Сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати - Экология - Рефераты

Сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Сув ресурс лари ни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати Режа: 1.Сув ресурслари ва уларни экологик жиҳатдан тартибга солиш зарурати 2. Давлат сув фонди ва уни бошқариш. 3. Сувдан оқилона фойдаланиш экологик ҳуқуқий асослари. 4. Сувни экологик ҳуқуқий мухофаза қилиш.

Сув ресурслари ва уларни экологик жиҳатдан тартибга солиш заруратиСайёрамизда гарчанд сув билан эгалланган майдон қуруқликка нисбатан икки баробар кўп бўлсада, унинг экологик муаммоси нинг ечимини топиш жуда долзарбдир. Бунга сабаб: Биринчидан. Сув тирик организмлар, жумладан, инсон массаси нинг 90% дан ортиғини ташкил қилган ҳолда у доимо айланма ҳаракатда. Айланма ҳаракатдаги сув чучуқ тоза ва мусаф фо бўлиши талаб этилади. Акс ҳолда тирик организмлар нобуд бўлади. Иккинчидан. Чучук сувлар захиралари Сайёрамизда бир текис тар қалмаган. Ер усти сувлари (дарё, кўл, сув омборларидаги сувлар) нинг 70% аҳоли яшаши ноқулай бўлган шимолий совуқ ёки баланд тоғ минтақаларидадир. Айрим мамлакатлар (Канада, Норвегия, Рос сия)да сув тошқинлари муаммоси юзага келаётган бўлса, айримларида (Ўзбекистон, араб мамлакатлари, Туркманистон) сув танқислиги жуда катта муаммодир. Учинчидан. Тоза сув доимо ҳаракатдадир. У кўпинча дарёлар орқа ли бир давлатдан иккинчи бир давлатга ўтиб боради. Бу деган сўз дарё сувининг муҳофазаси халқаро муаммолар тоифасига киради ва давлатлардан жуда катта дипломатик маҳорат талаб қилади. Тўртинчидан. Океан сувларининг кескин равишда ифлосланиши атмосфера ҳавосида кислороднинг камайишига сабаб бўлмоқца. Чунки кислородни «ишлаб чиқарувчи» океан юзасидаги планктонлар иф лосланаётган океан сувларида камайиб боряпти. Бешинчидан. Деярли барча халқ хўжалиги соҳаларида сув ишлати лади. Гидроресурсларнинг имконияти камайиб, унга талаб эса кўпайиб бормоқца. Хўжалиқца ишлатилаётган сувҳам, афсуски, тоза - чу чук бўлиши керак экан. Аграр республика бўлган Ўзбекистонда халқ хўжалигининг асосий тармоғи - қишлоқ хўжалиги. Қишлоқ хўжали- ги маҳсулотининг 95% суғориладиган ерлардан олинади. Олтинчидан. Марказий Осиёда чучук сув захираси - 183 км куб (увдан Амударёда 78 км куб ва Сирдарёда - 36 км куб). Унинг аксарияти суғориш учун ишлатилади ва турли сунъий сув ҳавзалари (кол лектор, дренаж, сув омборлари, ташландиқ кўллар)да ва ер остида йиғилиб, Орол кўли муаммосини юзага келтирди. Халқимиз «Сув - ҳаёт манбаи, сув бор жойда ҳаёт бор», деб бежиз айтмаган. Сувлардан окдоона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш нафақат глобал, регаонал, балки ўта долзарб миллий масаладир. Сув ресурсларини экологик-ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш учун мустақил Ўзбекистонимизда бир цанча ишлар қшшнган . Масалан: -сув ва сувдан фойдаланишга оид 20 дан зиёд махсус ва умумий қонунлар қабул қилинди; -Орол денгизи муаммоси БМТ ва унинг ташкилотлари томони- дан халқаро даражадаги масалалар тоифасига кўтарилди;

-сувлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишга йўналти- рилган меъёрий ҳужжатлар қабул қилиниб, дастур ва лойиҳа- лар ишлаб чиқилди; -миллий, регионал, глобал миқёсда шартномалар тузилди ва ҳ.қ Келаж акда, бизнинг ф икримизча, Ўзбекистон қонунчилик тизимида: - Орол ва Орол бўйига иқтисодий, ижтимоий ва экологик жиҳат лардан «алоҳида муҳофаза этиладиган ҳудуд» мақомини бериш; Орол денгизи тўғрисидаги қонунни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш; - халқаро сув ҳавзалари ва дарёларни муҳофаза қилишга доир шартномалар, мониторинг назорат экспертиза жавоб гарлик тизимини яратиш; - сувлардан фойдаланишни қатъий ҳисобга олиш ва тўловини шакллантириш каби ишларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ бўлади. Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонуннинг 19-модцасида баён этилганидеқ Ўзбекистон Республикасида сув ва сув ҳавзаларидан фойдаланишнинг экологик-ҳуқуқий шартлари қуйидагилардан иборат: -ер усти, ер ости ва денгиз сувларидан зарур миқцордаги сув нинг табиий айланишини сақлаш, унинг нормативда кўрса тилган даражада тозалигини таъминлаш; - сув ўсимликлари ва ҳайвонларини асраш; сув ҳавзаларининг ифлосланишига йўл қўймаслиқ -сувда экологик мувозанатни сақлаш ва сув ҳавзасига ландшафт элементи сифатида зиён етказмаслиқ -махсус ваколатли давлат органлари дарё ирмоқлари ҳосил бўла диган жойларда, сув сохили минтақаларида дарахтзорларни тик лашлари ва дов- дарахтларни кўпайтиришлари ҳамда уларнинг сақланишини таъминлашлари шарт. Конституциямизнинг 55-моддаси, Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонуннинг 5-моддасига мувофиқ сув, бошқа табиий объектлар сингари умуммиллий бойлик - давлат мулкидир, ундан оқилона фойдаланиш зарур ва у давлат томонидан муҳофазаланади. Давлат сув фонди ва уни бошқариш Юриспруденцияда сув ҳуқуқи мустақил ҳуқуқ соҳаси сифатида қаралади. Лекин у Ўзбекистонда тўлиқ шаклланмаган фан соҳасидир. Мамлакатимизда сув муаммоларининг ортиб бораётганлиги сув ҳуқуқини ҳам ривожлантиришни талаб этмоқда. Собиқ Иттифоқ ре- публикалари ичида биринчи бор Тошкент Давлат юридик институ тида сув ҳуқуқи дарслиги ишлаб чиқилди ва магистрларга мустақил ҳуқуқ предмети сифатида ўтилмоқца. Ер сингари сувни муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланишни ҳам ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш учун турли хил тоифаларга ажра- тиб олинади. Айнан ўша тоифалар бўйича ижтимоий муносабатлар экологик-ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинади.

1993 йил 6 майдаги «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг 4- моддасига кўра, Ўзбекистонда ягона сув фонди уч тоифага ажратилган: - ер усти сувлар (дарёлар, кўллар, сув омборлари, каналлар, ҳовузлардаги сувлар); - ер ости сувлари ва музликлар; халқаро сувлар (Амударё, Сирдарё, Орол денгизи, Зарафшон ва шу каби икки ва ундан ортиқ давлат ҳудудларидан оқиб ўтади ган ёки уларнинг ҳудудида жойлашган сув ҳавзалари ва сув ман балари). Сув давлат мулки бўлганлиги учун ҳам сувга оид муносабатлар давлатнинг умумий ва махсус ваколатланган органлари томонидан тартибга солинади. Олий Мажлис тўғрисидаги конституциявий қонун ҳамда «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг 5-моддасига биноан, Олий қонун чиқарувчи ҳокимият сифатида сувга доир муносабатларни тартибга солишда тегишли қонунлар ишлаб чиқади, қабул қилади ва уларнинг бажарилишини назорат қилади, сувга оид дав лат сиёсатининг асосий йўналишларини белгилайди ва стратегик дастурларни қабул қилади. Вазирлар Маҳкамаси тўғрисидаги қонундан келиб чиққан ҳодда, «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»га қонуннинг 6-моддасида бел гиланган ваколатларига биноан: сувлардан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилйш соҳасида ягона давлат сиёсатани ўтказади; махсус ваколатланган давлат органларининг фаолиятини уйғунлашти- ради; сувдан фойдаланишнинг меъёрлари ва лимитларини тасдиклай ди; сув кадастри - мониторинга - назорати тизимини яратади ва унинг юритилишини таъминлайди; сувга тегашли йирик ҳодиса ва жараёнлар юзасидан чора-тадбирлар ишлаб чиқади; сув тўловлари ва ҳақ ундириш тартибини белгилайди; давлатлараро муносабатларни ривож лантиради ва қонунларда назарда тутилган бошқа чоратадбирларни амалга оширади. Вазирлар Махкамаси томонидан кейинги 10 йил мо байнида 100 дан зиёд сув муносабатларини тартибга солишга доир қарор, йўриқнома ҳамда кўрсатмалар ишлаб чиқилди ва тасдикланди. Сувдан фойдаланиш ва уни муҳофаза этиш устидан давлат назо ратини маҳаллий ҳокимият ҳамда бошқарув органлари, Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси, Саноатда ва кончиликда ишлар нинг бехатар олиб борилишини назорат қилиш агентлиги, қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тўғрисида қабул қилинган қонун лар ва низомлар асосида олиб борадилар. Идоравий назорат эса Гео логия ва минерал ресурслар давлат қўмитасига топширилган. Сувга оид муносабатларни тартибга солишда нодавлат нотижорат ташкилотлари, жамоат бирлашмалари ва жамоаларнинг ваколатлари тегишли қонунларда белгиланган ва улар давлатга кўмақдош эканли ги ифода этилган. Бизнингча, ўзини ўзи бошқариш органлари ва жа моат бирлашмалари нафақат кўмакдош, балки мустақил назорат олиб борувчи субъект бўлиши демоқоатик жамият талабларини бажариш ва фуқаролик жамиятини ўрнатишда катта хизмат қилади.

Сувдан оқилона фойдаланиш экологик ҳуқуқий асослари Сувдан оқилона фойдаланиш - сувнинг фойдали хусусиятларидан жисмоний ва юридик шахсларнинг қонун талаблари асосида фойдаланши ҳисобланади. Сувдан фойдаланувчилар қаторига барча мулк шаклидаги корхо на, муассаса, ташкилотлар ва фуқаролар киради. Сув муносабати объекти юқорида санаб ўтилган барча сув фонди тоифаларидир. Уларга халқ хўжалигининг барча соҳаларида умумий ёки махсус равишда сувдан фойдаланишга рухсат берилади. Умумий фойдаланиш - сув нинг ҳолатига таъсир қиладиган иншоотлар ёки техник қурилмаларни қўлламаган тарзда сувдан фойдапаниш. Лгардауларт қўллабфойдала нилса, махсус фойдаланишга тегишли бўлади. Уларнинг рўйхати мах сус давлат бошқарув органлари томонидан белгилаб қўйилади. Сув дан фойдаланиш биргаликда ва танҳо (юридик шахсларга бутунлай ёки қисман бериб қўйилса), бирламчи (танҳо фойдаланувчиларга бошқа субъектларга фойдаланиш учун бериш ҳуқуқи билан) ёки иккшамчи тарзда амалга оширилади. Сув объектлари, авваламбор, приоритет норма асосида аҳолининг ичимлик сувига бўлган талабини қондириш учун берилади. Сувларни фойдаланишга бериш тартиби (тегишли ўзгартиришлар ва қўшим чалар киритилган ҳолда) «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг 26-31-моддаларида акс эттирилган. Ушбу талаблар сув нинг экологик тизимларда турувчи унсур сифатида қарашни назар увдан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқлари қуйқцагилардан иборат: Юқорида қайд этилган талаблар бажарилмаса, юридик ва жисмо ний шахсларнинг сувдан фойдаланиш ҳуқуқлари тегишли қонун ҳуж жатлари асосида бекор қилиниши мумкин. Етказилган зарар «Сув ва сувдан фойдаланшп тўғрисида»ги қонуннвдг 39-моддасига асосан чи- қарилган Низом, йўриқномалар асосида Вазирлар Маҳкамаси томо-нидан белгиланган ҳолларда ва тартибда ундириб олинади. Сув қонунчилигига биноан сув объектларидан фойдаланиш: аҳолининг истеъмоли, маиший ва бошқа эҳтиёжлари; даволаш, курорт ва соғломлаштириш; қишлоқ хўжалиги эҳгиёжлари; саноат мақсадлари ва иссиқпик энергетикаси эҳгиёжлари; балиқчилик хўжалиги эҳтиёжлари; овчилик хўжалиги эҳтиёжлари;алоҳида қўриқланадиган ҳудудларда жойлашган сув объектлари; ёнғинга қарши кураш эҳтиёжлари; давлат ва жамоат эҳтиёжлари; сув омборлари, гидроузеллар ва бошқа сув иншоотлари; Орол денгизи ҳавзасидаги сувдан давлатлараро фойдаланиш. Мамлакатимизда уларнинг ҳар бири бўйича алоҳида меъёрий ҳуж жатлар

қабул қилинади ва экологик-ҳуқуқий фойдаланиш ҳамда му- ҳофаза қилиш таъминланади. 4. Сувни экологик ҳуқуқий мухофаза қилиш Сув - ҳаёт манбаи бўлгани учун ҳам ундан фойдаланишда бир ламчи ҳуқуқий талаб сифатида экологик жиҳатдан муҳофаза қилиш меъёрлари ўрнатилади. Сув қонун ҳужжатларида, хусусан, «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг 24-бобида айнан шу масалани ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш қоидалари ва меъёрла ри ўрнатилган. Унга биноан сув объектлари кишилар соғлиғига, сувда яшовчи тирик организмларнинг камайшини, сувнинг хосса ва хусусиятлари (ҳаттоки ўзини ўзи тозалаб туриш), сув режимининг бузилиши натижасида содир бўладиган бошқа кўнгилсиз ҳолатларнинг келиб чи қшиини муҳофаза қилишни белгиловчи ва амалда татбиқ қилувчи ягона тартибот сувни экологик-ҳуқуқий муҳофаза қилиш деб юритилади. 1997 йил 25 апрелда «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг 98-моддасига ўзгартиришлар киритилиб, сувларни эко логик- ҳуқуқий муҳофаза қилишни таъминловчи тадбирларни амалга оширувчи корхона, ташкилот ва муассасалар маҳаллий ҳокимият ва давлатнинг махсус ваколатланган органлари билан келишган ҳолда технологиқ ўрмон- мелиоратив, агротехник (тўғрироғи, агромелио ратив), гидротехниқ санитар- техник тадбирларни ўтказишлари шарт деб қўйилди. Ушбу юридик шахслар сувга турли маиший, саноат, кимёвий ва физик чиқит ва чиқиндиларни чиқаришлари тақиқлана ди. «Чиқиндилар тўғрисида»ги қонуннинг 14- моддасига биноан кор хона, ташкилот ва муассасалар чиқинди билан боғлиқ ишларни амал га ошириш ҳуқуқига эгалар, лекин ушбу ҳуқуқлари мазкур Қонун нинг 17-моддасида кўрсатилган хавфсизлик талаблари, яъни фуқаролар ҳаёти ва соғлиғига ёки атроф-муҳитга зарар етказмайдиган ва экологик хавфсизликни таъминлайдиган ҳолатдагина рухсат берилади. Уларнинг бурчлари «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғриси да»ги қонуннинг 103-моддасида акс этгирилгандир. Сув объектларини муҳофаза қилиш мақсадида муайян алоҳида қўриқланадиган оқоуг ва тегра (зона)лар ёки ҳудудлар ажратиб оли нади. 1992 йил 7 апрелдаги Вазирлар Махкамасининг 174-сонли қаро ри билан тасдиқланган «Ўзбекистонда экологик-ҳуқуқий районлаштириш, сув омборлари ва бошқа сув ҳавзалари, дарёлар, магистрал каналлар ва коллекторлар, ичимлик ва маиший сув таъминоти объектлари, даволаш ва маданий соғломлаштириш теграларига доир Низом»га мувофиқ олиб борилади. Ўзбекистонда Сўқоқсой, Бошқизилсой, Нувалисой каби кичик дарёлар ер усти оқар сувларнинг аксариятини ташкил қилади. Улар да экологик- ҳуқуқий талаблар Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси ва махсус ваколатланган органлари билан биргаликда амал га оширилиши керак.

Сув тошқини ва сел кетиши натижасида юзага келадиган зарар ли таъсирларнинг олдини олиш учун туман ҳокимлига тегашли чора-тадбирлар кўради. Катта талафотларга олиб келадиган сув билан боғ лиқ бўлган табиий ҳодисаларнинг олдини олиш ва уларни бартараф эташ 1999 йил 20 августдаги «Аҳолини ва ҳудудларни табиий ҳамда техноген хусусиятли фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш тўғри сида»ги қонунда белгиланган тартибда Вазирлар Маҳкамаси, вилоят, туман ва шаҳар ҳокимиятлари қошида тузиладиган комиссиялар орқали ҳал қилинади. Илмий, методик ва амалий ишларни Фавқу лодда вазиятлар вазирлиги ва унинг бўлинмалари олиб боради. Мо лиявий таъминот ва моддий ёрдам эса ташкилот, корхона, муасса са, хўжаликлар ва маҳаллий бюджет ҳисобидан, республика ва мин тақавий дастурлар бўйича амалга ошириладиган тадбирлар эса республика бюджетидан амалга оширилади. Ер ости сувларини экологик-ҳуқуқий муҳофаза қилиш, биринчи навбатда, сувни чиқарувчи ва ундан фойдаланишни таъминловчи идораларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятини белгилаш билан бошланади. Чунки ер ости сувлари жойланишининг ўзига хос томонлари ер қаъридан фойдаланувчиларнинг хатти-ҳаракатларига бевосита боғ- лиқцир. Юридик ва жисмоний шахслар ер қаъридан ёки ер ости сув ларидан фойдаланишда уларнинг камайиб кетиши, фойдали хусу сиятларини йўқотиши ёки ифлосланишига йўл қўймасликлари шарт. Сув қонунчилиги сувларни экологик-ҳуқуқий муҳофазалаш нор маларининг амалда бажарилишини иқтисодий таъминлаш мақса дида: сувдан махсус фойдаланганлиқ сув объектларини ифлослан тирганлик ва уларга зарарли таъсир кўрсатишнинг бошқа хил тўловлари ундириб олинади. Ушбу тўлов тури, миқцори ва тартиби Солиқ кодекси, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Молия вазирлиги ва тегишли давлат органларининг қонун ости меъёрий ҳужжатларига мувофиқ равишда амалга оширилади. Сувдан тежабтергаб, янги технологиялар асосида фойдаланувчилар учун «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг 106-моддасига мувофиқ ра- вишда ҳуқуқий (масалан, бирламчи фойдаланувчи), иқтисодий (имтиёзли қоедит), ташкилий (қўшимча корхоналар ташкил этиш), ижтимоий (тажрибаларини кенг тарғиб қилиш), экологик (эколо- гик тўловлардан озод этиш) ва бошқа рағбатлантириш омиллари- нинг самарали тизимини қўллаш мумкин. Сувдан оқилона фойдаланишни йўлга қўйиш мақсадида сув за хиралари давлат йўли билан ҳисобга олинади. Унинг таркибига яго на сув фондини ташкил этувчи сувларнинг миқцори, сифати, аҳоли ва халқ хўжалигининг эҳтиёжлари учун сувдан фойдаланишга оид маълумотлар киритилади. 1990-2001 йиллар мобайнида Ўзбекистонда тоза сувдан фойдаланиш 52,4 куб км дан 44 куб км га камайган. Ундан қайта ишлатиладигани 5,9 куб км дан 4,0 куб км, ифлослан- ган сувларни сув шохобчаларига ташлаш 32,7 куб км дан 16,9 куб км, тозалаб ташланган сувлар 12,1 куб км дан 10,5 куб км га камай- ган. Бу деган сўз халқ

хўжалигида сувдан фойдаланиш ва уни тоза- лаш, оқова сув сифатини ошириш мустақил Республикамизда кундан-кунга яхши йўлга қўиилмоқда. Сувдан экологик жиҳатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза этишни режалаштиршида приоритет масала бўлиб аҳолининг ичимлик ва маиший хизмати инобатга олинади. Режалаштириш илмий ва кадастр маълумотларига асосланган, сув хўжалиги баланслари, комплекс фой- даланиш, сувга сўнгра, маиший хизматга бўлган талаби муҳофаза қилиш жадвалларини ҳисобга олган ҳолда бажарилиши керак Сувдан оқилона фойдаланиш ҳамда уни муҳофаза қилиш талабла- рини бузган юридик ва жисмоний шахслар тегишли жавобгарликка тортиладилар. Масалан, «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг 114- моддасига мувофиқ сувдан фойдаланиш ҳуқуқини бо- шқаларга бериш ҳамда давлатнинг эгалик ҳуқуқини ошкора ёки яши- рин тарзда бузадиган бошқа хил битимлар ҳақиқий ҳисобланмайди. Сув қонунчилигига оид жавобгарлик ва тегишли юридик жазо қуйи даги ҳолларда қўлланилади: сув объектларини ўзбошимчилик билан эгаллаб олган ёки сув дан ўзбошимчалик билан фойдаланганда; сувдан фоқдаланиш лимитларини бузган ҳолда сув олганда; дарёларни булғаган ва ифлослаганда; сувни булғаш ва ифлослашнинг ёки сув етказадиган зарарли таъсирнинг олдини оладиган иншоотлари ва қурилмалари бўлмаган корхоналарни, коммунал объектларни ва бошқа объектларидан ишга туширганда; сувдан (сув объектларидан чиқариб ёки ажратиб олинган сув- дан) хўжасизлик билан фойдаланганда; сув ҳавзаларида сувни муҳофаза қилиш режимини бузиб, унинг булғанишига, тупроқни сув ювиб кетишига ва бошқа зарарли ҳодисалар рўй беришига сабаб бўлганда; сув хўжалиги иншоотлари ва қурилмаларига шикаст етказган ва уларни вайрон қилганда; сув хўжалиги иншоотларини ва қурилмаларини ишлаташ қоида- ларини бузганда; сувнинг ҳолатига таъсир қилувчи тўсиқлар, насос станциялари ва бошқа иншоотларни ўзбошимчалик билан қурганда; сув ҳақи ва сувдан фойдаланиш қоидаларини бузганлик учун солинган жарималарни ўз вақтида тўламаганда; режаларда кўзда тутилиб, сувни булғаниш, ифлосланиш ва ка майиб кетшццан сақлашни, шунингдеқ сув ҳолати ва режи мини яхшилашни таъминловчи гидротехника,технология, ўрмон-мелиорация, санитария- техника тадбирлари ва бошқа тадбирларни амалга оширмаганда; водопровод ва канализация тармоқпарига ўзбошимчалик би лан улаганда; фойдаланиш ва кузатиш қудуқларини йўқ қилиб ташлаган ёки уларга зарар етказганда;

сув қудуқларини бурғилашнинг белгиланган қоидалари ва тех нологиясини бузганда; сувни муҳофаза қилиш иншоотлари ва қурилмаларини қуриш нинг меъёрий муддатларини барбод қилганда; қурилиши тугалланмаган сувни муҳофаза қилиш иншоотлари ни уларнинг самарали ишлашига салбий таъсир этувчи, кам кўстини битирмай ва лойиҳадан четга чиқишлар билан фойда ланишга топширганда; сувни муҳофаза қилиш теграларига риоя этмаганда; сувдан фойдаланганлик ҳақидаги давлат хисоботларини тақ дим этмаган ёки ушбу маълумотларни бузиб кўрсатганда; табиатни муҳофаза қилиш устидан назоратни амалга оширув чи органларнинг кўрсатмаларини бажармаганда; алоҳида қўриқланадиган сув объектлари режимини бузганлик да айбдор бўлган шахслар қонунларга мувофиқ жиноий, маъ мурий ва ўзга тарздаги жавобгарликка тортиладилар. Қонунларда сувга оид бошқа турдаги ҳуқуқбузарликлар учун ҳам жавобгарлик белги лаб қўйилиши мумкин. Корхоналар, ташкилотлар, муассаоалар, деҳқон хўжаликлари ҳамда фуқаролар сув тўғрисидаги қонунларни бузиш натижасида ет казилган зарарларни қонунларда белгиланган миқцорда ва тартибда қоплашлари шарт. Ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган сув объектлари ва қонун сиз фойдаланиш вақтида қилинган харажатлар қопланмаган ҳолда ўз эгасига қайтариб олиб берилади. Юридик ва жисмоний шахслар томонидан етказилган зарарни қоплаш тегишли қонунларда белги ланган миқцорда ва тартибда амалга оширилади. Сув объектлари, шахслар ва давлатга зарар етказишца айбдор бўлган мансабдор шахс лар ҳамда бошқа ходимлар маъмурий жавобгарлик қоидаларига му вофиқ равишда моддий жавобгарликка тортиладилар. Сув қонунчилигига биноан сувдан, биринчи навбатда, аҳолининг ичимлик сувига ва маиший хизматга бўлган талабини қондириш зарурдир. Лекин ушбу эҳтиёжни қондириш истемолчилик эмас, балки зкологик нуқтаи назардан қарашни тақозо этади. Чунки, айнан ки шиларнинг тоза ичимлик сувига эга бўлиш ҳуқуқини таъминлаш учун сувнинг ҳосил бўлиш манбаларида, унинг истемолчиларгача оқиб келиш йўлларида айнан муҳофаза қилиш ва оқилона фойдаланиш талабларини қўллашга ундайди. Бундай муносабатни фанда сувларни экологик-ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилиш деб аталади. Экологик- ҳуқуқий талаблар халқ хўжалигининг барча соҳаларида ўзига хос равишда ўрнатилади ва сувдан фойдаланувчилардан мазкур талабларга риоя этиш талаб этилади. Ўзбекистон аграр республика бўлгани учун ҳам давлат ва жами ятнинг асосий эътибори қишлоқхўжалигига қаратилган. Чунки ушбу халқ хўжалиги соҳаси мамлакатимиз ялпи ички маҳсулотининг 30 фоизидан ортиғини, валюта тушумининг 55 фоизини ва товар алма шинувининг 70 фоизини таъминлайди. Республика аҳолисининг 60 фоизидан ортиғи қишлоқца истиқомат қилади. Фуқароларимиз учун бирламчи эҳтиёж бўлган озиқ-овқат

маҳсулотлари аграр соҳада иш лаб чиқарилмоқца. Шуниси алоҳида эътиборга лойиқки, қишлоқ хўжалиги ядпи маҳсулотининг 95 фоизи суғориладиган ерлардан олинмоқца. Қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланиш деб, қишлоқ хўжалик товар маҳсулотларини ишлаб чиқариш мақсадида қонуний ташкил этилган қишлоқ хўжалиги ҳуқуқи субъектларининг сув ресурслари дан фойдаланишдаги ҳуқуқ ва мажбуриятларига айтилади. Қишлоқ хўжалик субъектларига қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари), деҳкон ва фермер хўжаликлари, ижара жамоалари, ёрдамчи хўжаликлар, давлат хўжаликлари ва бошқалар киради. Улар маданий ўсимликларни ўстиришда зарур бўлган сув режимини таъминлаш учун сув ресурсларидан фойдаланиш ҳуқуқларига эгадир лар. Сув объектларидан қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун фойдала ниш - экологак нуқтаи назардан белгиланган меъёрга риоя этган ҳолда, қишлоқ хўжалик субъектларининг сувдан умумий ва махсус фойдаланиш тартибида амалга ошириш. Умуман олганда, қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланиш меъёрлари ҳанузгача 1986 йил 20 мартда собиқ Иттифоқ Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги томонидан тасдикланган ва "Союзхлопок" илмий- ишлаб чиқариш бирлашмаси томонидан ишлаб чиқилган "Гидромодул районлаштириш ва қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режими"га биноан олиб бо рилмокда. Албатта, суғориш меъёрлари сиёсий, ижтимоий, иқгисо дий ҳолатга қараб ўзгармайдиган нормадир. Лекин, Ўзбекистонда аҳоли сонининг ўсиши ва саноатнинг жадал ривожланиши кузатил моқца. Бу эса, миқцори ўзгармаётган сув захираларига бўлган талаб ни геометрик прогресс равишда ўстирмоқца. Шунинг учун ҳам суғо риш лимитлари ва суғориш режимини режалаштиришни замон та лабига ва экологик вазиятга қараб ўзгартириб бориш ёки уларда "мослашувчанлик" принципини жорий қилиш даркор. Амалдаги Тидромодул районлаштариш ва қшшюқ хўжалик экин ларини суғориш режими" ҳар бир суғориш жойининг иқлим шарои ти, гидрогеологияси, тупроқ-мелиоратив ҳолатига қараб, табақалашган тарзда белгиланади. Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳуду дини суғориш лимитларига биноан табақалаштириш учун махсус районларга ажратилади. Районлаштириш жойнинг табиий-иқлим шароити ва қишлоқ хўжалик субъектларининг ихтисослашувига му вофиқ равишда ўтказилади. Лекин унда ҳанузгача экологик вазият лдаражаси инобатга олинмайди.. Масалан, қишлоқ хўжалиги экин ларини суғориш режими ва гидромодул районлаштириш қуйидаги индикаторлар (кўрсатгичлар)га биноан олиб борилади: Сув ресурсларидан оқилона, даврий ва самарали фойдаланишни олиб бориш мақсадида қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланиш ре жалаштирилади. Мазкур режалаштириш "Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида"ги қонунинг 48-модцаси, "Сувдан фойдаланишнинг ички хўжалик режаларини тузишни олиб боришга доир Йўриқнома" ва "Сув дан фойдаланишнинг умумий тизимини режалаштиришни тузиш ва олиб

боришга доир Йўриқнома"га биноан амалга оширилади. Афсус ки, ушбу режалаштириш қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги сув бошқармаси маълумотларига кўра, собиқ иттифоқ даврида ишлаб чиқилган (Тошкент,1989) қоида ва меъёрлар асосида олиб борилади. Қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланиш режалари қонунга му вофиқ суғориш, сув чиқариш, суғориш - сув чиқариш (биргалик да) тармоқларидаги, магистрал каналлардаги, сув омборларидаги ва бошқа гидротехник ҳамда сув хўжалиги объектларидаги сувлар дан фойдаланиш ишлари, сувдан фойдаланишнинг ички хўжалик ва умумий тизимли режаларга биноан йиллик амалдаги сув билан таъминганликни ҳисобга олган ҳолда олиб борилади. Сувдан фойдаланишнинг ички хўжалик режаси қишлоқ хўжалик субъектларининг сув ресурсларидан экинларни суғоришда фойдаланишни режалаштиришни тузиш тартибини белгилайди. У эса, ўз навбатида, қишлоқ хўжалик ширкати, фермер ва деҳкон хўжаликлари, боғдорчилик ва узумчилик уюшмалари каби субъектларнинг етиштирилиши кутилаётган қишлоқ хўжалиги экинларининг сувга бўлган талабини инобатга олиш, суғориладиган ерларни тайёрлаш, бошқа ноқишлоқ хўжалик мақсадларида сувдан фойдаланиш меъёр ларини ўрнатиш учун хизмат қилади. Хўжаликлараро ишловчи мелиоратив қурилмалар (коллектор, дренажлар)да сувдан фойдаланиш ва улардаги сув режимини тартибга солиш ички хўжалик ва умумий тизимли режаларга мувофиқ олиб борилади. Оқинди сувлардан қишлоқ хўжалигида фойдаланиш учун махсус табиатни муҳофаза килиш давлат органлари, давлат санитария ва ветеринария назорати органларининг рухсатини олиш лозим бўлади. Саноат, коммунал хўжалик корхоналари ва бошқа корхоналар ҳамда ташкилотлар тупроқ унумдорлиги ва етиштириладиган қишлоқ хўжалик маҳсулотларига зарарли таъсир қилувчи сувларни қиш лоқ хўжалик ерларини суғориш учун беришлари тақиқланади. Бозор иқгисодиёти муносабатлари шаклланиб бораётган Ўзбекис тон Республикасида сувдан қишлоқ хўжалигида фойдаланувчи субъект ларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тенглашиб бормоқца. Собиқ Итти фоқ даврининг сув қонунчилигида давлат аграр соҳасида фаолият юргизувчи совхозлар, илмий тадқиқот муассасалари, тажриба участ- калари, синов ва мослаштирувчи корхоналарнинг сувдан фойдала- ниш ҳуқуқлари бошқа нодавлат хўжаликларига нисбатан устиворли ка эга бўлган. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг давлат тасарру фидан чиқарилиши (қишлоқ хўжалигида 2003 йилга келиб 98% дан ортиқ хўжаликлар мустақил фаолият юритувчи турли мулк шаклида ги хўжаликлардан иборат бўлди) улар ўртасида сув ресурсларидан тенг ҳуқуқ асосида фойдаланиш имкониятини яратди. Ундан ташқари, қшплоқ хўжалиги мақсадларида сувдан фойда ланувчилар хўжаликлараро мелиорация ва ирригация тармоқпарини ишга яроқли ҳолда сақлаб туриш учун қонунларда белгиланган тар тибда ирригация ва мелиорация ишларини бажаришга жалб этила дилар.

Солиқ кодексининг 149-моддасига биноан қишлоқ хўжалик то вар маҳсулотини етиштирувчи юридик шахслар шўрланган ерларни ювиш мақсадида сувдан бепул фойдаланиш ҳуқуқига эгадирлар ушбу бепул фойдаланиш тартиби тасдиқланган ички хўжалик режалари асосида амалга оширилиши талаб этилади. Қишлоқ хўжалик корхоналарининг суғорма ерлардан оқилона фойдаланишни ташкиллаштириш ва ер кадастри талабларига мос равишда тупроқ унумдорлигига эришишлари учун турли хил фито- мелиоратив чора- тадбирларни амалга оширишлари керак бўлади. Масалан, Ўзбекистонда шамол эрозияси хавфи бўлган суғорилади ган ҳудудларда (Республикамизда уларнинг майдони 1 млн.га дан ошиқроқ) иҳота дарахтзорларини ташкил этиш асосий тупроқ-ме лиоратив чоралардан ҳисобланилади. Кучли жарланган ёки емирил- ган 300 минг га воҳа ерларида сув эрозияси жараёнларининг олдини олиш учун ўрмон-фитомелиоратив ҳимоя теграларини ташкил этиш илмий ва амалий жиҳатдан ўз исботини топган. Хуллас, суғорилади ган ва қишлоқ хўжалиги экинлари билан банд бўлган ерларнинг унумдорлигини сақлаб қолиш, агросаноат, агрохизмат ва қишлоқца яшайдиган аҳолининг кундалик фаолиятини барқарорлаштириш мақ садида қишлоқ хўжалиги мақсадларидаги ер фондида ўрмонлар, да- рахтзорлар ( жумладан, иҳота дарахтзорлари), кўчатзорлар ташкил эташ экологик тадбирлар кўламига киради. Ташкил этилган ўрмонлар, дарахтзорлар ва кўчатзорларни суғо- риш «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг 47, 50, 51, 52- моддаларида кўрсатилган қоидалар ва меъёрлар асосида олиб борилади. Уларда ҳам гидромодул районлаштириш асосида ички ва умумий тизимдаги режалар ишлаб чиқилади, тегишли ҳужжатлар тузилади ва ҳудди шундай процессуал тартибда тасдиқдан ўтади. Жамоа боғлари, экинзорлари ва томорқа ерларни суғоришда сув объектларидан фойдаланиш иккиламчи даражада сувдан фойдаланиш объекти, деб қаралади. Лекин ушбу ерларда Республикамизда етиш тарилаётган қишлоқ хўжалик майда товар маҳсулотининг (мева, саб зовот, полиз экинлари, кўкат ва гулларнинг) 80-85 фоизи олинади. Шунинг учун ҳам қонунда иккиламчи даража қилиб белгиланган су ғорма ерларни сув билан таъминлаш ҳам ўта муҳим аҳамият касб эта- ди ва экологик жиҳатдан асосланиши талаб этилади. Жамоа боғлари ва экинзорлари ҳамда томорқа ерларини сув билан таъминлаш 1993 йил 3 августда қабул қилицган "Сувдан фойдаланиш лимитлари тўғрисида"ги Вазирлар Маҳкамасининг 11-сонли қарори асосида олиб борилади. «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонун нинг 53- моддасига кўра, бундай ерларни сув билан таъминлаш хўжа- ликларнинг сув ажраташ жойларида (хўжалик тақсимлагичнинг ёки каналнинг бош гидротехника иншоотида) бирламчи сувдан фойдала нувчилар билан шартнома тузиш орқали амалга оширилади. Бирламчи сувдан фойдаланувчи қишлоқхўжалик кооперативи (шир- кат), фермер ва деҳқон хўжаликлари, илмий ва тажряба муассасала ри

ўз ички хўжалик ва умумий тизимли сувдан фойдаланиш режала рига жамоа боғлари ва экинзорлари ҳамда ёрдамчи томорқа ерлари ни суғориш учун керак бўладиган сув миқдорини кўрсатиб ўтишла- ри зарур. Уларда иккаламчи суғорма ерлар майдони, экин турлари, гидромодул районлаштиришда талаб этиладиган ва сув режимини белгиловчи барча меъёрий ҳужжатлар берилиши лозим. «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг 55-моддаси, «Гидротехника иншоотларининг хавфсизлиги тўғрисида»ги қонуннинг 9- моддасига биноан каналлар, тўғонлар, сув ташлаш, сув бўшатиш, сув ўтказиш ва сув чиқариш иншоотлари, тунеллар, турли табиий офат ва техноген фалокатга қарши ўрнатилган гидротехник иншоот лар устидан тракторлар, транспорт воситалари ва чорва молларини ҳайдаб ўтиш тақикланади. Уларда кўчат ёки экинларни етиштириш мақсадида обикор деҳқончилик қилиш, рухсат этилмаган барча хўжа лик ишларини олиб бориш тақоқланади. Қонунбузар шахслар Ўзбе- кистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 76-моддасига (сув хўжалиги иншоотлари ва қурилмаларини шикас- лантиршп, улардан фойдаланшп қоидаларини бузиш), Жиноят ко- дексининг 193-моддасига (экология хавфсизлигига оид нормалар ва талабларни бузиш) биноан юридик жавобгарликка тортиладилар. 2003 йил 1 сентябрда бўлиб ўтган Халқаро Душанба Форумида тоза сув бўйича Марказий Осиё давлатларининг барқарор ривожла ниш Ташаббуси қабул қилинди. Унда мазкур минтакада тоза сувдан фойдаланиш ва унга зга бўлишнинг қуйидаги асосий вазифалари белгиланиб олинди: «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонуннинг 25-модда- сида Республикамизда сув объектлари, аввало, аҳолининг ичимлик сувига ва маиший эҳтиёжларини қондириш учун фойдаланишга бе рилишига алоҳида урғу берилган. Очиқ сув ҳавзаларидан аҳолини соғломлаштириш ва ижтимоий- маиший мақсадларда сувдан фойдаланиши, яъни дарёлар, кўллар, булоқлар, сув омборлари ва бошқалардан махсус иншоотлар ва тех ник воситаларсиз фойдаланишлари аҳолининг сувдан умумий фойдаланшплари деб аталади ҳамда у бепул амалга оширилади. Аҳоли нинг сувдан умумий фойдаланиши энг кўп тарқалган сувдан фойда ланиш тури ҳисобланади ва унга кишиларнинг сувдан ичимлик суви сифатида фойдаланишлари ва уй ҳайвонларининг сувга бўлган эҳти ёжларини қондириши, овқат тайёрлаш, чўмилиш, кир ювиш, хо наки ва маданий ўсимликларга сув қуйиш каби фаолият турлари киради. Республиканинг бошқа вилоятларида чучук ичимлик сувининг захираси ҳозирча етарли, лекин улар ҳам камая бормокда. Ер ости ва устки сув ресурсларини сақлаш, уларнинг захирала рини кўпайтириш учун ерларни мелиорация қилиш ва қишлоқаҳоли сини ичимлик суви билан таъминлашнинг давлат дастурлари ишлаб чиқилган ва уларни амалга татбиқ қилишнинг комплекс тадбир лар ражаси ишлаб чиқилмоқца.

Янги ва реконструкция қилинган корхоналар ва бошқа хўжалик объектларини жойлаштириш, лойиҳалаштириш, қуриш ва ишга ту- ширишда ҳамда сувнинг сифатига салбий таъсир қилувчи янги технологик тизимларни жорий қилишда аҳолининг саломатлигини муҳофаза қилувчи талабларга риоя қилиш, биринчи навбатда, маи ший ва ичимлик сувга бўлган талабни қондириш ўта муҳим масала ҳисобланади. Сувнинг ҳолатига таъсир этувчи корхоналар, иншоотлар ва бошқа объектлар қуриладиган жойларни белгилаб олиш «Сув ва сувдан фойдаланиш тўгрисида»ги қонуннинг 13-моддасига мувофиқ, маҳаллий ҳокимият бошқарув органлари, қишлоқ ва сув хўжалиги ва зирлиги, табиатни муҳофаза қилиш, санитария назорати, геоло гия ва минерал ресурслари ҳамда бошқа органлар билан келишган ҳолда сувнинг ҳолатига таъсир этувчи корхоналар, иншоотлар ва бошқа объектларни қуриш лойиҳаларини келишиб олиш тартиби давлат экс пертизасидан ўтказиш орқали амалга оширилади. Қонуннинг 17-моддасида сув объектларида сувни муҳофаза қилиш тегралари ва соҳил бўйларида қшшнадиган ишларни бажариш тарти би ўрнатилган. Унга биноан сув объектларининг соҳил бўйларида сув объектларининг булғаниши, ифлосланиши ва камайиб кеташининг олдини олиш, уларнинг мақбул сув режими ва тегишли ҳолатини сақлаб туришга мўлжалланган сувни муҳофаза қилиш тегралари ва қирғоқ бўйи минтақаларида муайян тегралар ажратилади. Сувнинг таркибига таъсир этувчи сув объктларидаги сувни муҳофаза қилувчи зоналар ва қирғоқ бўйларидаги теграларда қурилиш, ўзан тубини чуқурлаштириш ва портлатиш ишлари, фойдали қазил малар ва сув ўсимликларини олиш, кабеллар ва бошқа коммуника-циялар ўтказиш, дарахтларни кесиш, пармалаш, қишлоқ хўжалиги ишлари ва бошқа хил ишлар ЎзР 421- 1, 25.04.97 рақамли бош қарув ҳужжатлари асосида маҳаллий ҳокимият ва бошқарув орган лари, табиатни муҳофаза қилиш, қишлоқ ва сув хўжалиги органлари ва бошқа органлар билан келишган ҳолда олиб борилади. Сув нинг ҳолатига таъсир қилувчи барча ишлар қонун талабларига мувофиқ равишда, илмий асосланган меъёр ва қоидалар асосида қишлоқ хўжалиги, ўрмон хўжалиги ҳамда коммунал хўжалигининг манфаатларини инобатга олган тарзда олиб борилади. Алоҳида давлат аҳамиятидаги ёки илмий ва маданий қимматга эга бўлган сув объетларидан фойдаланиш Қонуннинг 20-моддасига биноан, қисман ёки тўлиқ ман этилиши мумкин. Чунки, ушбу объекг лар ҳар бир давлатнинг сиёсий, иқтисодий ва экологик хавфсизлигини таъминлашнинг муҳим элементи ҳисобланилади. Ўзбекистон Республикасининг сув ресурсларига оид барча дастурларини ҳаётга татбиқ қилиш (жумладан, Қишлоқнинг 2000 йил гача бўлган ижтимоий инфраструктурасининг ривожланиш Дасту- ри, Қишлоқ аҳолисини ичимлик суви ва газ билан 1995-2000 йилларга таъминланиш Режаси) ичимлик сувидан фойдаланишни 2001 йилга келиб, қишлоқ жойларда 72 фоизга оширди. XX асрнинг 90- йилларида бу рақам атиги 52 фоизни ташкил эттан, холос.

Қонуннинг 43-моддасида ичимлик ва маиший мақсадлардан бош қа мақсадларда ер ости сувларидан фойдаланиш, қоидага биноан, ман этилади. Лекин ер усти чучук сув захиралари бўлмаган ҳудудлар- да Қонуннинг 30-моддасига мувофиқ, лимит асосида рухсат этилади. Бу рухсатаомани Табиатни муҳофаза қилиш, Геология ва минерал ресурслар давлат қўмиталари органлари томонидан бошқа мақ садларда фойдаланиш учун берилиши мумкжн. Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисидаги қонуннинг 57-моддасига асосан маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органлари табиий офат, авариялар рўй берган тақцирда ва бошқа фавқулодца ҳолатларда, шу нингдеқ корхона водопровод сувини белгилаб қўйилган миқдордан ошиқ сарф қилиб юборган тақцирда ичимлик сувидан саноат мақ- садлари учун фойдаланишни чеклашлари мумкин. Истеъмол суви категориясига киритилган чучук ер ости сувларини ишлаб чиқарувчи техник мақсадлар учун сарф қилиш қатъиян ман этилади. Лекин ер усти сув манбалари йўқ ҳудударда ичимлик ёки фойдали сувлар даражасига киритилмаган ер ости сувлари (чучуқ минерал, термал) белгиланган тартибда техник мақсадларда ишлатилиши мумкин. Қонуннинг 74-моддасига биноан, сув объектларига оқинди сув- ларни оқизишга рухсат этилади, агарда улар табиатни муҳофаза қилиш ва санитария назорати органлари томонидан белгилаб қўйил ган даражада тозалаб берилса. Қонунда кўрсатилган қоидалар бузил- са, оқава сувларни ташлаш чекланади, тўхтатилади ёки тақиқлана ди. Аҳолининг соғлиғига хатарли ҳолларда, оқинди сувларни таш- лаш тўхтатилади ва ҳагго ишлаб чиқариш объекти фаолияти тўхтатаб қўйилиши мумкин. «Сув бор ерда ҳаёт бор», дейди доно халқимиз. Шунинг учун ҳам уни экологик-ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилиш ҳозирги ва кела жак авлодларимиз олдидаги бурчимиздир.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

Похожие

Атроф табиат муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий ҳуқуқий меҳанизм

Ерлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ўрмонлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Ҳайвонот дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ва объектларнинг ҳуқуқий ҳолати