилган вазифаларни бажариш учун зарур муддатга ажратиб бериладиган ҳудудлар (акваторийлар)дир. Давлат буюртма қўриқхоналари республика ва маҳаллий аҳамиятга молик бўлиши мумкин. Буюртма қўриқхоналар вазифасига кўра: алоҳида қимматга эга бўлган табиий ландшафтлар ва мажмуиларни асраш ва тиклаш учун мўлжалланган ландшафт (яхлит) буюртма қўриқхоналарга; қимматли, нодир ва йўқолиб бораётган ўсимликлар ва жониворлар турларини асраб қолиш ва тиклаш учун мўлжалланган биологик (ботаниқ зоологик) буюртма қўриқхоналарга; айрим қазилма бойликлар ва уларнинг мажмуини асраб қолиш учун мўлжалланган палеонтологик буюртма қўриқхоналарга;

жонсиз табиатнинг қимматли объектлари ва мажмуиларини асраб қолиш учун мўлжалланган гидрологик (ботқоқ, кўл, дарё) буюртма қўриқхоналарга; табиат яратган нодир ва ноёб рельеф шаклларини асраб қолиш учун мўлжалланган геоморфологик буюртма қўриқхоналарига; нодир геологик ва минералогик ҳосилалар ва тузилмаларни асраб қолиш учун мўлжалланган геологик ва минералогик буюртма қўриқхоналарга бўлинади. Ноёб минерал ва ўзга хил геологик тузилмаларга эга бўлган ҳамда фундаментал илмий аҳамиятга молик геологик буюртма қўриқхоналарга давлат қўриқхонаси мақоми берилиши мумкин. Буюртма қўриқхоналар фаолият муддатлари кўрсатилмай (муддатсиз), 5 йилдан ортиқ муддатга (узоқ муддатли) ёки 5 йилдан кам муддатга (қисқа муддатли) қилиб ташкил этилади. Республика аҳамиятига молик давлат буюртма қўриқхоналарини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ташкил этади. Маҳаллий аҳамиятга молик давлат буюртма қўриқхоналари табиатни муҳофаза этиш идораларининг тақдимига кўра вилоят ҳокимларининг қарори билан ташкил этилади. Шунингде к, давлат буюртма қўриқхоналарининг иш тартиби ҳам қонунда ўз аксини топган бўлиб, қуйидагича ифодаланган. Давлат буюртма қўриқхоналари деб эълон қилинган ҳудудлар уларни хўжалик мақсадларида истифода этаётган ер эгалари ва ердан фойдаланувчилардан тортиб олинмайди. Ерида давлат буюртма қўриқхоналари ташкил этилган корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар давлат буюртма қўриқхонаси белгилайдиган тартибга риоя этишлари шарт. Давлат буюртма қўриқхоналарининг ҳудудларида буюртма қўриқхона олдига қўйилган вазифаларга зид бўлган фаолиятнинг ҳар қанақа тури тўхтатилади ёки чеклаб қўйилади. Ҳар бир давлат буюртма қўриқхонасининг аниқ вазифалари ва иш тартибининг хусусиятлари Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг идоралари, ер эгалари ва ердан фойдаланувчилар билан келишиб туриб ишлаб чиқиладиган ҳамда давлат буюртма қўриқхонаси ташкил этиш тўғрисида қарор чиқарган идора тасдиқлайдиган низомда белгилаб қўйилади (20-модда). г) давлат табиат ёдгорликлари. Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси республика ҳудудида 400 дан ортиқ табиат ёдгорлигини ҳисобга олган. Булардан атиги 80 га яқини жонсиз табиат ёдгорликларидир. Жонсиз табиат ёдгорликлари орасида хилма-хил карст рельефи шакллари, шу жумладан, археологик аҳамиятга эга бўлган ғорлар ва унгурлар, шунингдек нодир булоқлар, шаршаралар, илмий жиҳатдан катта аҳамиятга эга бўлган қоялар ва геологик очилмаларни муҳофаза қилиш муҳим вазифалардан ҳисобланади.

Айниқса ер ости ландшафтлари, уларнинг бетақоор, сеҳрли ва мафтункор манзаралари жиддий муҳофазага муҳтождир. Шунинг учун ҳам, Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 майда қабул қилинган " МУҲОФАЗА этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонунида V-бўлим, 21-модда айнан ана шу масала, яъни давлат табиат ёдгорликларининг ҳуқуқий-экологик аҳамияти ва уларни муҳофаза қилиш масаласига бағишланган. Зеро, республикамиз ҳудудидаги табиат, тарихий ва археологик ёдгорликлар ҳозирги пайтда айнан муҳофаза қилинишга, тикланиш (реставрация)га жуда муҳтож. Экологиқ илмий, эстетиқ маданий жиҳатдан ноёб, ўрнини тўлдириб бўлмас, қимматли, келиб чиқиши табиий бўлган объектлар давлат табиат ёдгорликлари деб эълон қилинади. Табиат объектларини давлат ҳокимиятининг маҳаллий идоралари табиатни муҳофаза этиш бўйича давлат идоралари тақдимига биноан давлат табиат ёдгорликлари деб эълон қиладилар. Ер эгалари ва ердан фойдаланувчилардан улар эгаллаб турган ер участкаларини тортиб олмай туриб ҳам объект давлат табиат ёдгорлиги деб эълон қилинишига йўл қўйилади. Давлат табиат ёдгорликлари жойлашган ҳудудда уларни асраб қолишга таҳдид этувчи ҳар қандай фаолият тақиқланади. Табиат ёдгорликларини муҳофаза этиш тартибини таъминлашга оид мажбуриятлар бу ёдгорликлар қайси корхона, муассаса ва ташкилот ҳудудида бўлса, шу корхона, муассаса ва ташкилот зиммасига юкланади. Табиий объектни давлат табиат ёдгорлиги деб эълон қилиш тўғрисида қарор чиқарган идора объектни муҳофаза остига ўтказиш ва муҳофаза этиш мажбуриятини расмийлаштириш ишларини амалга оширади. Аҳоли диний мақсадларда фойдаланиб турган давлат табиат ёдгорликлари уларни муҳофаза этиш ва ободонлаштириш ишлари ўтказиш мақсадида давлат табиат ёдгорлигини асраб қолиш шарти билан диний ташкилотларга ёки алоҳида шахсларга фойдаланиш учун ёхуд ижарага берилиши мумкин. Эътиборли томони шундаким, "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги Қонунда, давлат буюртма қўриқхоналари ва давлат табиат ёдгорликларини муҳофаза қилиш масаласини ҳам ўзида акс эттирган. Жумладан, ушбу қонуннинг 34-моддасида шундай дейилган: давлат буюртма қўриқхоналари ва давлат табиат ёдгорликларини муҳофаза қилишни давлат буюртма қўриқхоналари ва давлат табиат ёдгорликлари қайси корхона, муассаса ва ташкилотнинг ер майдонида жойлашган бўлса, ана шу корхона, муассаса ва ташкилот амалга оширади. Башарти давлат буюртма қўриқхонаси ёки давлат табиат ёдгорлиги тасарруф этиш ёхуд фойдаланиш учун берилмаган ер майдонида жойлашган бўлса, у ҳолда бундай қўриқхона ёки табиат ёдгорлигини муҳофаза қилишни у қайси идоранинг қарамоғида бўлса, ана шу идора таъминлайди.

Корхона, муассаса ва ташкилотлар давлат буюртма қўриқхоналари ҳамда давлат табиат ёдгорликлари муҳофаза қилинишини таъминламайдиган ҳолларда давлат буюртма қўриқхонаси ва давлат табиат ёдгорлиги эгаллаб турган ер майдони ҳамда муҳофаза қилинишини таъминлаш учун зарур унга туташ ҳудуд ер эгаларидан ва ердан фойдаланувчилардан олиб қўйилиши мумкин. Агар давлат табиат ёдгорлиги муайян ердан фойдаланувчи, ер эгаси ёки сувдан фойдаланувчига биркитиб қўйилмаган ер майдонида ёки сув объектида жойлашган бўлса, уларнинг муҳофаза қилиниши давлат ҳокимияти ва бошқарувчи маҳаллий идоралари томонидан таъминланади. Давлат буюртма қўриқхоналари ва давлат табиат ёдгорликларини муҳофаза қилишни давлат буюртма қўриқхоналари ва давлат табиат ёдгорликлари қайси корхона, муассаса ва ташкилотнинг ер майдонида жойлашган бўлса, ана шу корхона, муассаса ва ташкилот амалга оширади. Башарти давлат буюртма қўриқхонаси ёки давлат табиат ёдгорлиги тасарруф этиш ёхуд фойдаланиш учун берилмаган ер майдонида жойлашган бўлса, у ҳолда бундай қўриқхона ёки табиат ёдгорлигини муҳофаза қилишни у қайси идоранинг қарамоғида бўлса, ана шу идора таъминлайди. Корхона, муассаса ва ташкилотлар давлат буюртма қўриқхоналари ҳамда давлат табиат ёдгорликлари муҳофаза қилинишини таъминламайдиган ҳолларда давлат табиат ёдгорлиги эгаллаб турган ер майдони ҳамда муҳофаза қилинишини таъминлаш учун зарур унга туташ ҳудуд ер эгаларидан ва ердан фойдаланувчилардан олиб қўйилиши мумкин. Агар давлат табиат ёдгорлиги муайян ердан фойдаланувчи, ер эгаси ёки сувдан фойдаланувчига биркитиб қўйилмаган ер майдонида ёки сув объектида жойлашган бўлса, уларнинг муҳофаза қилиниши давлат ҳокимияти ва бошқарувчи идоралари томонидан таъминланади. д) М уҳофаза этиладиган ўзга табиий ҳудудлар. Ўзбекистон Республикасининг " МУҲОФАЗА этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонунида мазкур масалага алоҳида эътибор берилиб, қонуннинг V-бўлим, 22-32-моддалари айнан шу муаммоларни ўз ичига олган. Жумладан, қонуннинг 22-моддасида "Сувни муҳофаза қилиш минтақалари (тегралари) ва уларни ташкил этиш"га алоҳида эътибор берилган. Унга кўра, дарёларнинг, кўлларнинг, сув омборларининг, каналларнинг, коллекторларнинг ҳамда бошқа сув объектларининг ўзанларига туташ ҳудуд сувни муҳофаза қилиш теграси деб эътироф этилади ва бу ҳудуд учун ифлосланиш, булғаниш, саёзланишнинг ҳамда тўлиб қолишнинг олдини олиш мақсадида, шунингдек энг мақбул сув маромини сақлаб туриш учун махсус тартиб-қоида белгилаб қўйилади. Сувни муҳофаза қилиш минтақалари (тегрилари)нинг иш тартиби ер усти ва ер ости сувлари ҳосил бўладиган тегралар (дарё увалари, оқизиқли адирлар, тоғ ёнбағриларининг этаклари)га ҳам тааллуқлидир. Сувни муҳофаза қилиш минтақалари (тегрилари) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлайдиган тартибга мувофиқ

табиатни муҳофаза қилиш ва сув хўжалиги идораларининг тақдимига биноан белгиланади. Давлатлараро дарёлардаги сувни муҳофаза қилиш тегралари манфаатдор давлатлар ўртасида тузилган шартномаларга биноан белгиланади. Аҳоли пунктлари ҳудудида хўжаликлараро ер тузиш ва ер текислаш чоғида сувни муҳофаза қилиш минтақалари (тегралари) барпо этишга доир масалалар табиатни муҳофаза қилиш ва сув хўжалиги идоралари билан келишиб олиниши лозим. Сувни муҳофаза қилиш минтақалари (тегралари)нинг иш тартибини ҳуқуқий ҳолати ҳам катта аҳамиятга эга. Сувни муҳофаза қилиш теграси доирасида сув объектларини ёқалаб хўжалик фаолияти юритиш қатъий чекланган ҳудуддан иборат қирғоқ бўйи минтақалари ажратилади. Сувни муҳофаза қилиш теграси доирасида аҳоли пунктларидаги аҳолининг ичиши ва рўзғорда фойдаланиши учун сув тўплаш мақсадида сув объектларини ёқалаб санитария муҳофазаси минтақаси белгиланиб, унда ҳар қандай хўжалик фаолияти юритиш ман этилади. Сувни муҳофаза қилиш минтақалари (тегралари) доирасида чекланган хўжалик фаолияти юритишга йўл қўйилади. Сувни муҳофаза қилиш теграсида: бута-дарахтларни кесиш (санитария мақсадидаги ва парвариш йўсинидаги кесиш бундан мустасно); заҳарли кимёвий моддалар қўлланиш, заҳарли кимёвий моддалар ва минерал ўғитлар омборлари қуриш ҳамда бундай модда ва ўғитларни сақлаш; канализация-тозалаш иншоотлари ва оқава сувлар тўпланадиган турли хил иншоотлар қуриш; чорвачилик комплексларини, аҳлат, ишлаб чиқариш чиқиндилари ташланадиган, кўмиладиган жойларни жойлаштириш, шунингдек суғоришда "шарбат" (суюқ гўнг) ишлатиш; автомобиль транспортини қўйиб туриш, уларга ёнилғи қуйиш, уларни ювиш ва таъмир қилиш жойларини ташкил этиш; нефть маҳсулотлари сақланадиган омборхоналарни жойлаштириш; зиғир, каноп ва тери ювиладиган жойлар ташкил этиш ман қилинади. Дарё ўзанларини ўзгартириш, фойдали қазилмалар кавлаб олиш ва сув захиралари ҳолатига таъсир қиладиган бошқа ишлар бажаришга фақат сув хўжалиги, сувни муҳофаза қилиш ва геология идораларининг рухсати билангина йўл қўйилади. Сувни муҳофаза қилиш теграларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш тартиби ҳамда шартларини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилайди. Бундан ташқари муҳофаза этиладиган бошқа табиат объектларига курорт табиий ҳудудлар киради. Мазкур ҳудудларни ҳуқуқий ҳолати яъни уларни ташкил этиш тартиби " муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонуннинг 24-моддасида қуйидагича ифодаланган.

"Даволаш ва саломатликни тиклаш хусусиятларига, минерал манбаларга, даволовчи балчиқ қатламларига, қулай иқлим шароитлари ва бошқа шарт-шароитларга эга бўлиб, табиий ҳудудлар курорт табиий ҳудудларга эътироф этилади. Курортлар маҳаллий ва республика аҳамиятига молик бўлиши мумкин. Республика аҳамиятига молик курортларни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон Касаба уюшмалари федерацияси кенгаши билан Ўзбекистон Республикаси с оғлиқни сақлаш вазирлигининг қўшма тақдимномасига биноан ташкил этади. Маҳаллий аҳамиятга молик курортлар давлат ҳокимияти маҳаллий идораларининг Ўзбекистон Республикаси с оғлиқни сақлаш вазирлигининг қўшма тақдимномасига биноан қабул қилган қарорлари билан ташкил этилади". Курорт табиий ҳудудларнинг иш тартиби эса қуйидагича ифодаланган. Курорт табиий ҳудуд уч теграга бўлинади. Даволаш хусусиятига эга манбалар, даволовчи балчиқ қатламлари бор ҳудуд фаолияти билан шуғулланиш ман этилади, даволаш хусусиятига эга манбалар ва балчиқ билан даволаш шифохоналари теварак-атрофини ободонлаштириш учун зарур иншоотлар қуриш бундан мустасно. Санаторийлар, пансионатлар, дам олиш уйларининг дам олувчилар ҳордиқ чиқарадиган манзиллари, улар даволаниши ва яшаши учун қурилган бинолар жойлашган ҳудуд иккинчи теграга киради. Бу теграда хўжалик фаолияти юритиш ман этилади, даволаш ва дам олишни ташкил этиш учун зарур бўлган фаолият бундан мустасно, шунингдек бу ҳудудда вақтинча истиқомат қиладиган тиббиёт ходимлари ва хизмат кўрсатувчи ходимлари ташқари бошқа аҳолининг яшаши ман этилади. Санаторийлар, пансионатлар ва дам олиш уйларига туташ ҳудуд учинчи теграга киради. Бу теграда даволаш манбаларига зиён етказмайдиган ҳамда атроф муҳитга зарарли жисмоний таъсир этиш ва ифлослантириш йўли билан дам олиш ҳамда даволаниш учун яратилган шароитларни ёмонлаштирмайдиган чекланган хўжалик фаолияти юритишга рухсат берилади. Бундай курорт табиий ҳудудлар доирасида: фойдали қазилмаларни кавлаб чиқариш; дарахт кесиш (санитария мақсадидаги ва парваришлаш йўсинидаги кесиш бундан мустасно); заҳарли кимёвий моддалар ва минерал ўғитлар омборлари қуриш; заҳарли кимёвий моддалар қўлланиш; аҳлат тўқиладиган, кимёвий ва радиоактив моддаларнинг чиқитлари кўмиладиган жойларни жойлаштириш, кимё, целлюлоза-қоғоз, металлургия саноати корхоналарининг иш олиб бориши; жойнинг гидрология маромини ўзгартирувчи ишлар бажариш қатъиян ман этилади (35-модда). Реқоеация тегралари ҳам МУҲОФАЗА этиладиган бошқа табиат ҳудудларига киради ва уни ҳуқуқий мақоми қонунда қуйидагича ифодаланган.

Туризм ва аҳолининг оммавий дам олишини ташкил этиш учун қулай жуғрофий ва иқлим шароитларига эга ҳудудлар реқоеация тегралари деб эътироф этилади. Реқоеация тегралари давлат ҳокимияти маҳаллий идораларининг Ўзбекистон Касаба уюшмалари федерацияси кенгаши ва Ўзбекистон Республикаси с оғлиқни сақлаш вазирлигининг тақдимномасига биноан қабул қилган қарори билан ташкил этилади. Реқоеация теграларида оммавий дам олиш ва туризм манфаатларига зид келмайдиган чекланган хўжалик фаолияти юритишга рухсат берилади. Реқоеация теграларида кимё, металлургия, миқообиология корхоналари ва ташкилотларининг фаолият кўрсатиши, пестицидларни қўлланиш, ҳаром ўлган чорва моллар кўмиладиган, кимёвий ва радиоактив моддалар, рўзғор ва ишлаб чиқариш чиқиндилари ташланадиган ва кўмиладиган жойларни жойлаштириш, дарахт кесиш (санитария мақсадидаги ва парваришлаш йўсинидаги кесиш бундан мустасно), жойнинг гидрологик маромини бузадиган ишлар бажариш ман этилади (26-модда). "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар" жумласига ботаника боғлари ҳам киради ва унинг экологик аҳамияти бениҳоя каттадир. Ботаника боғлари ботаника термалари тузиш, тўлдириш ва асраш, илмий, ўқув ва таълим ишлари олиб бориш йўли билан маҳаллий миқёсдаги ва жаҳон миқёсидаги ўсимликлар мажмуиларининг нодир ва муайян туркумига хос турларини махсус яратилган шароитда асраш, ўрганиш, иқлимлаштириш, кўпайтириш ҳамда улардан самарали, оқилона фойдаланиш мақсадида ташкил этилади. Умумдавлат аҳамиятга молик ботаника боғлари табиатни муҳофаза қилиш борасида илмий-тадқиқот муассасалари ҳисобланади. Маҳаллий аҳамиятга молик ботаника боғларига белгиланган тартибда илмий-тадқиқот муассасаси мақоми берилиши мумкин. Ерлар ва сув кенгликларининг участкалари барча табиий захиралари билан биргаликда Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгилаб қўйиладиган тартибда хўжалик мақсадларида фойдаланишдан тортиб олиниб, ботаника боғларига берилади. Ботаника боғларининг ҳудудида уларнинг зиммасига юклатилган вазифаларни бажаришга алоқаси бўлмаган ҳамда ўсимликлар мажмуи термаларини асрашга таҳдид қилувчи фаолият билан шуғулланиш ман этилади. Дендрология боғларининг ҳуқуқий-экологик ҳолати катта аҳамиятга эга бўлиб, мазкур қонунда ҳам ўз аксини топган ва муҳофаза этиладиган ўзга табиий ҳудудлар жумласига киради. У қонунда ўз ифодасини қуйидагича топган. Дендрология боғлари илмий, маданий, реқоеация ва бошқа йўсинда ғоят самарали фойдаланиш учун дарахтлар ва буталарнинг ҳар хил турларини ҳамда улардан таркиб топган дарахтзорлар-бутазорларни махсус яратилган шароитда асраш ва ўрганиш мақсадида ташкил этилади.

Умумдавлат аҳамиятига молик дендрология боғлари табиатни муҳофаза этиш борасида илмий-тадқиқот муассасалари ҳисобланади. Маҳаллий аҳамиятга молик дендрология боғларига белгиланган тартибда илмий-тадқиқот муассаси мақоми берилиши мумкин. Ер майдонлари барча табиий захиралари билан биргаликда Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгилаб қўйиладиган тартибда хўжалик мақсадларида фойдаланишдан тортиб олиниб, дендрология боғларига берилади. Дендрология боғларининг ҳудудида уларнинг зиммасига юклатилган вазифаларни бажаришга алоқаси бўлмаган ҳамда дендрология термаларини асрашга таҳдид қилувчи фаолият билан шуғулланиш ман этилади. Дендрология боғларининг ҳудудида ботаника боғлари учун белгиланган талабларга мувофиқ тегралаш ишлари ўтказилиши мумкин (28- модда). Мазкур қонунда, муҳофаза этиладиган ўзга табиий ҳудудлар тоифасига кирадиган қўриқланма (оралиқ) теграларини ҳам ҳуқуқий-экологик ҳолати катта аҳамиятга эга. Ушбу қонуннинг 29-моддасига кўра: Қўриқланма (оралиқ) тегралар давлат қўриқхоналарига, давлат миллий табиат боғларига, давлат буюртма қўриқхоналарига, давлат табиат ёдгорликларига ва муҳофаза этиладиган ўзга табиий ҳудудларга бўладиган салбий таъсирнинг олдини олиш мақсадида чекланган хўжалик фаолияти юритилувчи ҳудудни қамраб олади. Қўриқланма (оралиқ) теграда хўжалик фаолияти ва табиатдан фойдаланишнинг муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларга салбий таъсир келтириб чиқарувчи турлари билан шуғулланиш ман этилади. Қўриқланма (оралиқ) теграларнинг катта-кичиклиги ва уларнинг иш тартиби муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларни ташкил этиш билан бир вақтда белгилаб қўйилади. "М уҳофаза этиладиган ўзга табиий ҳудудлар" жумласига шунингдеқ ўрмонларнинг тақиқланган минтақалари ҳам киради. Шунинг учун ҳам ўрмон тўғрисидаги қонун талабларини экологик жиҳатдан амалга оширишни ва ушбу ҳудудларни экологик-ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишни юқорида номи зикр этилган қонун ўз зиммасига олади. Бағоят қимматли ва нодир ўсимликлар турларининг ирсий фондини муҳофаза этиш ва сақлаб қолиш, шунингдек ўрмон фонди майдонларида давлат қўриқхоналари, давлат миллий табиат боғлари ва муҳофаза этиладиган ўзга табиий ҳудудларнинг иш тартибини таъминлаш мақсадида ўрмонларнинг тақиқланган минтақалари белгилаб қўйилади. Ўрмонларнинг тақиқланган минтақаларини давлат ҳокимияти ва бошқарувининг маҳаллий идоралари табиатни муҳофаза қилиш ва ўрмон хўжалиги идоралари тақдимига биноан белгилайдилар (30-модда). Инсон ҳаётида ҳар томонлама экологиқ эстетик ва тарбиявий аҳамиятга эга бўлган яна бир муҳофаза этиладиган ўзга табиий ҳудудлар жумласига ҳайвонот боғлари ҳам киради.

Ҳайвонот боғлари экологик таълим-тарбия ишларини йўлга қўйиш, ҳайвонларнинг нодир экзотик ва маҳаллий турлари экспозицияларини яратиш, уларнинг ирсий фондини сақлаб қолиш, ёввойи ҳайвонларни ўрганиш ҳамда уларни тутқунликда кўпайтиришнинг илмий асосларини ишлаб чиқиш мақсадида барпо этилади. Умумдавлат аҳамиятига молик ҳайвонот боғлари маданий-маърифий йўналишдаги табиатни муҳофаза қилиш муассасалари ҳисобланади. Ер майдонлари барча табиий захиралари билан биргаликда Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгилаб қўйиладиган тартибда хўжалик мақсадларида фойдаланишда тортиб олиниб ҳайвонот боғларига берилади. Ҳайвонот боғларининг ҳудудида уларнинг зиммасига юклатилган вазифаларни бажаришга алоқаси бўлмаган ҳамда бу боғлардаги ҳайвонларнинг ҳаёти учун қулай шароитни сақлаб қолишга таҳдид қилувчи фаолият билан шуғулланиш ман этилади. Ҳайвонот боғларининг ҳудудида улар олдига қўйилган вазифаларни бажаришни таъминлаш мақсадида: ҳайвонларини бир жойда асраш ва улардан маданий ҳамда билимни ошириш мақсадларида фойдаланиш учун экспозиция теграси; сарҳадида илмий-тадқиқот ишлари олиб бориладиган илмий тегралар (бундай теграга киришга рухсат ҳайвонот боғининг маъмурияти белгилаб қўядиган тартибда берилади); ҳайвонот боғи томошабинларининг дам олиши ва уларга хизмат кўрсатишни йўлга қўйиш учун реқоеация теграси; ёрдамчи хўжалик объектларини жойлаштириш учун хўжалик теграси ажратиб берилади. Ҳайвонот боғлари жониворларнинг кўчма экспозицияларини ташкил этишлари, жониворларни озуқа билан таъмин этиш мақсадида барпо этиладиган ёрдамчи хўжаликларга эга бўлишлари мумкин (31-модда). Зеро, балиқ хўжалиги тегралари ҳам муҳофаза этиладиган ўзга табиий ҳудудлар тоифасига кириб, уни экологик ҳуқуқий тартибга солиш ва муҳофаза қилиш ҳам жуда зарур. Ушбу масала мазкур қонуннинг 32- моддасида қуйидагича кўрсатилган. Нодир, йўқолиб бораётган балиқ турлари ва бошқа сув жонзотларини муҳофаза этиш ва кўпайтириш мақсадида, шунингдек балиқ хўжалиги эҳтиёжлари учун фойдаланиладиган сув объектлари ёки уларнинг бир қисми балиқ хўжалиги тегралари деб эълон қилиниши мумкин. Сув объектларининг балиқ хўжалиги теграларидаги иш тартиби табиатни муҳофаза қилиш ва сув хўжалиги идоралари тақдимига кўра Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан белгиланади. Балиқ хўжалиги теграларида балиқлар ва бошқа сув жонзотларини муҳофаза қилиш ҳамда уларни кўпайтириш билан боғлиқ шароитларга зарар етказувчи ҳар қандай хўжалик фаолияти билан шуғулланиш ман этилади.

Умуман олганда "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонунда, муҳофаза этиладиган ўзга табиий ҳудудларни муҳофаза қилиш масаласига ҳам катта эътибор берилганлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Сувни муҳофаза қилиш минтақаларини (теграларини) муҳофаза қилиш табиатни муҳофаза қилиш ва сув хўжалиги идоралари томонидан таъминланади. Сувни муҳофаза қилиш минтақалари (тегралари) таркибига кирувчи ерлар чекланган хўжалик фаолияти юритиш учун корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва фуқароларга улар эгалигига, фойдаланишига биркитиб қўйилаётган ёки ижарага берилаётган ҳолларда сувни муҳофаза қилиш минтақаларини (теграларини) муҳофаза қилиш вазифаси мазкур корхоналар, ташкилотлар, муассасалар ва фуқаролар зиммасига юкланади. Сув объектларининг санитария муҳофаза тегралари ички ишлар идоралари томонидан муҳофаза этилади. Курорт табиий ҳудудларни ва реқоеация теграларини муҳофаза қилиш давлат ҳокимияти ва бошқарувчи маҳаллий идоралари томонидан, табиатни муҳофаза қилиш идоралари томонидан таъминланади. Ботаника боғларини, дендрология боғларини ва ҳайвонот боғларини муҳофаза қилишни уларнинг маъмуриятлари таъминлайдилар. Қўриқланма (оралиқ) теграларни муҳофаза қилишни ҳудудида қўриқланма (оралиқ) тегралар жойлашган ер эгалари ва ердан фойдаланувчилар таъминлайдилар. Қўриқланма (оралиқ) теграларнинг ҳудуди корхоналарга, муассасаларга, ташкилотларга берилмаган ҳолларда бу теграларни муҳофаза қилиш табиатни муҳофаза қилиш идоралари томонидан таъминланади. Ўрмонларнинг тақиқланган минтақаларини муҳофаза қилишни ўрмонни муҳофаза қилиш идоралари таъминлайдилар. Балиқ хўжалик теграларини муҳофаза қилишни мазкур сув объектида балиқчилик билан шуғулланувчи корхоналар ҳамда табиатни муҳофаза қилиш идоралар таъминлайдилар (35-модда). 3 . М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисидаги қонунчиликни бузганлик учун жавобгарли к Мазкур масала "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонунда кўрсатилиб, аниқ ҳолат ва экологик ҳуқуқбузарликлар тури кўрсатилган. Ушбу қонуннинг 37-моддасига асосан, қуйидаги ҳолларда: табиат-қўриқхона фонди ҳудудлари ва объектларидан ўз ўринда фойдаланмасликда, муҳофаза этиладиган ҳудудларни барпо этиш ва улар ишини йўлга қўйиш лойиҳаларининг талабларини бузганликда; М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар, уларнинг муҳофаза этиладиган тегралари доирасида ман этилган хўжалик фаолияти билан шуғулланганликда; М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг объектлари ва муҳофаза этиладиган теграларида олдиндан экологик экспертиза ўтказмай туриб ёки

бундай экспертиза хулосаларини бузган ҳолда хўжалик фаолиятини йўлга қўйганликда; М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудларда фалокатларнинг экологик оқибатлари ва бошқа зарарли таъсирларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этиш чораларини кўрмаганликда; М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар барпо этиш тўғрисидаги илтимосномаларни қараб чиқиш муддатлари ва тартибини бузганликда; М уҳофаза этиладиган ҳудудлардан фойдаланиш талабларини бузганликда; М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлардан фойдаланишда кимёвий, физиқ биологик ва ўзга хил таъсирлар йўл қўйиладиган меъёрдан ошиб кетганликда, бундай ҳудудларини истифода этиш учун берилган рухсатномаларнинг талабларини бузганликда; М уҳофаза этиладиган табиий объектларнинг табиий мажмуилари ҳамда уларнинг таркибига киритишни мўлжаллаб асраб қўйилган жойларни бузганликда, уларга шикаст етказганликда ёки уларни йўқ қилганликда; М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг чегарасини ўзбошимчалик билан ўзгартирганликда, бундай ҳудудларни ўз билгича бошқа эҳтиёжлар учун ажратиб берганликда айбдор бўлган шахслар маъмурий, жиноий ва ўзга хил жавобгарликка тортиладилар. Ўзбекистон Республикаси қонунларида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисидаги қонунларни ўзгача тарзда бузганлик учун ҳам жавобгарлик белгиланиши мумкин. Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, ўзга юридик ва жисмоний шахслар муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг иш тартибини бузиш орқали етказган зарарларнинг ўрнини қонунларда белгиланган ҳажмда ва тартибда қоплашга мажбурдирлар. Умуман олганда, "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонун ва талабларни бузганлик учун интизомий, мулкий (фуқаролик), маъмурий ва жиноий жавобгарликлар қўлланилади. Интизомий жавобгарлик - деярли кўпроқ ҳолатда меҳнат интизомини бузиш оқибатида "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонун ва талаблар бузилган пайтда қўлланиши мумкин. Шунинг учун ҳам у асосан, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 181-моддасига биноан: 1) хайфсан; 2) ўртача ойлик иш ҳақининг йигирма фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорда жарима. Ички меҳнат тартиби қоидаларида ходимга ўртача ойлик иш ҳақининг қирқ фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорда жарима солиш ҳоллари ҳам назарда тутилиши мумкин. Ходимнинг иш ҳақидан жарима ушлаб қолиш ушбу Кодекснинг 164-моддаси талабларига риоя қилинган ҳолда иш берувчи томонидан амалга оширилади; 3) меҳнат шартномасини бекор қилиш (100-модда иккинчи қисмининг 3 ва 4 бандлари).

Ушбу моддада назарда тутилмаган интизомий жазо чораларини қўллаш тақиқланади. Мулкий (фуқаролик) жавобгарлик эса "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонун ва талабларни бузганлик учун қўлланилади. Унинг асосий хусусияти ҳам шундаки у асосан, етказилган зарарни қоплаш, тиклаш ва қайтариш билан кўпроқ боғлиқдир. Яъни юқорида номи зикр этилган қонуннинг 38-моддасига асосан: М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ҳолатига зарарли таъсир ўтказаётган корхоналар, ташкилотлар, цехлар, қурилмаларнинг фаолияти зарарли таъсир кўрсатаётган манбалар, шу жумладан , М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ҳамда уларнинг муҳофаза қўриқланма тегралари ташқарисидаги манбалар бартараф этилгунга қадар тўхтатиб турилади ёки чеклаб қўйилади. М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудларга етказилаётган зарарни бартараф этишнинг имкони бўлмаса, корхона, ташкилот, цех ва қурилмаларнинг фаолияти тўхтатилади ҳамда уларнинг фаолият йўналиши ўзгартирилганидан ва М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудларга зарарли таъсири албатта бартараф қилинганидан кейингина фаолиятлари амалдаги қонунларга мувофиқ қайта тикланиши мумкин. Маъмурий жавобгарлиқ Ушбу жавобгарлик тури Ўзбекистон Республикаси "Маъмурий жавобгарлик тўғрисида"ги Кодекснинг 82- моддасига кўра М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тартибини бузганлик учун қўлланилади. Давлат миллий табиат боғлари, буюртма қўриқхоналари, табиат ёдгорликлари, сувни муҳофаза қилиш тегралари, курорт табиий ҳудудлари, ботаника боғлари, дендрология ва ҳайвонот боғлари, қўриқланма (оралиқ) тегралар, ўрмонларнинг тақиқланган минтақалари, балиқ хўжалиги тегралари ва муҳофаза этиладиган ўзга ҳудудлар тартибини бўзиш- фуқароларга энг кам иш ҳақининг учдан бир қисмидан бир бараваригача, мансабдор шахсларга эса - бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Ушбу модданинг биринчи ёки иккинчи қисмларида назарда тутилган ҳуқуқбузарлик маъмурий жазо чораси қўлланилганидан кейин бир йил давомида тақоор содир этилган бўлса, - фуқароларга энг кам иш ҳақининг уч бараваридан беш бараваригача, мансабдор шахсларга эса - беш бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Жиноий жавобгарлиқ Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексида "М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонун ва талабларни бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Ушбу жавобгарлик турини қўлланилиши хусусияти шундан иборатки, у бошқа жавобгарлик турларидан кўра хавфли ва оғирроқ ҳолатда содир этилишидир. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 204-моддасига асосан:

М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг тартибини бузиш кўп миқдорда зарар етказилиши ёки бошқача оғир оқибатларга сабаб бўлса, - энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваригача миқдорда жарима ёки беш йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёҳуд икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жазоланади. М уҳофаза этиладиган табиий ҳудуд ёки объектларни қасддан нобуд қилиш ёки уларга шикаст етказиш кўп миқдорда зарар етказилиши ёхуд бошқача оғир оқибатларга сабаб бўлса, - энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки олти ойгача қамоқ ёхуд беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Шуни алоҳида таъкидлаш ўринлики, муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг иш тартибини таъмин этиш масалаларига доир корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, фуқаролар, давлат идоралари ўртасидаги низолар суд ёки хўжалик суди томонидан қараб чиқилади. М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудлардаги табиий захиралардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш масалаларига доир низолар ер, сув, ўрмон тўғрисидаги қонунларда, ер ости бойликлари тўғрисидаги, атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисидаги, ҳайвонот ва ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиши тўғрисидаги қонунларда белгиланган тартибда ҳал этилади. М уҳофаза этиладиган табиий ҳудудларга доир муносабатлар билан боғлиқ мулкий низолар қонунларда белгиланган тартибда суд ёки хўжалик суди томонидан ҳал этилади.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

Похожие

Муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар ва уларнинг экологик – иқтисодий муаммолари

Ерлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ўрмонлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ҳайвонот дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати