Ўрмонлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати - Экология - Рефераты

Ўрмонлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

157 KB

Ўр монлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати Режа: 1. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчаси. 2. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари ва объектлари. 3. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни. 4. Ўрмонларни муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий чора-тадбирлари.

Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчаси . Ўрмон табиатнинг энг бебаҳо бойликларидан биридир. У табиий атроф муҳитни соғломлаштириш, инсон яшаш шароитини яхшилаш, ер ва сув бойликларини муҳофаза қилиш, атмосфера ҳавосини тозалашда муҳим аҳамият касб этади. Шу билан бирга Ўзбекистонда ўрмонлар халқ хўжалигида маҳаллий эҳтиёжларни қондиришда муҳим роль ўйнайди. Статистик маълумотларга кўра, мамлакатимиз ўрмон фондининг умумий майдони 9.147.275 гектарни ташкил этади. Жумладан, шу майдоннинг 3002541 гектари ўрмон билан қопланган бўлиб, унда 12 млн.куб метр ёғоч захираси мавжуд. Республикамиз ҳудудининг 5,1 фоизи дарахтзор бўлиб, у ҳар бир киши бошига 0,1 гектарни ташкил этади. Ўзбекистон Республикасида жами 90 та ўрмон хўжалиги корхонаси мавжуд бўлиб, булардан 72 таси ўрмон хўжалиги, 6 таси давлат қўриқхонаси, 2таси доривор ва озуқа ўсимликлари ўстириш ва қадоқлашга ихтисослашган хўжалиқ 2 таси ўрмон овчилик хўжалиги, 2 таси Зоомин ва Угам-Чотқол миллий истироҳат боғлари ва 2 таси хўжалик ҳисобидаги ўрмон участкалари, 1та ихтисослаштирилган ўрмон хўжалиги, 2 та бош ўрмон корхонаси ва 1таси ишлаб чиқариш ўқув марказидир. Ўрмон деганда, ўрмон фондига ажратилган, давлат рўйхатига олинган, асосан экологик вазифаларни бажарадиган ва чекланган даражадаги фойдаланиш аҳамиятига эга бўлган дарахтлар, буталар ва бошқа ўсимликлардан таркиб топган табиат объекти мажмуини тушуниш керак Юридик адабиётларда ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг тушунчаси ишлаб чиқилган бўлиб, унга кўра бундай ҳуқуқ деб, ўрмондан фойдаланиш ва қайта тиклаш тартиби ва шартларини белгиловчи, ўрмондан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўрнатувчи ҳамда ўрмонни муҳофаза қилиш қоидаларини мустаҳкамловчи ҳуқуқий меъёрлар йиғиндисига айтилади. 1 юридик адабиётларда берилган ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчасида бир муҳим салбий томони бор, яъни унинг асосини бу ҳуқуқнинг жамият иқтисодий талабларини қондириш мақсадларига амал қилишдир. Ўзбекистондаги ўрмонларнинг ўзига хос вазифалари ва фойдаланишидан келиб чиқиб, бундай ёндашув нотўғри эканлигини айтиб ўтмоқчимиз. Ўзбекистондаги ўрмонлардан жамият иқтисодий талабларини қондириш мақсадларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ эмаслиги ва бу ҳолатни ўрмон тўғрисидаги қонун ҳужжатларида мустаҳкамлаб қўйиш лозим эканлиги тўғрисидаги фикр ҳам айтилган. 1 Эндиликда "Ўрмон тўғрисида"ги Қонуннинг 3-моддасида ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг пировард мақсади иқтисодий талабни қондириш эмас, балки асосан экологик вазифа 1 Крассов О.И. Право лесопользования в СССР. М.: Наука, 1990. -С.26. 1 Жураев Ю.А. Проблемы правового режима и охраны государственных памятников природы. Т.: Фан, 1990. С.17.

эканлиги ва хўжалик муомаласига чекланган миқдорда тортилиши белгилаб қўйилган. Мана шу нуқтаи назардан юридик адабиётларда мавжуд ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчасини Ўзбекистон шароитида тўлиқ қўллаб бўлмайди. Бу тушунча бизнинг шароитимиз учун эскирган ҳисобланади. Қолаверса, мавжуд тарифларда ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи, ўрмон ҳуқуқи, ҳуқуқ тармоғининг асосий институти эканлигидан келиб чиқиб берилга. Бу эса ўз навбатида субъектив ҳуқуқни хаспўшлашликка олиб келган. Шу боисдан бир ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини иккита тўрга бўламиз: у флора (ўсимликлар дунёси) ҳуқуқи асосий институти ва субъектив ҳуқуқдир. Юқорида айтилган фикрлардан келиб чиқиб, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи деб, тегишли ҳуқуқ тармоғида берилган ўрмон участкаларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш муносабатларини асосан экологик вазифалар ҳамда чекланган хўжалик юритиш масадларида тартибга соладиган, субъектларнинг ўрмондан фойдаланиш соҳасида ҳуқуқ ва мажбуриятларини таъминлайдиган меъёрлар йиғиндисига айтилади. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчасини тўлиқ тасаввур этиш учун ўрмонлардан фойдаланиш турлари ҳақида тўхталиб ўтиш лозим. Ўрмонлардан фойдаланиш турларини тўғри туркумлаш ўрмонлардан оқилона фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилишни амалга ошириш учун муҳим аҳамиятга эга. Шу ўринда "Ўрмон тўғрисида"ги Қонуннинг 25- моддаси диққатга сазовордир. Ўрмонлардан фойдаланишни туркумлашнинг асоси бўлиб, уларнинг табиат объекти сифатида роли ҳисобланади. Шундан келиб чиқиб, ўрмонлардан фойдаланишни қуйидагича туркумлаш мумкин: дарахтзорлар ва бутазорларни кесиш; ўрмондан қўшимча фойдаланиш: пичан ўриш, мол боқиш, асалари уялари ва қутиларини жойлаштириш, асал йиғиш, дарахт пўстлоғи, тўнка, тўплаш ёввойи ўсимликлар доривор хом-ашёсини тайёрлаш (йиғиш) ва озиқ-овқат мақсадлари учун ёввойи ўсимликларни тайёрлаш (йиғиш); давлат ўрмон фонди участкаларидан овчилик хўжалиги эҳтиёжлари учун фойдаланиш; давлат ўрмон участкаларида илмий-тадқиқот мақсадларида фойдаланиш; давлат ўрмон фонди участкаларидан маданий- мағрифий, тарбиявий, соғломлаштириш, реқоеацион ва эстетик мақсадларда фойдаланиш. Ўрмонлардан фойдаланишни тартибга солувчи ҳаракатдаги қонунчиликни таҳлил қилиш ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини амалга оширишнинг ҳуқуқий шаклларини кўрсатиб беради. "Ўрмон тўғрисида"ги Қонуннинг мазмунига биноан ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи доимо бирламчи бўлиб ҳисобланади. Ўрмон хўжалиги юритувчи корхоналар ҳамма ҳолатларда ўрмонлардан бирламчи фойдаланувчи ва эгалик қилувчи субъектлар сифатида ҳаракат қиладилар. Ўрмон фонди ерлари ижара асосида фойдаланишга топширилганида эса ижарачилар ўрмондан иккиламчи фойдаланувчи бўлиб ҳисобланадилар. Олдинги қонунларга кўра, ўрмонлардан бирламчи субъект сифатида фойдаланаётганлар уни иккиламчи фойдаланиш учун беришлари мумкин эмас эди. Энди эса тартиб бир мунча ўзгарди. Ўрмонлардан фойдаланувчилар томонидан қонунда белгиланган тартибда ер участкаларини пичан ўриш ва мол боқиш, хизмат учун чек ерлар

беришларини агар улар ижара шартномаси асосида амалга оширилса, ўрмонлардан иккиламчи фойдаланиш ҳуқуқи деб қараш мумкин. Ўзбекистон Республикаси "Ўрмон тўғрисида"ги қонунига кўра, ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи доимий ва вақтинчалик бўлиши мумкин (19-модда). Ўрмон фонди ерлари доимий эгалик қилишга бериб қўйилган ўрмон хўжалиги корхоналари, муассасалари, ташкилотлари ўрмондан доимий фойдаланувчилардир. Ўрмондан вақтинчалик фойдаланиш қисқа муддатли уч йилгача ва узоқ муддатли ўн йилгача бўлиши мумкин. Ўрмонлардан фойдаланиш Ўзбекистон Республикасида пулликдир. Ўрмондан фойдаланганлик учун тўлов ҳақи белгиланган тартибда Давлат бюджетига ўрмон даромади сифатида келиб тушади ва ўрмон муҳофазаси, уни қайта тиклаш ва сифатини ошириш, ўрмон хўжаликларини рағбатлантириш, ўрмон тузиш ишлари каби мақсадларда ишлатилади. Ўрмондан фойдаланганлик учун тўлов ҳақи ёки ижара ҳақи ҳар йиллик ёки бир марталик ёхуд ижара ҳақи шаклларида бўлиши мумкин. Уларнинг ҳажми ўрмонлардан фойдаланиш турларига кўра ўрмон билан қопланмаган ерларнинг ҳолати ва сифатига кўра белгиланади. 2. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари ва объектлари Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи назарий масалалари хусусида тадқиқот олиб борганда ушбу ҳуқуқий муносабатларда иштирок этувчи субъектлар ҳақида тўхталиб ўтиш аҳамиятга эга. Ўрмон ҳуқуқий муносабатларида қатнашувчи субъектлар ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, маълум шартларга жавоб бериши керак Умумий қоидага кўра, ҳуқуқ субъекти деганда субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга сифатида ҳаракат қила оладиган якка шахслар, ташкилотлар, жамоат ташкилотлари тушунилади. 1 "Ўрмон тўғрисида"ги қонуннинг 19-моддасига биноан ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқига юридик ва жисмоний шахслар эга бўлишлари мумкин. Ўрмон ҳуқуқий муносабатларида қатнашувчи субъектлар ҳуқуқ ва муомала лаёқатларига эга бўлишлари лозим. Субъектив ҳуқуқнинг ушбу элементлари бўлмаса, бундай юридик ва жисмоний шахслар ўрмон ҳуқуқий муносабатларининг субъекти бўла олмайдилар. Ўрмон қонунчилиги ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг субъекти сифатида ўрмон участкасини фойдаланишга бевосита олган шахсларни ҳам, шунингдек ўрмондан қонунга биноан фойдаланиш ҳуқуқи бўла туриб, амалда бу ҳуқуқдан фойдаланмаётган шахсларни ҳам тан олади. Шундай қилиб, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи субъекти бўлиб ўрмон ҳуқуқ лаёқатига эга бўлган шахслар гарчи қонунга биноан ўрмондан мавҳумий фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлсаларда тан олиниши мумкин экан. Демақ ўрмондан фойдаланиш ҳууқининг реаллиги асосида бу ҳуқуқни амалга оширувчиларни 1 Каранг: Лившиц Р.З. Современная теория права (краткий очерк). М. 1992. С. 64-72; Алексеев С.С. Теория права. -М. 1995. с.19-20.

иккига бўлиш мумкин. "Ўрмондан фойдаланувчи" ва "Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуи субъекти". Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи субъектининг ҳуқуқдорлиги улар ташкил этган пайтдан бошлаб вужудга келади ва улар фаолияти тугаганда тугатилади. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи субъектининг ўзига хос жиҳатларии аниқлашда ҳуқуқий адабиётларда турли хил фикрлар учрайди. Масалан, В.Ф. Горбовой ёзишича, ўрмон ҳуқуқий муносабатларининг муҳим хусусиятларидан бири шундан иборатки, бунда шу муносабатларнинг субъекти бўлиш учун қонунда белгиланган тартибда ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи реал амалга оширилиши керак 2 Ушбу фикрга қарама -қарши фи кр ни О.С. В а ққа сов билдиради. Унинг фи кр ига кўра, маълум бир шахсни ўрмондан фойдаланувчи субъект бўлиши учун ушбу белгининг амалда бўлиши шарт эмас. Шунинг учун, ўрмон ҳуқуқдорлиги мавжудлиги, масалан, ўрмон корхонаси мажмуи, ўрмон хўжалиги ёки ўрмон саноати хўжалигида шундай ҳуқуқ улар ташкил топганда вужудга келади, гарчи бу вақтда улар ўрмондан фойдаланмаётган бўлсаларда, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг субъектлари сифатида тан олиниши учун асос бўлади. 1 Кейинги муаллиф фикрига қўшилган ҳолда шуни таъкидлаш мумкинки, юридик ва жисмоний шахслар ўрмондан фойдаланаётган бўлишларидан қатъи назар, агар улар ҳуқуқ ва муомала лаёқатига эга бўлсалар ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг субъектлари ҳисобланадилар. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари ичига давлат ҳам киришлиги "Ўрмон тўғрисида"ги қонунда очиқ айтилмаган. Шунга қарамасдан у ўрмонларга нисбатан мулк ҳуқуқини субъекти, унинг эгаси сифатида фойдаланиш ҳуқуқининг субъекти бўлади. Ўрмон ҳуқуқий муносабатларида у бевосита ёки ўзининг органлари орқали иштирок этади. Ушбу органларни бир неча турларга бўлиш мумкин. Улар умумий, тармоқ ва махсус ваколатли давлат органларига бўлинади. Масалан. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, вилоят, туман халқ депутатлари Кенгашида умумий компетенциядаги ва Вазирлар Маҳкамаси, вилоят, туман ҳокимликлари тармоқ давлат органлари, ўрмон қўмитаси ва унинг жойлардаги органлари, ўрмон корхоналари, ўрмон хўжаликлари эса махсус ваколатли давлат органлари ҳисобланади. Ушбу давлат органлари ўрмонлардан фойдаланиш, уларни муҳофаза қилиш, қайта тиклаш соҳасида катта ҳуқуқ ва мажбуриятларга, ваколатларга эгадирлар. Улар ўрмонлардан фойдаланишда тасарруф этиш, назорат қилиш, кадастр юритиш, ўрмон тузилиши, ҳисоботи, ўрмон ҳосилдорлигини ошириш бўйича қоидаларни белгилайдилар. "Ўрмон тўғрисида"ги қонуннинг 20-моддасида белгиланишича, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи юридик ва жисмоний шахсларга, агар қонун ҳужжатларида бошқача қоида ёзилган бўлмаса, давлат ўрмон хўжалиги 2 Горбовой В.Ф. Предмет и система советского лесного права. -Красноярск, 1984. 144-бет. 1 Крассов О.И. Право лесопользования в СССР. -М.: Наука, 1990. 52-бет.

органлари томонидан амалга оширилиши мумкин. Шу қоидадан келиб чиқиб айтиш мумкинки ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг субъектлари ичида махсус ваколатли органлари алоҳида аҳамиятга эга. Улар давлат ўрмон хўжалиги органлари 2 деб юритилиб, бир вақтнинг ўзида ҳам бошқарувни ҳам фойдаланувчи субъект вазифасини бажарадилар. Шу мақомдан келиб чиқиб улар ўрмонларнинг халқ хўжалигидаги аҳамиятини яхшилаш, иқлимни яхшилаш, халқ хўжалигини ва аҳолини ёғоч ҳамда бошқа ўрмон маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларини қондириш, ўрмонларни кўпайтириш, сифатини яхшилаш, маҳсулотларини ошириш, ўрмонларни эҳтиёт қилиб асраш, ёнғиндан сақлаш, зарарқунанда ва ҳар хил касалликлардан қўриқлаш, ўрмон фонди ерларидан оқилона ва самарали фойдаланиш каби ишларни амалга оширишдир. Фуқаролар ўрмондан фойдаланишда алоҳида субъект сифатида ҳаракат қиладилар. Ўрмон қонунчилигида белгиланишича (30-модда) фуқаролар ўрмонларда бемалол бўлишга, ёввойи мева, ёнғоқ, кўзикррин, резавор меваларни теришга ҳуқуқли ҳисобланадилар. Шу билан бирга фуқароларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи қонун билан чегараланиб қўйилиши мумкин. Масалан, улар шира тайёрлаш, заповедниклардан фойдаланиш ҳуқуқларидан маҳрум этилишлари мумкин. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи субъектларини таҳлил этиш, уларни гуруҳларга ажратиш туркумлаш (классификациялаш)га ёрдам беради. Ҳуқуқий адабиётларда уларни турли хил белгиларга қараб гуруҳларга ажратилади. Чунончи, О.И. Қоассовнинг фикрига кўра, ўрмондан фойдаланиш қонуний субъектларини ўрмон хўжалиги юритиш мажбуриятларига қараб ўрмон хўжалиги юритувчи субъектлар ва ўрмон хўжалиги юритмайдиган субъектларга бўлинади. Биринчи тоифадаги субъектларга комплекс ўрмон хўжалиги корхоналари, комплекс ўрмон саноати корхоналари, жамоа хўжаликлари, хўжаликлараро ўрмон саноати хўжаликлари, туристик лагерлар, дам олиш базалари, фуқароларни киритади. 1 Ўрмондан турли мақсадлар йўлида фойдаланиш мезонига қараб ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи субъектларини универсал ва махсус субъектларга бўлиш мумкин. 2 Комплекс ўрмон корхоналари, давлат ўрмон хўжалиги корхоналари, жамоа хўжаликлари биринчи турдаги субъектларга тегишли бўлса, махсус турдаги субъектларга ўрмонлардан илмий-тадқиқот ҳуқуқи асосида фойдаланувчи корхоналар, илмий муассасалар, шунингдек тайёрлов ташкилотлари бўлиши мумкин. Ўрмонлардан универсал субъект сифатида фойдаланувларга ўрмон қонунчилигида белгиланган барча турдаги фаолиятни амалга оширишга ҳуқуқ берилади, махсус фойдаланувчи субъектларга эса фақат аниқ белгиланмаган фаолият турини амалга 2 "Урмон тугрисида"ги Конуннинг 9-моддаси 2-кисмига биноан "Узбекистон Республикаси Давлат урмон кумитаси ва унинг жойлардаги органлари давлат ў рмон хужалиги органлари хисобланади". 1 Каранг: Крассов О.И. Право лесопользования в СССР.-М.: Наука, 1990. 53-бет. 2 Каранг: Крассов О.И. Право лесопользования в СССР. -М.: Наука, 1990. 61-бет.

оширишга йўл қўйилади. Ўрмон муносабатлари субъектларини В.Ф. Горбовой қуйидагича гуруҳларга ажратади: 1) Давлат; 2) ўрмон ваколатига эга бўлган давлат органлари; 3) ўрмонлардан фойдаланувчи ташкилотлар (давлат, давлат-кооператив, кооператив ва бошқалар); 4) фуқаролар; ваколатлар ҳажми бўйича: а) ўрмон хўжалиги юритиш, эксплуатация қилиш ва ўрмон ҳуқуқий муносабатларидан доимо иштирок этувчи махсус тузилган корхона, муассаса, ташкилотлар; б) ўрмон хўжалиги соҳасидаги ваколати муҳим ҳисобланмаган корхона, муассаса ва ташкилотлар (ўрмон хўжалиги юритувчи жамоа хўжаликлари, давлат хўжаликлари, қўриқхоналар, хўжаликлараро ташкилотлар). 1 Биз кейинги муаллифнинг фикрига қўшилган ҳолда, ўрмон муносабатлари субъектларини қуйидаги гуруҳларга ажратамиз: биринчидан, ўрмондан фойдаланиш бўйича давлатнинг умумий ва махсус ваколатли органлари; иккинчидан, ўрмондан бевосита фойдаланишни амалга оширадиган корхона, муассаса, ташкилотлар; учинчидан, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи субъекти деб қаралувчи корхона, муассаса, ташкилотлар; тўртинчидан, фуқаролар. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуи хусусида фикр юритилганда бу муаммонинг объекти масаласи алоҳида ўрин эгаллайди ва унга алоҳида тўхталиб ўтиш лозим, чунки ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи объектлари ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлмасдан бу муаммони тўла англаш, тушуниш мумкин эмас. Ҳаракатдаги ўрмон қонунчилигига биноан мамалакатимиз ҳудудидаги ҳамма ўрмонлар ягона давлат ўрмон фондини ташкил этади. Ана шу ўрмон фонди ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг объекти бўлиб ҳисобланади. Шуни таъкидлаш лозимки, барча дарахт-бутазорлар ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи объекти бўлмасдан, балки фақат ўрмон фонди таркибига киритилган, дарахт- бутазорлар билан қопланган ва дарахт-бутазорлар билан қопланмаган бўлсада, ўрмон фондига ажратилган ерлар ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи объекти ҳисобланади. Ўрмон фондини аҳамиятига кўра гуруҳлаш ҳаракатдаги ўрмон қонунчилигида аниқ қилиб кўрсатиб берилмаган. Шунга қарамасдан "Ўрмон тўғрисида"ги қонунни чуқур таҳлил қилиш, унда ўрмонлар хўжалиқ яъни фойдали аҳамияти жиҳатдан иккига бўлинади: 1) чекланган миқдорда хўжаликка тортиладиган ва 2) қўриқланиш тоифасидаги ўрмонлар, деган хулосани беради. Бундан ташқари қонуннинг 5-моддасида кўрсатилишича, ягона давлат ўрмон фонди: биринчидан, давлат аҳамиятига эга бўлган ўрмонлардан, яъни давлат ўрмон хўжалиги органлари қарамоғидаги ўрмонлардан; ва, иккинчидан, бошқа идоралар ва юридик шахслар фойдаланишидаги ўрмонлардан иборат бўлади. Давлат аҳамиятидаги ўрмонларга ўрмон хўжалиги юритувчи давлат органлари ихтиёридаги ўрмонлар киради. Бу гуруҳ ўрмонлар ўрмон фондининг катта қисмини ташкил этади. Бу ўрмонларда халқ хўжалигининг турли тармоқлари эҳтиёжлари учун умумдавлат манфаатларидан келиб чиқади, чекланган 1 Каранг: Горбовой В.Ф. Предмет и система советского лесного права. Красноярск. 1984. 48-бет.

миқдорда кўп мақсадли фойдаланиш амалга оширилади. Давлат аҳамиятига эга бўлган ўрмонлар ёғочга ва бошқа ўрмон маҳсулотларига бўлган маҳаллий эҳтиёжларни қондиришда асосий база бўлиб хизмат қилади. Бундан ташқари, бу ўрмонларнинг фойдали табиий хусусиятлари сувни муҳофаза қилиш, обу- ҳавони тартибга солиш, ҳимоя, санитария-гигиена, маданий соғломлаштириш мақсадларида фойдаланилади. Ўрмон фонди таркибида давлат аҳамиятига эга бўлагн ўрмонлардан ташқари давлат аҳамиятига эга бўлмаган ўрмонлар ҳам бўлиши мумкин. Шундай ўрмонларга биз юридик шахслар ўрмонларини киритишимиз мумкин. Юридик шахслар ўрмонлари деганда, хўжалик жамиятлари, хўжалик ширкатлари ва бошқа субъектлар ерларида жойлашган ва белгиланган тартибда ер ҳисоб-китоб ҳужжатларида қайд этилган ўрмонлар тушунилади. Ўрмон қонунчилигига кўра, юридик шахслар ўрмонлари уларга муддатсиз фойдаланиш учун бериб қўйилади. Бу ўрмонлар майдони ушбу юридик шахсларнинг ички хўжалик ер тузилиши ва улар ўрмонларида ўрмон тузиш ишларини ўтказиш вақтида белгиланади. Ўзбекистон Республикасида юридик шахслар ўрмонларидан асосан сувни муҳофаза қилиш, далаларни иҳота қилиш, санитария-гигиена ва соғломлаштириш функцияларини бажаради. Шу билан бирга, бу ўрмонлардан жамоа хўжаликларининг ва унинг аъзоларининг ёғочга бўлган талаб-эҳтиёжини қондириш, ўрмонлардан қўшимча тарзда фойдаланиш ва ўрмон касбкорлигини ривожлантириш ишларида фойдаланилади. Юридик шахслар ўрмонларида ўрмондан фойдаланиш ишини уларнинг бошқарув органлари ва уларнинг аъзолари амалга оширадилар. Улар ушбу ўрмонлардан фойдаланишида тегишли имтиёзли ҳуқуққа эга бўладилар. Ўрмон қонунчилигида давлат ўрмон фондига кирмайдиган, яъни ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи объекти ҳисобланмайдиган дарахтзор- бутазорлар ҳам кўрсатиб берилган. Демақ давлат ўрмон фондига қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлардаги дарахтлар ва дарахт гуруҳлари, темир йўл, автомобил йўллари ва каналлар бўйидаги иҳота дарахтзорлари, шаҳарларда ва бошқа аҳоли яшайдиган пунктларда шаҳар ўрмонлари билан банд бўлмаган ерларда ўсувчм дарахтлар ва дарахт гуруҳлари, шунингдек кўкаламзор ўсимликлар, томорқалардаги, дала ҳовли ва боғ участкаларидаги дарахтлар ҳамда дарахт гуруҳлари кирмайди, шунинг учун улар ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи объектини ташкил этмайди (6-модда). Хулоса қилиб айтганда, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи субъектларининг ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, улар, биринчидан, тегишли ҳуқуқ ва мажбуриятларни давлат мулк ҳуқуқининг объекти бўлган ўрмон фондига исбатан амалга оширадилар; иккинчидан, бу ердаги айрим субъектлар бир вақтнинг ўзида ҳам бошқарув орган, ҳам фойдаланувчи ёки эгалик қилувчи орган бўлиб ҳисобланадилар; учинчидан, субъектлар махсус субъектлар, яъни махсус бошқарув органларига бўйсунадиган органларга ҳамда хўжалик юритиш мустақиллигига эга бўлган тадбиркорлик фаолияти субъектларига бўлинади. Бироқ тадбиркорлик

фаолияти субъекти ўрмон фондига нисбатан тўлиқ ҳукмдорлигини амалга ошира олмайдилар; тўртинчидан, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг махсус субъектлари бирламчи ва иккиламчи бўлишлари мумкин. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг объекти эса ҳамма ҳолларда давлат мулк ҳуқуқининг объекти бўлиб ҳисобланади. Шу боисдан ҳам у давлат органлари ёки корхоналари, хусусий юридик шахслар ёхуд жисмоний шахслар фойдаланиш ёки эгалигида бўлмасин ҳуқуқий мазмунини йўқотмайди. 3. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни . Маълумки, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг мазмунини ўрмондан фойдаланувчи субъектларга тааллуқли бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлар йиғиндисидан иборат эканлиги ўрмон ҳуқуқи фанида тан олинган. 1 Аввало шуни айтиш керакки, ўрмон ҳуқуқий муносабатлар мазмуни учта элементдан: ўрмонни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш ҳуқуқидан иборат бўлади. Демақ ўрмон ҳуқуқий муносабатлари субъектларининг, жумладан ўрмондан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мазмуни ўрмонни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш ҳуқуқлари билан характерланади, яъни ўрмондан фойдаланувчилар юқоридаги саналган ҳуқуқларга эга бўлишлари мумкин. Ҳаракатдаги ўрмон қонунчилигимизга кўра, ўрмондан фойдаланувчилар ўрмонни тасарруф қилиш ҳуқуқига эга эмаслар. Бу ҳуқуқ фақат ўрмоннинг эгаси бўлмиш давлатда сақланиб қолади. Демақ ўрмондан фойдаланувчи субъектларга хўжалик фаолияти юритиш учун ўрмон берилганда унга нисбатан мулк ҳуқуқи давлатда сақланиб қолади ва ҳеч вақт у иккинчи томонга ўтмайди. Шундай экан ўрмондан фойдаланувчилар ўрмоннинг мулк ҳуқуқи асосида эгаси ҳисобланмайдилар ва тасарруф қилиш ҳуқуқига эга бўлмайдилар. Шундан келиб чиққан ва "Ўрмон тўғрисида"ги қонуннинг 7-моддасига асосланган ҳолда айтиш мумкинки, ўрмондан фойдаланувчи субъектлар фақат ўрмонни эгаллаш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқига эгадирлар. Ўрмондан фойдаланувчи субъектларнинг ўрмон билан боғлиқ бўлган муносабатларида ўрмонга эгалик ҳуқуқи муҳим аҳамият касб этади. Эгалик қилиш ҳуқуқи адабиётларда ўрмон участкасига амалий ҳукмронлик қилиш, деб таърифланади. 1 Бу ҳуқуқ орқали ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи субъектлари ўзларини батамом ўрмоннинг "хўжайини" сифатида хис этадилар. Ўрмонга эгалик ҳуқуқи туфайли ўрмондан фойдаланувчилар 1 Каранг: Крассов О.И. Право лесопользования в СССР. М.: Наука, с.26; Синицин С.Т. Национальное лесопользование. -М. 1987. С.86; Колбасов О.С. Правовые исследования по охране окружающей среды в СССР. -М., 1978. Т.5. с.75; Вовк Ю.А. Советское природоресурсовое право и правовая охрана окружающей среды. Часть общая. -Харьков, 1986, с. 41; Бринчук М.М. Теоретические проблемы формирования законодательства об окружающей среде. -Гос. и право. 1998. № 12. С. 75. 1 Земельное право России. -М. 1995. С. 78-79; Петров В.В. Экологическое право России. -М. 1995. С. 130- 133.

қонунда белгиланган тартибда ундан мустақил тарзда фойдаланишлари мумкин бўлади. Ўрмонга нисбатан эгалик ҳуқуи ундан фойдаланиг ҳуқуқини ҳам келтириб чиқаради. Ўрмонни эгалламасдан туриб ундан фойдаланиб бўлмайди. Шунинг учун уларни кўп жиҳатдан бир-бири билан узвий боғлиқ дейиш мумкин. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи мазмуни ҳақида фикр юритганда, бу ҳуқуқни чеклаш, тугатилиши масалаларига тўхталиб ўтиш керак Фойдаланиш ҳуқуқини чеклаш икки турга бўлинади: тўлиқ чеклаш ва қисман чеклаш. Ҳуқуқни чеклашнинг асосий мақсади ўрмоннинг қонунда берилган мақомини таъминлаш ва муҳофаза режимини таъминлаш, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини чеклаш натижасида ўзгариб туриши мумкин. Бу ўзгаришлар ўз-ўзидан, бошбошдоқлик билан эмас, балки қонунда белгиланган, кўрсатилган тартибда рўй бериши лозим. Маълумки, ўрмондан фойдаланувчиларнинг ўрмондан фойдаланишлари ҳар хил заруриятга кўра ўзгариб туриши мумкин. Чунончи, уларнинг ўрмонга эгалик қилиш ва фойдаланиш ҳуқуқи бошқа субъектга ўтиши ёки берилган ўрмон майдони қисқартирилиши ёхуд умуман давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун қайтариб олиниши, ёки бўлмаса ўрмон ташкилоти тугатилиши мумкин. Бундай ҳолатлар ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг ўзгаришига эмас, балки уларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг бекор бўлишига олиб келади. Ёки ўрмондан фойдаланувчи фойдаланиб келаётган ўрмон майдонига яна маълум миқдорда ўрмон майдонлари қўшиб берилса, ёки бўлмаса фойдаланилаётган ўрмон майдонига нисбатан фойдаланиш ҳуқуқи вужудга келса, олиб қўйилган ўрмон майдонига нисбатан эса фойдаланиш ҳуқуқи тугайди, яъни бекор бўлади. Маълумки, давлат аҳамиятига молик ўрмонлар ҳамда бошқа идоралар ва юридик шахслар ихтиёридаги ўрмонлар фойдаланиш жараёнида узлуксиз яхшиланиб бориши ёки фойдаланишга яроқсиз ҳолатига ҳам тушиб қолиши мумкин. Бу ҳолат ўрмондан фойдаланиш мақсадини ўзгартиришга олиб келиши, бир турдаги ўрмон майдонини иккинчи турга айлантиришга сабаб бўлиши мумкин. Бунда ўрмондан фойдаланиш бекор қилинмайди, ёхуд ўрмондан фойдаланиш янгидан вужудга келмайди, шунингдек ўрмондан фойдаланиш субъектлари ўзгармайди, ўрмон майдонларининг миқдори ҳам ўзгаришсиз қолади, фақат ўрмондан фойдаланиш мақсади ўзгаради. Шу билан биргаликда, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқий ҳолати ҳам ўзгаради. Бу эса муҳим хўжалик ва ҳуқуқий аҳамиятга эга. Бир турдаги ўрмон майдонининг иккинчи турга айлантирилиши шундай юридик факт ҳисобланадики, бу билан ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунига қонунчилик маълум ўзгаришлар белгилайди. Юқоридагилардан хулоса қилиб айтиш мумкинки, ўрмондан фойдаланишда субъектларнинг алмашиши, ёки ўрмон майдони миқдорининг кўпайиши ё камайиши ва бошқалар ундан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунининг ўзгаришига олиб келмайди. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунининг ўзгариши деганда фойдаланишда бўлган ўрмон майдонларининг бир

тоифадан иккинчи тоифага ўтиши, айрим майдонлардан фойдаланиш режимининг ўзгариши тушунилади. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи тўғрисида гапирганда бу ҳуқуқни бекор қилиш ёки тўхтатиб қўйиш масаласига ҳам алоҳида тўхталиб ўтиш керак Зотан, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунини элементлари ичида шундай ҳуқуқнинг тугатилиши мустақил элемент ҳисобланади. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини тўхтатишнинг умумий асослари "Ўрмон тўғрисида"ги қонунда белгиланган (24-модда). Бу умумий асослар барча субъектларнинг ҳам ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини тўхтатиш учун тааллуқли ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси "Ўрмон тўғрисида"ги қонунининг 24- моддасига биноан ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи қуйидаги ҳолларда тугатилади: ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқидан ихтиёрий воз кечилганда; ўрмондан фойдаланиш муддати тугаганда; фойдаланишда давлат ўрмон фонди участкаси бўлган юридик шахс тугатилганда; ўрмонлардан ва ўрмон фонди ерларидан белгиланган мақсадда фойдаланилмаганда; ўрмондан фойдаланиш ўрмонлар ва бошқа табиий объектларнинг ҳолатига ҳамда уларни тақоорий кўпайтиришга салбий таъсир кўрсатадиган усусллар билан амалга оширилганда; ўрмонларда ёнғин хавфсизлиги қоидалари бузилганда; улардан фойдаланганлик учун ҳақ белгиланган муддатларда тўланмаганда; ўрмон фонди ерлари давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйилганда. Юридик шахсларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи дарахт кесиш ёки ўрмон чиптасини берган корхоналар томонидан бундай ҳужжатларни бекор қилиш йўли билан тўхтатилади. Фуқароларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини тўхтатиш учун, ўрмондан фойдаланишдан ихтиёрий воз кечилганда; ёнғин қоидаларига риоя қилмаганлиқ ўрмондан фойдаланиш муддати тамом бўлганда; ўрмондан дарахт кесиш ёки ўрмон чиптасида кўзда тутилган мақсадлар ёки талабларга мувофиқ фойдаланилмаган ҳолатлар асос бўлади. Шунингдеқ фуқароларнинг ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи ўрмон майдонлари давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйилганда ҳам тўхтатилиши мумкин. Шу билан бирга ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг тугашига ўрмон участкасини ўзбошимчалик билан бошқаларга бериб қўйиш, шунингдек ўрмонларнинг давлат мулкчилигини ошкора ва яшириш тарзда бузувчи битимлар тузганда ёки ўрмон қонунчилигини бошқа тарзда бузган ҳолатлар ҳам асос бўлади. Ўзбекистон Республикасининг "Ўрмон тўғрисида"ги қонунида ўрмондан фойдаланувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари кўрсатилган (21-22-моддалар). Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Ер кодекси, Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонун ва бошқа қонунларда ҳам ўрмондан фойдаланувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланган. Ўрмон ҳуқуқий муносабатларини тартибга солувчи қонунларни таҳлил этиш ўрмондан фойдаланувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини бир неча гуруҳларга бўлиш мумкинлигини кўрсатади. Бу масалага ҳуқуқий адабиётларда ҳам катта эътибор қаратилган. Бир гуруҳ олимлар табиат объектларидан фойдаланувчилар, хусусан, ўрмон муносабатлари иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини икки

гуруҳга бўладилар: умумий (конституциявий) ва соҳавий. 1 В.Ф.Горбовой эса ўрмон ҳуқуқий муносабатлари субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини уч гуруҳга бўлади: Конституциявий (ҳамма учун умумий) ҳуқуқ ва мажбуриятлар; умумий (тармоқ) ҳуқуқ ва мажбуриятлар; махсус ҳуқуқ ва мажбуриятлар. 1 Биз кейинги муаллифнинг фикрига қўшилиб ўрмон муносабатлари иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини конституциявий, тармоқ (табиатни муҳофаза қилиш ҳуқуқи, ер ҳуқуқи ва шунга ўхшашлар) ва махсус (ўрмон ҳуқуқи) ҳуқуқ ва мажбуриятларга ажратамиз. Ўрмондан фойдаланувчиларнинг конституциявий ҳуқуқ ва мажбуриятлари барча ҳуқуқ ва мажбуриятлар ичида муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Конституцияси юридик ва жисмоний шахсларнинг ўрмондан фойдаланиш бўйича энг асосий ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб беради. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Констиьуциясининг 55- моддасида кўрсатилишича, ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир; улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир. Конституцияда белгиланган бошқа бир тамойилга биноан мулкдан фойдаланувчи барча субъектлар экологик муҳитга зиён етказмасликлари, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг қонун билан қўриқланадиган манфаатлари ва ҳуқуқларини бузмасликлари керак (54-модда) Конституциянинг 100- моддасида табиатни муҳофаза қилиш ва самарали фойдаланиш, деган иборанинг қисқартирилган шакли бўлган "атроф-муҳитни муҳофаза қилиш" тушунчаси берилган. Бу ерда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш маҳаллий ҳокимият органлари ваколатининг ажралмас қисми сифатида берилган. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида атроф-муҳит муҳофазасига тегишли уч хил ифояда,яъни "табиий муҳитни муҳофаза қилиш" (50-модда). "Экологик зиён" (54-модда) ва "атроф-муҳитни муҳофаза қилиш" (100-модда) учрайди. Қизиғи шундаки Ўзбекистоннинг шу соҳадаги асосий қонуни "Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида", деб аталади. Конституциявий асосий қоидалардан келиб чиқиб тармоқ қонунчилиги ҳам табиат бойликлари, хусусан ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунини, яъни ўрмон муносабатлари субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб беради. Чунончи, Ўзбекистон Республикасининг "Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида"ги қонуннинг 12-моддасида кўрсатилишича, Ўзбекистон Республикаси аҳолиси ўз саломатлиги учун қулай табиий муҳитда яшаш, ўз саломатлигини атроф-муҳитнинг зарарли таъсиридан муҳофаза қилиш ҳуқуқига эга. Фуқаролар табиий ресурслардан оқилона фойдаланиши, табиат бойликларига эҳтиётлик билан муносабатда бўлиши, экология талабларига риоя қилишлари шарт. 1 Каранг: Право землепользования в СССР и его виды. -М.: Юрид.лит., 1964. -С. 150; Колбасов О.С. Теоретические основы права пользования водами в СССР. -М.: Наука, 1974. -С. 81; Башмаков Г.С. Право пользования недрами. -М.: Наука, 1974, С. 33. 1 Горбовой В.Ф. Предмет и система советского лесного права. -Красноярск, 1984. -С.49.

Ўрмондан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилашда тармоқ ҳуқуқ соҳалари ичида муҳим ўринни ер қонунчилиги эгаллайди. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексида ўрмон фонди ерларидан фойдаланишда ердан фойдаланувчининг асосий ҳуқуқ ва мажбуриятлари кўрсатиб берилган. Ердан фойдаланувчиларга берилган умумий ҳуқуқ ва мжбуриятлар бевосита ўрмон фонди ерларидан фойдаланувчиларга ҳам тааллуқли бўлади. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Ер кодексида кўрсатилишича, ердан фойдаланувчилар ер участкасида мустақил хўжалик фаолиятини амалга ошириш, ҳар хил иморат ва иншоотлар қуриш, ернинг фойдали хусусиятларини ўзлаштириш, ер остидаги ва устидаги бойликлардан фойдаланиш ва бошқа қатор ҳуқуқларга эга бўлсаларда, ердан самарали ва оқилона фойдаланиш, ерни ифлослантирмаслиқ сув ва шамол эрозиясига учратмаслиқ ердан хўжасизларча фойдаланмаслиқ ерни талон-тарож қилмаслиқ ер ҳақини ўз вақтида тўлаб туриш ва шунга ўхшаш бир қатор мажбуриятларга ҳам эгадирлар. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи мазмунини аниқлашда ўрмон қонунчилиги алоҳида аҳамият касб этади. Ҳозирда ҳаракатдаги Ўзбекистон Республикасининг "Ўрмон тўғрисида"ги қонунига кўра, давлат ўрмон фонди эгалари эгалик қилиш ва фойдаланишга берилган давлат ўрмон фонди ерларида ўрмон хўжалигини мустақил олиб бориш, ўрмон дарахтларини экиш ва ўрмон хўжалигини юритиш билан боғлиқ бўлган бошқа тадбирларни амалга ошириш, сув хўжалиги томонидан белгиланган лимитлар миқёсида суғориш мақсадида сув ресурсларидан ва давлат ўрмон фонди ерларидан фойдаланиш, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидан, ҳамда умумтарқалган фойдали қазилмалардан фойдаланиш, ишлаб чиқилган маҳсулот ва даромадига мулкдорлик қилиш ҳуқуқларига эгадирлар. Шу билан бирга қонунда давлат ўрмон фонди эгаларининг мажбуриятлари ҳам ўрнатилган. Унга кўра, давлат ўрмон фонди эгалари ўрмонларни узлуксиз кўпайтириш, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини қўриқлаш, ўрмонларнинг санитар ҳолатини ва ўрмон тупроғини хосилдорлигини яхшилаш ва муҳофаза қилиш, ўрмондан фойдаланишни тўғри ташкил қилиш, ўрмон ҳисоб-китобини юритиш, ўрмоннинг ўсимлик ва ҳайвонот ресурсларидан, шунингдек унинг фойдали табиий хусусиятларидан илмий асосланган ўлчовлар асосида самарали ва оқилона фойдаланиш кабиларга мажбурдирлар. Бундан ташқари, ўрмон ресурсларидан фойдаланувчилар ўрмондан фойдаланиш ишларини рухсатнома ҳужжатларида кўрсатилган муддатда, фойдаланиш тури ва объектлар миқёсида амалга ошириш, белгиланган тартибда йўллар ўтказиш, маҳсулот сақлаш учун майдончаларни жиҳозлаш, ишлаб чиқариш ва хўжалик қурилмаларини тиклаш, маҳсулотни қайта ишлаш учун мосламалар ўрнатиш, транспорт тўхташ жойларини таъмирлаш, яйловлар, пичанзорлар ва бошқа ўрмон ерларидан оқилона фойдаланиш, ёнғин хавфсизлигига риоя қилиш, иш жойларида ёнғинга қарши тадбирларни куриш, ўз вақтида ҳақини тўлаш ҳамда ўрмон фонди ерларининг ижараси ҳақидаги шартнома шартларини бажариш, зарар етказилган ўрмон фонди

ерларини мақсадли фойдаланиш учун яроқли ҳолатга келтиришга ҳам мажбурдирлар. Ўзбекистон Республикасининг "Ўрмон тўғрисида"ги қонунида ўрмонлардан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари субъектларининг характерли хусусиятларига қараб турларга ажратиб белгиланган. Чунончи, "Ўрмон тўғрисида"ги қонуннинг 21-моддасида ўрмондан доимий фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари санаб кўрсатилган. Унга кўра, ўрмондан доимий фойдаланувчилар қуйидаги ҳуқуқларга эга: давлат ўрмон фондининг ўзларига бериб қўйилган участкаларида ўрмон хўжалигини мустақил юритиш; ўрмон фонди ерларидан сув ресурсларидан, кенг тарқалган фойдали қазилмалардан ўрмон хўжалиги эҳтиёжлари учун белгиланган тартибда фойдаланиш; белгиланган тартибда йўл очиб, ўрмон маҳсулотларини жойлаштириш учун майдончалар жиҳозлаш, ишлаб чиқариш ва уй-жой бинолари ҳамда иншоотлари қуриш; тайёрланган маҳсулотга ва уни сотишдан олинган даромадга мулкдор бўлиш. Шу билан бирга ўрмондан доимий фойдаланувчиларга мажбуриятлар ҳам юклатилган. Булар: ўрмонларни муҳофаза қилиш, қўриқлаш, улардан оқилона фойдаланиш ва уларни тақоорий кўпайтиришни таъминлаш, ўрмонларнинг давлат ҳисобини олиб бориш; ўрмонларнинг ҳолатига ва уларни тақоорий кўпайтиришга, тупроқ ва ҳайвонот дунёсига, шунингдек сув объектларининг ва бошқа табиий объектларнинг ҳолатига салбий таъсир кўрсатишга йўл қўймайдиган усуллар билан иш олиб бориш; ўрмонлардан фойдаланишлик учун ўз вақтида ҳақ тўлаш; алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар режимини таъминлаш; ўрмондан фойдаланувчи бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини бузмасликдан иборат. Ўзбекистон Республикаси "Ўрмон тўғрисида"ги қонуни ўрмондан вақтинчалик фойдаланувчи субъектларнинг ҳам ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб беради. Шу қонуннинг 22-моддасига кўра, ўрмондан вақтинчалик фойдаланувчилар қуйидаги ҳуқуқларга эга бўладилар: ўрмондан фойдаланиш; белгиланган тартибда йўл очиш; ўрмон маҳсулотларини жойлаштириш учун майдончалар жиҳозлаш, ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотлари қуриш. Ўрмондан вақтинчалик фойдаланувчилар қуйидаги мажбуриятларга эга: ўзларига бериб қўйилган яйловлар, пичанзорлар ва бошқа ўрмонзорлардан оқилона фойдаланиш; ўрмонларнинг ҳолатига ва уларни тақоорий кўпайтиришга, тупроқ ва ҳайвонот дунёсига, шунингдек сув объектларининг ва бошқа табиий объектларнинг ҳолатига салбий таъсир кўрсатишга йўл қўймайдиган усуллар билан иш олиб бориш; ўрмондан фойдаланганлик учун, ўз вақтида ҳақ тўлаш; ўрмондан фойдаланувчи бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини бузмаслик ва бошқалар. Ўрмондан фойдаланувчи субъектларнинг ўз ҳуқуқ ва мажбуриятлари мазмунини яхши англаб етишлари ҳамда унга риоя қилишлари ўрмонлардан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза этиш, ўрмон қонунчилиги талабларини бажаришга, ушбу талабларни бузмасликка хизмат қилади. Шундай қилиб, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг мазмуни ўрмонга нисбатан мулк ҳуқуқининг хосиласи сифатида ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи

субъектларига тегишли бўлган фойдаланиш ва эгалик қилиш ҳуқуқи асосида вужудга келадиган ҳуқуқ ва мажбуриятлардан иборат. 4 . Ўрмонларни муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий чора-тадбирлари . Ўрмонлардан самарали ва оқилона фойдаланишда қонунларда белгиланган жазо турлари ва чораларини тегишли тартибда қўллаш муҳим аҳамиятга эга. Чунки, қонунларда ўрнатилган ўрмонлардан нотўғри фойдаланганлик учун жавобгарликка тортувчи, жазо чоралари белгиловчи ҳуқуқ нормалари ўрмонлардан фойдаланувчи фуқароларни, шунингдеқ ўрмон фондини тасарруф этувчи давлат органлари ёки мансабдор шахсларни ўрмон бойликларидан қонунда белгиланган тартибда, мақсадга мувофиқ ҳаракат қилишга мажбур этади. Ўрмондан фойдаланиш қоидаларини бузганда қўлланиладиган жазо чоралари давлат органлари, корхона, муассаса, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқароларни Ўзбекистон Республикасининг ҳаракатдаги ўрмон тўғрисидаги қонунларига оғишмай риоя қилишлари ҳамда ўрмондан фойдаланувчилар ва ўрмон эгаларининг бузилган ҳуқуқларини тиклашда ва умуман ўрмон соҳасидаги қонунчиликни таъминлашда алоҳида роль ўйнайди. Ўрмондан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш ҳуқуини бузганлик учун интизомий, маъмурий, фуқаролиқ жиноий-ҳуқуқий жазо чоралари қўлланилади. Шулардан бири маъмурий-ҳуқуқий жавобгарликдир. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқини бузганлик учун маъмурий чора- тадбирлар давлатнинг ўрмонга эгалик қилиш ҳуқуқини бузиш, ўрмонлардан хўжасизларча фойдаланиш, ўрмонларни ишдан чиқариш, ўрмонлардаги чеклов белгиларини йўқ қилиш ёки шикастлантириш, ўрмонларни фойдаланиш учун яроқсиз ҳолга келтириш, ўрмон фонди ерларидан фойдаланиш қоидаларини бузиш, кесиладиган ўрмон фондидан фойдаланиш тартибини бузиш, дарахтлар, буталар ва бошқа ўрмон ўсимликлари ҳамда ниҳолларни ғайри қонуний равишда кесиш, шикастлантириш ёки йўқ қилиш, ўрмонларни тиклаш қоидаларни бузиш, Қизил китобга киритилган ва ноёб ўсимликларни йиғиш, алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тартибини бузиш, ўрмон учун фойдали ҳайвонот дунёсини йўқ қилиб юбориш, ўрмонларда ўрмон хавфсизлиги талабларини бузиш ва шу каби ножўя ҳаракатлар учун келиб чиқади. Маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этганларга нисбатан Ўзбекистон Республикасининг "Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғриида"ги кодексининг 23-моддасига биноан маъмурий жарима, маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳаракатини содир этиш қуроли ҳисобланган предметни ёки бевосита шундай объект буюмни ҳақ тўлаш шарти билан олиб қўйиш, маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳаракатини содир этиш қуроли ҳисобланган ва бевосита шундай объект бўлган бевосита шундай объект бўлган буюмни мусодара қилиш, муайян шахсни унга берилган махсус ҳуқуқидан маҳрум этиш, маъмурий қамоққа олиш каби жазо чоралари қўлланилади.

Ўрмондан фойдаланиш қоидаларини бузганлик учун маъмурий жазо чораларини қўллаш туман, шаҳар ҳокимликлари ҳузуридаги маъмурий комиссиялар, ўз-ўзини бошқариш маҳаллий органлари, туман, шаҳар судлари, ички ишлар органлари, давлат инспекцияси органлари томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексиниг 69-моддасида, чегара ва чеклов белгиларини йўқ қилиш ёки шикастлантириш учун маъмурий жавобгарлик белгиланган бўлиб, эгаликдаги ва фойдаланишдаги ерларнинг чегара белгиларини, ўрмонлардаги чеклов белгиларини йўқ қилиш ёки шикастлантириш - фуқароларга энг кам ойлик иш ҳақининг бир бараваридан икки бараваригача, мансабдор шахсларга эса - уч бараваридан беш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади деб кўрсатилган. Мазкур кодекснинг 77-моддасида эса ўрмон фонди ерларидан фойдаланиш қоидаларини бузиш, яъни тегишли рухсат олмай туриб иморат солиш, ёғочни ишлаш, омборлар ва бошқа иншоотлар қуриш, ўрмон фонди ерларида пичанзорлар ва яйловларни шикастлантириш, ўзбошимчалик билан пичан ўриш ва мол боқиш, дренаж тизимларини ва йўлларини йўқ қилиш ёки шикастлантирганлик учун - фуқароларга энг кам ойлик иш ҳақининг учдан бир қисмидан бир бараварига миқдорда, мансабдор шахсларга эса - бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлиши, агар худди шунда ҳуқуқбузарликлар маъмурий жазо чораси қўлланилганидан кейин бир йил давомида тақоор содир этилган бўлса, фуқароларга энг кам ойлик иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача, мансабдор шахсларга эса уч бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлиши ўрнатилган. Ушбу кодекснинг 78-моддасида эса кесиладиган ўрмон фондидан фойдаланиш тартибини бузганлик учун жавобгарлик белгиланган бўлиб, кесиладиган ўрмон фондидан фойдаланиш, ёғоч тайёрлаш ва ташиб кетиш тартибини, шунингдеқ ўрмон кесиш чиптаси (ордери)да ёки ўрмон чиптасида белгиланган бошқа талабларни бузганлик учун фуқароларга энг кам иш ҳақининг учдан бир қисмидан бир бараваригача, мансабдор шахсларга эса - бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишлик ўрнатилган. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 79-моддасида эса дарахтлар, буталар, бошқа ўрмон ўсимликлари ва ниҳолларни ғайриқонуний равишда кесиш, шикастлантириш ёки йўқ қилишни содир этган фуқароларга энг кам иш ҳаининг учдан бир қисмидан бир бараваригача, мансабдор шахсларга эса - бир бараваридан уч бараваригача жарима солиниши, агар худди шундай ҳуқуқбузарликлр маъмурий жазо чораси қўлланилгандан кейин бир йил давомида тақоор содир этса - фуқароларга нисбатан энг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача, мансабдор шахсларга нисбатан эса - уч бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима солиниши кўрсатилган. Ўрмонларни тиклаш қоидаларини бузиш ҳуқуқбузарлигини содир этганларга нисчбатан жавобгарлик Ўзбекистон Республикаси Маъмурий

жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 80-моддасида белгиланган бўлиб, ўрмонларни тиклаш, уларнинг ҳолатини ва тури таркибини яхшилашга, уларнинг маҳсулдорлигини оширишга, шунингдек етилган ёғоч захираларидан фойдаланишга оид қоидалар ва йўриқномаларни бузиш - мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солинишига сабаб бўлиши белгиланган. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексинг 81-моддасида Қизил китобга киритилган ўсимликларни йиғиш ҳуқуқбузарлигини содир этганлик учун жавобгарлик белгиланган бўлиб, Ўзбекистон Республикасининг Қизил китобига киритилган ўсимликларни ёхуд шундай ўсимликларнинг илдизлари, поялари, шоҳлари, барглари, гуллари, мевалари ва уруғларини ўзбошимчалик билан йиғиш - фуқароларга энг кам иш ҳақининг иккидан бир қисмидан икки бараваригача, мансабдор шахсларга эса - икки баравардан беш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлиши, агар худди шундай ҳуқуқбузарлик маъмурий жазо чораси қўлланганидан кейин бир йил давомида тақоор содир этилган бўлса - фуқароларга энг кам иш ҳақининг икки бараваридан беш бараваригача, мансабдор шахсларга эса - уч баравардан етти бараваргача миқдорда жарима солишликка сабаб бўлиши ўрнатилган. Мазкур Кодекснинг 82-моддасида Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тартибини бузиш ҳуқуқбузарлиги учун жавобгарлик белгиланган бўлиб, давлат қўриқхонаси табиатни бузган фуқароларга энг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача, мансабдор шахсларга эса - уч бараваридан беш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлиши ҳамда давлат миллий табиат боғлари, буюртма корхоналари, табиат ёдгорликлари, сувни муҳофаза этиш тегралари, курорт табиий ҳудудлари, ботаника боғлари, дендрология ва ҳайвонот боғлари, қўриқланма (оралиқ) тегралари, ўрмонларнинг таъқиқланган минтақалари, балиқ хўжалиги тегралари ва алоҳида муҳофаза қилинадиган ўзга ҳудудлар тартибини бузган фуқароларга энг кам иш ҳақининг учдан бир қисмидан бир бараваригача, мансабдор шахсларга эса - бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлиши, агар ушбу модданинг биринчи ёки иккинчи қисмиларида назарда тутилган ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жазо чораси қўлланилгандан кейин бир йил давомида тақоор содир этилган бўлса - фуқароларга энг кам иш ҳақининг уч бараваридан беш бараваригача, мансабдор шахсларга эса - беш бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлиши белгиланган. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 83-моддасида ўрмон учун фойдали фаунани йўқ қилиб юбориш ҳуқуқбузарлигини содир этган - фуароларга энг кам иш ҳақининг учдан бир қисмидан бир бараваригача миқдорда, мансабдор шахсларга эса - бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солиниши назарда тутилган. Ушбу кодекснинг 84- моддасида эса ўрмонларни ёнғин хавфсизлиги талабларини бузганлик учун - фуқароларга энг кам иш ҳақининг учдан бир қисмидан бир бараваригача, мансабдор шахсларга эса - бир бараваридан уч бараваригача жарима

солиниши, агар худди шундай ҳуқуқбузарлик маъмурий жазо чораси қўлланилганидан кейин бир йил давомида тақоор содир этилган бўлса - фуқароларга энг кам иш ҳақининг икки бараваридан беш бараваригача, мансабдор шахсларга эса - уч бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима солиниши кўрсатилган. Ўрмонлардан фойдаланишга оид ҳуқуқбузарликнинг ижтимоий хавфи маъмурий ножўя ҳаракат даражасидек бўлмаса, бундай ҳолатларда ҳуқуқбузарликларга нисбатан интизомий жазо чораларини қўллаш мумкин. Интизомий жавобгарлик ҳуқуқи таъсир усули сифатида шахсларга ўзларининг хизмат фаолиятлари ўрмон хўжалигига ёки жамоат ташкилотларига аъзолик муносабати билан интизомий ножўя ҳаракат содир этганларида қўлланилади. Бу жавобгарлик ўрмондан фойдаланиш қоидаларини бузишга қаратилган қуйидаги интизомий ножўя хатти- ҳаракатлар содир этилганда, яъни масалан, ўрмондан фойдаланишга оид меҳнат мажбуриятларини бажармаганда, агротехника қоидаларини бузишга олиб келган сифатсиз иш қилинганда, дов-дарахт ва буталарга ёмон ишлов берилганда қўлланилади. Хўжаликларнинг мансабдор шахслари меҳнатни ўз вақтида ташкил қилмаганларида, ўрмонларни муҳофаза қилиш чораларини кўрмаганларида интизомий жавобгарликка тортиладилар. Интизомий жазо чоралари ўрмонлардан фойдаланиш қоидаларини бузган мансабдор шахсларга шу ўрмон фонди жойлашган хўжаликнинг умумий йиғилиши томонидан, фуқаро аъзоларга эса хўжалик бошқаруви томонидан берилади. Интизомий жазо чораларини қўллашда Ўзбекистон Республикаси меҳнат қонунлари кодекснинг интизомий жавобгарликка бағишланган умумий қоидаларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Ҳар бир жамоа, давлат ёки бошқа кооператив ўрмон жамоалари ўз Устави ёки Низомини ишлаб чиқишда ва қабул қилишда, интизомий жазо чораларини ўрнатишда ушбу қонундан асос сифатида фойдаланиш мумкин. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқини бузганлик учун қўлланиладиган ҳуқуқий чора-тадбирлардан яна бири, бу - фуқаролик-ҳуқуқий чора- тадбирлардир. Бу ҳуқуқий чора-тадбирлар ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи фойдаланувчиларга мулкий зарар етказиш билан боғлиқ ҳолда бузилганда қўлланилади. Ўрмон қонунчилиги ўрмонларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш, экинларни пайҳон қилиш, ўрмонлардан фойдаланиш қоидаларини бузиш орқали ўрмонлардан фойдаланувчиларга зарар етказилганда уларни қоплаш лозимлигини белгилайди. Чунончи, Ўзбекистон Республикасининг Ўрмон тўғрисидаги қонунига кўра, ўрмондан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқларини бузиш орқали етказилган зарар тўла ҳажмда қопланиши керак Шу қонунда кўрсатилишича, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва фуқароалар Ўзбекистон Республикасининг Ўрмон тўғрисидаги қонунларини бузишлари туфайли етказган зарарнинг ўрнини қоплашга мажбурдирлар. Ўрмондан фойдаланувчиларга етказилган мулкий зарарни ундиришда фуқаролик қонунларига мурожаат этилишининг бош сабаби, фуқаролик

қонунлари нормаларининг ўрмон муносабатларига оид ҳуқуқбузарликка нисбатан жорий қилинишининг асосий сабаби, биринчидан, фуқаролик қонунлари билан тартибга солинадиган мулкий муносабатларнинг бир хиллиги, ўхшашлиги бўлса; иккинчидан, ўрмон қонунчилигида ўрмон фойдаланувчиларга етказилган мулкий зарарни қоплаш аниқ ва тўла тартибга солинмаганлигидир. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1 мажбуриятларни бажармасликдан келиб чиқадиган жавобгарликка бағишланган умумий қоидаларни бевосита ўрмондан фойдаланиш етказилган зарарни ундиришда ҳам қўллаш мумкин. Бундан ташқари, шу қонуннинг 479-моддасида белгиланишича, фуқаронинг шахсига зарар тўла миқдорда зарар етказган шахс томонидан тўланиши лозим. Фуқаролик қонунининг ушбу умум эътироф этилган қоидалари ўрмонлардан фойдаланиш муносабатларига оид ҳуқуқбузарликлар натижасида етказилган мулкий зарарни ундиришда, айбдорларни моддий жавобгарликка тортишга ҳам бевосита тааллуқлидир. Ўрмон тўғрисидаги қонунда ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ўрмон фонди ерларига нисбатан зарарни ундириш алоҳида белгиланган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Ўрмон тўғрисидаги қонуннинг 23- моддасида кўрсатилишича, ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ўрмон ерлари эгасига қайтариб берилади, қонунга хилоф равишда эгалик қилиш ва фойдаланилган вақтда қилинган чиқимларнинг ўрни қопланмайди. Бунинг устига ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ўрмон ерларида етиштирилган ҳосил унинг эгасига тегишли бўлади. Ўзбошимчалик билан эгаллаб олган шахсга ҳосил етиштириш учун сарфланган ҳаражатлар тўланмайди. Агар ўрмон ер участкасини ўзбошимчалик билан эгаллаб олган шахс ҳосилни йиғиштириб олган бўлса, ўрмон эгаси суд йўли билан етиштирилган ҳосилнинг қийматини пул тартибида давлат баҳосида ёки бозор баҳосида ундириб олиши мумкин. Ўрмон ерларидан фойдаланиш ҳууқбузарлигининг субъекти нафақат фуаролар ёки мансабдор шахслар, балки корхона, муассаса, ташкилотлар ҳам бўлиши мумкин. Ўрмонлардан фойдаланувчиларга зарар етказган шундай ташкилотлар ҳам фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликка тортилиб, келтирилган зарарларни тўлашга мажбурдирлар. Ўрмон ҳуқуқбузарлиги учун етказилган мулкий зарарни ундиришда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан 1992 йил 15 июндаги № 282-сон Қарори билан тасдиқланган "Ўзбекистон Республикасида ерларнинг қишлоқ ва ўрмон хўжалигини юритиш билан боғлиқ бўлмаган эҳтиёжлари учун олиниши муносабати билан қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги ишлаб чиқариш нобудгарчилиги ҳажмларини аниқлаш ҳамда уларнинг ўрнини қоплаш тартиби тўғрисида"ги 1 Низом муҳим аҳамиятга эга. Ушбу Низом Ўзбекистон Республикасининг Ер кодексига мувофмқ қишлоқ хўжалигини ва ўрмон ишлаб чиқариши нобудгарчилиги ҳажмларини аниқлаш ва уларнинг ўрнини қоплаш тартибини белгилайди. 1 Ў збекистон Республикасининг Фукаролик кодекси. -Т.: Адолат, 1995. 1 Каранг: Ў збекистон Республикаси хукукматининг карорлари туплами. 1992. № 6.

Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 51-моддасида кўрсатилишича, қишлоқ хўжалиги ерлари ва ўрмонлари, шу жумладан фуқаролар мулки бўлган ва улар фойдаланиб турган қишлоқ хўжалиги ерларини олиб қўйиб, улардан қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги юритиш билан боғлиқ бўлмаган мақсадда фойдаланиш, ер эгалари ва ердан фойдаланувчилар, шу жумладан ижрочилар ҳуқуқининг чекланиши ёки корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар фаолиятининг таъсири натижасида ер сифатининг ёмонлашувидан қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги ишлаб чиқариши кўрган нобудгарчиликнинг ўрнини халқ депутатлари Кенгашларига қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалигини юритиш билан боғлиқ бўлмаган эҳтиёжлар учун олиб қўйилган қишлоқ хўжалиги ерлари ва ўрмонзорлар берилган корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар, шунингдеқ объектлари сифатида атрофни муҳофаза, санитария ва ҳимоя зоналари белгиланиб, қишлоқ хўжалиги ва ўрмончилик ерларини муомаладан чиқариб юборган ёки мазкур ерларни у адар қиймати бўлмаган ерларга айлантириб қўйган корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар томонидан қопланади. Ўзбекистон Республикасида ерларнинг қишлоқ ва ўрмон хўжалигини юритиш билан боғлиқ бўлмаган эҳтиёжлари учун олиниши муносабати билан қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги ишлаб чиқариши нобудгарчилиги ҳажмларини аниқлаш ҳамда уларнинг ўрнини қоплаш тартиби тўғрисидаги изомга кўра, қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги нобудгарчилиги ўрни қуйидаги ҳолларда, яъни қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги ер-сувлари, шунингдеқ фуқаролар тасарруфида ва фойдаланишида бўлган ана шу ерлар қишлоқ ва ўрмон хўжалигини юритиш билан боғлиқ бўлмаган эҳтиёжлар учун олинганда, қишлоқ хўжалиги ва ўрмон ер- сувларининг муомаладан чиқиши ва уларнинг кам қийматли ер-сувларга ўтказилиши билан боғлиқ бўлган қурилаётган объектлар атрофида муҳофаза, санитария ва ҳимоя зоналари белгиланиши билан ер эгалари ва ердан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқлари чекланганда, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар фаолияти таъсири натижасида ерлар сифати ёмонлашганда қопланади. Ер участкалари қишлоқ хўжалиги ёки ўрмон хўжалиги эҳтиёжлари учун, яъни белгиланган тартибда уй-жой қуриш ва уларга хизмат кўрсатиш учун, мактаблар, интернатлар, болалар уйи, кашшофлар уйи, мактабгача тарбия ва даволаш муассасалари, кинотеатрлар, маданият уйлари, қабристонлар, сув ва газ тармоқлари ҳамда уй-жой коммунал эҳтиёжларига иморатлар қуриш учун берилганда ишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги ишлаб чиқариши нобудгарчилигининг ўрни қопланмайди. Ер ноқишлоқ эҳтиёжлар учун олиб қўйилганда қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги ишлаб чиқариши нобудгарчилиги туман (шаҳар) ҳокимиятининг фармойиши билан тузилган баҳолаш комиссияси томонидан аниқланади. Нобудгарчилик миқдорларини аниқлаш учун баҳолаш комиссиясига дастлабки маълумотларни ер ажратиб бериш лойиҳасини ишлаб чиқарувчи лойиҳалаш ташкилоти тақдим этади. Нобудгарчилик миқдори кейинги уч йилда олиб қўйиладиган ер участкасидан ўртача

олинадиган деҳқончилик ва ўрмон хўжалиги маҳсулоти қийматининг миқдоридан ҳисоблаб чиқарилади. Ушбу пул миқдори ер участкаси фойдаланишга берилган йиллар сонига кўпайтирилади. Қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги ишлаб чиқариши нобудгарчилигини қоплаш учун маблағларни ер ажратиб берилган корхоналар, вилоят ҳокимлари томонидан Ўзбекистон Республикасининг банк муассасаларида очилган махсус ҳисоб рақамга ўтказадилар. Шуни айтиш керакки, минтақавий дастурларни ва вилоятлараро тадбирларни амалга ошириш учун нобудгарчиликни қоплаш ҳисобига келувчи маблағларнинг 10 фоизи Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги Вазирлигининг махсус ҳисоб рақамига ўтказилади. Қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалиги ишлаб чиқариши нобудгарчилигини қоплаш учун тушган маблағлар махсус мақсадга эга бўлиб қуйидагилар учун фойдаланилади: янги ерларни ўзлаштириш, суғориладиган ерларни тўла-тўкис қайта қуриш, суғориладиган ерларни тубдан текислаш, дарахтзорлар барпо этиш ва тиклаш кабилар. Бундан ташқари, ушбу маблағ йўқолиб кетган ўрмон уруғлари, тут дарахтлари ва саноат дарахтзорлари, боғлар, ўрмонзорлар, тутзорлар, мевазорлар, кўказорлар барпо этиш, ерларнинг унумдорлигини ошириш, тоғ қияларини поғона қилиб ишлаш, ўрмон тузиш ишлари мақсадида ҳам ишлатилади. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш нобудгарчилигининг миқдорлари олиб қўйилган майдонлар, кўп йиллик дарахтлар, бўз ерлар, пичанзорлар ва яйловлардан ҳисобланади. Олиб қўйилган лалми ерларнинг 1 гектари ўрнига тенг баҳодаги янги ерларни суғориш ва ўзлаштириш қиймати қуйидаги миқдорларда аниқланади: текисликдаги зонада - ҳайдаладиган лалми ерлар учун 7,5 ва бўз лалми ерлар 2,4 минг сўм, паст баландликдаги зонада - ҳайдаладиган лалми ерлар учун 11,1 ва бўз лалми ерлар учун 3,6 минг сўм, тоғ олди ва тоғ зонасида - ҳайдаладиган лалми ерлар ва кўп йиллик дарахтзорлар учун 13,8 ва бўз ерлар учун 4,4 минг сўм. Шуни айтиш керакки, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши нобудгарчилигига қўшимча равишда соф даромад қўшилади. Бу даромад лойиҳалаштириш, янги ерларни суғориш ва ўзлаштириш, уларни маданийлаштиришга оид ишларни бажариш зарур бўлган 4 йил давомидаги даврда олиб қўйилган ер майдонида соф даромаднинг сўммаси жамоа ва давлат хўжаликлари ҳамда бошқа корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг оҳирги уч йилги маълумотларига кўра, олиб қўйилган майдонлардаги қишлоқ хўжалиги экинлари ва дарахтзорларининг ўртача ҳосилдорлигидан келиб чиқиб, ер ажратиш лойиҳаси ишлаб чиқилиши жараёнида аниқланади. Пичанзорлар ва яйловлар олиб қўйилиши муносабати билан қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши нобудгарчилигининг миқдорлари уларнинг маҳсулдорлигига кўра баландлик минтақаларига қараб, яъни чўл минтақаси

учун 1125 сўм, адир минтақаси учун 1315 сўм, тоғ минтақаси учун 1846 сўм қилиб белгиланади. 1 Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини бузишда қўллаиладиган чоралардан яна бири жиноий ҳуқуқий чора-тадбирлардир. Бу турдаги чора-тадбирлар жиноят қонуни нормаларида белгиланга ижтимоий хавфли хатти-ҳаракат ёки ҳаракатсизликлар содир қилган шахсларга нисбатан қўлланилади. Маълумки, жиноий ҳуқуқбузарлик жамият учун ўзининг ўта хавфлилик даражаси билан ажралиб туради. Ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини бузишда жамият учун ўта хавфли бўлган жиноятлар ичида биринчи навбатда ўрмонларга нисбатан давлатнинг мулк ҳуқуқини бузишга қаратилган ғайриқонуний битимлар, яъни ўрмонларни сотиб олиш ва сотиш, совға қилиш, гаровга қўйиш, ўзбошимчалик билан айирбошлаш хатти-ҳаракатлари алоҳида ажралиб туради. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексида кўрсатилишича, экинзор, ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларга шикаст етказиш ёки уларни нобуд қилиш, алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг тартибини бузиш каби ҳуқуқбузарликлар учун ҳам жиноий жавобгарликни қўллаш мумкин. Маълумки, Ўзбекистон Республикасининг "Ўрмон тўғрисида"ги қонунида ҳуқуқбузарликлар учун тегишли жавобгарлик қўлланилиши лозимлиги таъкидланади. Лекин шуни айтиш керакки, Ўзбекистон Республикасининг Жиноят қонуни Ўрмон тўғрисидаги қонунида кўрсатилган барча ўрмон муносабатларига оид ҳуқуқбузарликлар учун ҳам жиноий жавобгарликни белгиламайди. Бозор иқтисодиёти шароитида ўрмон бойликларининг алоҳида муҳим аҳамиятга эга эканлигини эътиборга олиб, мана шу онунлар мажмуасида ўрмон муносабатларига оид жамият учун хавфли ҳисобланган ғайриқонуний хатти-ҳаракатларга нисбатан жиноий жавобгарлик ўрнатилса мақсадга мувофиқ бўлур эди. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Жиноят кодекси қуйидаги ўрмон ҳуқубузарликлари учун жиноий жавобгарлик белгилади. Булар: экинзор, ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларга шикаст етказиш ёки уларни нобуд қилиш (198-модда). Унда оловга эҳтиёткорсизлик билан муосабатда бўлиш натижасида экинзор, ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларга шикаст етказиш ёки уларни нобуд қилиш кўп миқдорда зарар етказилиши ёки бошқача оғир оқибатларга сабаб бўлса - энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваригача миқдорда жарима ёки бир йилгача аҳлоқ тузатиш ишлари ёхуд уч ойгача қамоқ билан жазоланиши биринчи қисмида кўрсатилган. Иккинчи қисмида эса, ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларни қонунга хилоф равишда кесиш кўп миқдорда зарар етказишга сабаб бўлса - энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан етмиш беш бараваригача миқдорда жарима ёки бир йилдан икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки уч ойдан олти ойгача қамоқ ёки уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланиши кўрсатилган. Учинчи қисмида эса, экинзор, ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларга қасддан шикаст етказиш, уларни пайҳон қилиш, нобуд қилиш кўп миқдорда зарар етказишга 1 Каранг: Ў збекистон Республикаси хукукматининг қ арорлари туплами. -1992. № 6.

сабаб бўлса - энг кам иш ҳақиинг етмиш бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд уч йилдан беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланиши кўрсатилган. Ушбу Жиноят кодексини 202-моддасида ҳайвонот ёки ўсимлик дунёсидан фойдаланиш тартиби н и бузганлик учун биринчи қисмида: овчилиқ балиқчилик ёки ҳайвонот дунёсининг бошқа турларини ушлаш қоидаларини бузиш, ноёб ҳайвонларни тутишнинг белгиланган тартиби ёки шартларини ёхуд ўсимликларни дори-дармон, озиқ-овқат ва манзарали (декоратив) турларини йиғиш ёки тайёрлаш, шунингдеқ махсус қўриқланадиган табиий ҳудудлардаги ҳайвонот ва ўсимлик оламида фойдаланиш тартибини бузиш анча миқдорда зарар етказилишига сабаб бўлса, энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваригача миқдорда жарима ёки икки йигача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд олти ойгача қамоқ билан жазолаиши белгиланган. Ўша қилмишлар: а) ҳайвонлар, паррандалар, балиқ, ҳайвонот ва ўсимлик дунёсининг Қизил Китобига киритилган бошқа турларини нобуд қилиш билан; б) кўп миқдорда зарар етказган ҳолда; в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган бўлса - энг кам ойлик иш ҳаининг эллик бараваридан етмиш беш бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд мол-мулки мусодара қилиниб уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланиши кўрсатилган. Ўша қилмишлар: а) рецидивист томонидан; б) шахснинг ўз хизмат мавқеидан фойдаланиб; в) ер, сув ёки ҳавода ишлатиладиган механизациялаштирилган воситалардан фойдаланиб; г) портлаш қурилмалари заҳарли кимёвий моддалар ёки бошқа ялпи қириб юборадиган ёки нобуд қиладиган усулларни қўллаган ҳолда; д) уюшган гуруҳ томонидан; е) жуда кўп миқдорда зарар етказган ҳолда содир этилган бўлса - энг кам ойлик иш ҳақининг етмиш беш бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки мол-мулки мусодара қилииб ёки мусодара қилинмай уч йилдан 5 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади деб ўрнатилган. Мазкур Кодекснинг 199-моддасида эса ўсимликлар касалликлари ёки зарарқунандалари билан кураш талабларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Яъни ўсимликлар касалликлари ёки зарарқунандалари билан кураш талабларини бузиш оғир оқибатларга сабаб бўлса - энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки беш йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёки уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд уч йилгача озодликда маҳрум қилиш билан жазоланиши ўрнатилган. Шунингдеқ шубу Жиноят кодексида ўрмон ҳуқуқбузарлигига яқин атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги экология хавфсизлигига оид нормалар ва талабларни бузиш (193-модда), атроф табиий муҳитнинг ифлосланганлиги тўғрисидаги маълумотларни қасддан яшириш ёки бузиб кўрсатиш (194-модда), атроф муҳитнинг ифлосланиши о қ ибатларини бартараф қилиш чораларини кўрмаслик (195-модда), атроф табиий муҳитни ифлослантириш (196-модда), алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг тартибини бузиш (202- модда) кабиларга нисбатан жиноий жавобгарликлар ўрнатилган.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

Похожие

Ерлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ҳайвонот дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ер ости бойликларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ва объектларнинг ҳуқуқий ҳолати