Саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги, энергетика ва бошқа тармоқларда атроф табиий муҳитни ҳуқуқий муҳофаза қилиш - Экология - Рефераты

Саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги, энергетика ва бошқа тармоқларда атроф табиий муҳитни ҳуқуқий муҳофаза қилиш

Загружено в:

13.09.2022

Скачано:

0

Размер:

157.5 KB

Саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги, энергетика ва бошқа тармоқларда атроф табиий муҳитни ҳуқуқий муҳофаза қилиш Режа: 1. Антропоген узгарган табиий муҳитни ҳуқуқий мухофаза килиш тушунчаси, асосий турлари ва хусусиятлари. 2. Шаҳарларда атроф табиий муҳитни мухофаза килиш

Кўпгина юридик адабиётларда мутахассислар экология ҳуқуқий объектини табиий объектлар, табиий ресурслар ва табиий комплексларга ёки интеграллашган, дифференциация лашган (табақалашган) ва алохида муҳофаза килинадиган ҳамда халк хўжалиги буйича тармоқлашган объектларга ажратадилар. Лекин ушбу муаллифларнинг ўзлари экология ҳуқуқининг объекти бўлиши учун атроф табиий муҳит элементи авваламбор табиий келиб чиққан, экологик тизимнинг таркибига кирган, инсонларнинг иктисодий, экологиқ маданий, ижтимоий, сиёсий талабларини қондира ва яшаш муҳити сифатини таъминлаб бера олади ган бўлиши керак деб туғри таъриф берганлар. Яна уларнинг бир жиҳати — бу объектлар амалдаги қонунлар билан тартибга солина оладиган булиши керак 3 . Экология ҳуқуқи объектларига нисбатан берилган бундай юридик таъриф бизни ҳ ам қо никтиради ва бу тушунчадан келиб ҳолда табиатни муҳофаза килиш ва уларни ҳуқуқий бош қ ариш тизимини халқ хўжалиги соҳалари буйича ишлаб чикиш табиат қонуниятларига, яъни экологик тизимларнинг «комплекслилик» хусусиятига мое тушмай қолади. Ундан ташқари, саноат, транспорт, энергетика ва бошқа халқ хўжалиги тармоклари экологик қонунлар объект и эмас, балки экологик назорат ва экспертиза объект и б ў либ қолиши мумкин. Шунинг учун ҳам экологик қонунлар, анъанага к ў ра, ани қ бир экология ҳуқуқининг объекглари ёки уларнинг комплекслари буйи ча ишлаб чи қ илади ва жамиятдаги экологик муносабатлар ана шу объектлар буйича тартибга солинади. Масалан, атмосфера хавоси антропоген ўзгарган табиий худуд-бошқа кам таъсирланган атроф табиий муҳитга нисбатан 10-15 баробар кўпроқ ифлосланган бўлади. Саноат теграларида хаво таркибида захарли ис гази (СО)нинг кўпайиши асосан металлур гия (30-40%) ва химия саноати (15- 20%), транспорт (10-15%) таъсирида юзага келса, шаҳарларда эса ис гази асосан транспорт (60-80%), огир саноат (15-20%), химия саноати (5-10%) таъси рида юзага келади. Аграр теграларда тупрокларнинг морфологик

(кузга ташланадиган ташки) куриниши 1-1,5 метр чукурликгача тубдан узгарган ва янги тур хрсил килган булади. Уларда тупроқ ифлосланиши пестицид, гербицид, азот, фосфор, турли тузлар; шаҳарларда — маиший ахлат; саноат теграларида — саноат чи қ индилари хисобига амалга ошади. Саноат тегралари тоифасига ки-рувчи атом электростанциялари атрофидаги сув, тупроқ ва атмос фера хавосида радиоакгив элементлар микдори шаҳарларга нисба тан бир неча ун баробар к ў п б ў лади, лекин ис газининг микдори электростанция атрофида аграр теграларга тенглашган, шаҳарларга нисбатан эса бир неча ў нлаб баробар кам б ў лади. 2. Шаҳарларда атроф табиий муҳитни мухофаза килиш Инсоният илмий-техник инкилобиянинг окибатларидан бири урбанизациядир (лотин тилида urbanus— шаҳарлик), яъни саноат ва адолини шаҳарларда мужассамлаша бориши. Айникса бу жараён иктисодий ривожланган мамлакатларга хос булиб, уларда адоли-нинг 70- 80% шаҳарларда истикомат килади. Натижада, адоли зич булган дудудларда атроф табиий муҳитга булган антропоген босим бошқа худудларга нисбатан бир неча бор юқори булади. Шаҳарларда атроф табиий муҳитнинг антропоген ў згарганлик даражаси авваламбор унинг катта ёки кичиклигига, саноатлашганлиги ва уларнинг фаолият йуналишларига, маиший хизмат курсатиш даражасига ва транспорт тармокдарининг инфраструктурасига кушган богликдир. Ер куррасида 170 дан ошик миллионер шаҳарлар (адолиси 1 млн. кишидан ортиқ булган) мавжуд. Аҳолишунослик фанининг Қоидаларига биноан катга шаҳарларга ахолиси 0,5 млн.дан ошиқ булган ахоли пунктлари киришини инобатга олсақ йирик шаҳар-ларнинг сони 2-3 баробарга ошиб кетади. Ундан ташкари, катта шаҳарлар бирон бир худудда узаро кушилиб кетадиган булса ме гаполис (грекчада megas-— катта, polls— шаҳар)ларни х о сил кила ди. Масалан Нью-Йорк

мегаполисида 17млн. киши, Мехико, То кио, Москва, Қохира каби мегаполисларда ҳам шуша якин аҳоли истицомат килади. Ўзбекистоннинг Тошкент ва унинг атрофидаги шаҳарларда 3 млн.гаякин а х оли яшайди. Республикамизда шаҳар лар сони кейинги 60 йил ичвда 120 тага к ў пайган ва уларда мам-лакатимиз ахолисининг 25%'г а я қ ини истикомат қи лади. Ах о лининг шаҳарларда компакт ҳ олда яшаши саноат тармокларини ривожлантиришга ижобий таъсир килиши билан бир каторда атроф табиий муҳитнинг экологик хавфсизлик даражасига салбий таъсир к ў рсатмокда. Шаҳарларда тупрок ў симлик ва ҳ айвонот дунеси, сув ва ер ости бойликларидан фойдаланиш ў та юқори даражада б ў лгани учун дам уларда табиий объектларнинг ҳ олати тулирича антропоген ў згарган к ў ринишда б ў лади. Уларда н эколо гик тизимларнинг харакатланиш жараёни кишиларнинг хўжалик фаолияти билан узвий бо ғ лангандир. Экологик тизимларда нафа қ ат биологик ёки хими к балки физик ў згаришлар (электромаг нит майдон тебранишлари) хам ў та кучайган рави шд а намоён б ў лади. Илмий тад қ иқот натижаларига к ў ра шаҳарларда куёш радиацияси 15% гача камроқ ер юзасига етиб келади, ёмгир, д ў л ва қорлар 10% гача к ў проқ ё ғ ади, туман 30-100% гача к ў проқ тушади. Касалликлар, айникса ю қ умликлари, шаҳарларда бошқа худудларга нисбатан бир неча баробарга кўпроқ руйхатга олингандир. Шаҳарларда атмосфера хавосини кескин ёмонлашуви ў пка раки касалликларини 40 баробаргача кўпроқ учрашига сабаб б ў лган. Қи шлоқ ахолисига нисбатан шаҳарликлар 2 баробар кўпроқ юкумли касалликлар билан хасталанадилар. Шаҳардаги шовкин асаб касал - ликларини қишлоқ ахолисига нисбатан 75% гача кўпайтириб юборган. Н.Қ Комилованинг маълумотларига кура Бухоро вилояти шаҳарларида аҳолининг қ он ва қ он - томир, психик бузилиш, нерв тизими ва нафас олиш йулларини хасталиклари к и шло қ жойлардаги ахолига нисбатан 10-15 % га юқоридир.

Шаҳарларда ахолининг концентрациялашуви ва айниқса юқори малакали ишчи кучининг к ў плиги у ерда саноатнинг барча турларини ривожланишига сабаб булади. А ҚШни нг Табиатни мух о фаза қил иш агентлиги шаҳарларда саноат тармокларини экологик хавфсизлик даражаси буйича 2 турга ажратади: биринчига, атмосфера хавосига йилига 100 тоннадан ортиқ ҳ ажмда чиқит ларни чи қарув чи корхоналар — тоғ-кон бойитиш комбинатлари, кумир бойитиш фабрикалари, кокс заводлари, қў н ғ ир к ў мир ишлаб чикарувчи заводлар, нефть маҳсулотларини са қл аш ва ташиш (хажми 47,7 млн. литрдан к ў п б ў лса), химия, металлургия, мис ва алюмин заводлари, қў р ғ ошин, цинк ва қо ғ оз- целлюлоза комбинат лари; иккинчига, к ў проқ сувларни ифлослантирувчи корхоналар — ё ғ очни қайта ишлаш; короз ва целлюлоза комбинатлари, текстил, тери ошлаш ва неорганик (сиёх, минерал у ғ ит) ва органик химия махсулотлари (пластмасс, сунъий материаллар, ёр-совун, пестицид, гербицид) ишлаб чикарувчи корхоналар, фармацевтика, резина, нефтни кайта ишлаш, ози қ -ов қ ат махсулот лари, курилиш материаллари, ма ш инасозлик ва металлургия саноати тармоклари. — шовкинсизликни таъминлаш; — к ў каламлаштириш ва ободонлаштиришни й ў лга қў йиш; — транспортда алтернатив энергия (электро, куёш энергияси, водород ёкилкиси, моторсиз транспорт...) туридан кенг фойдаланиш; — экологик технологияларни ишлаб чикаришга кенг жорий килиш; — яшил мухофаза теграларини барпо қил иш; — саноат ва энергетика корхоналари, аэропортларни шаҳар чеккасига олиб чик и ш; — кур а ш и ш ишларини табиий компонентларга кам таъсир этадиган қи либ олиб б ориш ва рекультивация (қайта тиклаш) талаб ларига риоя этиш; — маиший ва саноат сувларини тозалаш ва уларни иккиламчи

шплатиш чораларини жорий этиш; — бино ва иншоотларни (айникса ў та зарарли корхоналарда) жойнинг сейсмик талабларига караб лойихалаш, куриш ва х о казо. Ю қо рида к ў рсатиб ў тилган экологик талаблар шаҳарларда эко логик хавфсизликни таъминлаш учун жуда катта ва ў зига хос ижтимоий- и қ тисодий, маданий-маиший, сиёсий-оммавий, архитектура-курилиш, хўжалик ишларини амалга оширишни, давлат ва жамоат органларининг экологик бошқарув ва назорат тизимини ишлаб чикишни ва татбиқ қ илишни тақозо кллади. Шунинг учун хам ша ҳ арлар ва ахоли пунктларини экология ҳуқуқи нинг ало ҳ ида бир объект и қ илиб олиш ма қ садга мувофи қ дир. Уларда эколо гик муносабатларни тартибга солишни замон талаби даражасига олиб чи қи ш учун «Ша ҳ арларда экологик хавфсизликни таъмин лаш т ўғр исида»га Ўзбекистон Республикаси қонунини ишлаб чик и ш мақсадгаимувофиқ б ў лади. Шу кунда Ўзбекистон шаҳарларида табиатни муҳофаза килишнинг ҳуқуқий талаблари Табиатни муҳофаза қилиш, Алоҳида мухофаза этиладиган табиий худудлар, Ер кодекси, Сув ва сувдан фойдаланиш, Атмосфера ҳ авосини муҳофаза килиш, ў симлик ва ҳ айвонот дунёларини мух о фаза килиш ва улардан фой даланиш, д авлат санитария назорати, а втомобиль йуллари, Давлат ер кадастри, аҳоли со ғ лигини муҳофаза килиш, аҳолини ва худудларни табиий ҳамда техноген хусусиятли фавкулодда вазиятлардан муҳофаза килиш т ўғ рисидаги қ онунлар ва қонун ости норматив хужжатларда ў з аксини топган ва улар оркали тартибга солиб турилади. Ўзбекистон Республикаси аграр мамлакат булиб, ахолисининг 60%ra якдни қишлоқ жойларда истиқомат килади, ишлаб чикариш салохиятининг 3/1 кисми ва ташки савдонинг 55% қишлоқ хўжалиги ишлаб чикариши билан бошиқ. Ишлаб чикари ш да банд булган ахолининг хар иккитасидан бири аграр саноатда банддир. Шунинг учун хам И.А.Каримов Вазирлар Махкамасининг 1997 йил 8 феврал хисобот йигилишида, Олий

Мажлиснинг 1997 йил 25 декабр 1998 йил 30 апрел X-XI— сессияларида қишлоқ. хўжалигида туб ислохртларни утказиш зарурлиги, унинг натижаси зса мамлакатимиз хаётини белгиловчи кадам эканлигини уктириб утди. Ў рта Осиё, хусусан Ў збекистон, кадимдан дехдончилик қ илиб келинадиган ў лка ҳи собланади. Туб аҳолининг тирикчилиги хам, ташки дунё билан узаро муносабатлари ҳам қишлоқ. х ўжалик махсулотлари ва улардан тайёрланган маҳсулотлар хисобига амалга оширилган. Чор Россияси ва Собиқ Итгифоқ даврида, яъни XIX асрнинг иккинчи ярмидан то шу кунгача, аграр соҳаси майда ва урта қишлоқ. хўжалиги товар ишлаб чикаришдан йирик товар хўжалигига айлантирилди. Мустакиллик давригача Туркистон улкаси мустамлака улка булиб, СССРнинг Европа кисмидаги корхоналарга пахта, тери, ипактоласи, мева маҳсулотлари каби хом ашё махсулотлари етказиб берар эди. XX аср бошида Ўзбекистонда 1.7-1.8 млн.га сугорилиб дехдонх!илик килинадиган ерлар майдони шу асрнинг 80-йилларига келиб 4.3 млн.га етди. Қишлоқ. хўжалик мақсадларида узлаштирилаёттан ерлар аввалига табиий-иклим шароити ута кулай булган худудлар — Чирчиқ-Охангарон, Зарафшон, Сурхон- Шеробод, Ка шқ адарё, Куйи Амударё, урта Сирдарё вохалари, Фаррона водийларида амалга оширидци. Ахолининг энг зич булган майдонлари хам айнан шу аг рар теграларда жойлашган. Кундан-кунга кўпайиб бораётган ахоли ва аграр саноат талаби қишлоқ. хўжалиги ишлаб чикаришини экстенсив тарзда ошириб боришга мажбур этди. Атроф табиий муҳитга, айникса аграр худуд-ларда ерга булган антропоген босим даражаси жуда кучайиб кетди. Қишлоқ. хўжалиги махсулотларини ишлаб чикаришнинг экстен сив усулини (экин майдонларини кенгайтириш хисобига махсулот микдорини ошириш) танлаган собиқ Иттифокда табиий объект-ларнинг экологикхрлати кескин ёмонлашиб кетди. Мутахассис-ларнинг маьлумотларига кура1 кейинги бир аср мобайнида шурлан-ган ерлар майдони 2 млн.гектарга, шамол ва сув эрозиясига учра-ган ерлар 3-3.5 млн.гектарга етди, кимёвий ифлосланиш

бугун сугорма ер фондининг 75-80%ни ташкил килди. 25-28 млрд.куб метрни ташкил килаётган окдва ва ташландиқ сувлар Амударе ва Сирдарёларни, охир окибатда эса Орол денгизи сувларининг шурланганлик даражасини 2-3 баробарга, зарарли модцалар — пе стицид, гербицид, азот, фосфор, калий элементларининг микдо рини рухсат этилган стандартдан (ПДК) 3-4 баробарга кўпайиб кетишига сабаб будди. Далаларни дорилашнинг «аэро» усули аграр тегралардаги ёввойи ёки маданий усимлик ва хайвонот дунёсига, атмосфера хавосининг сифатига, одам организми учун хавфли булган токсикан (зарарли) моддаларнинг сувларда кўпайишига олиб келди. Янга узлаштирилган типик буз тупрокдарда учрайди-ган ва унинг унумдорлиги хакида морфологик курсатма беради- ган ёмгир чувалчанги микдори тупрокнинг ҳар бир метр кубида 300-1200 дан 1-2 донагача тушиб кетди ёки умуман учрамайдиган булиб қолди. Аграр теграларда юзага келган салбий экологик холат кишилар-нинг хает даражасига кескин таъсир килди. Ю. Шодиметовнинг маълумотларига кура пестицидлар кенг қўлланадиган худудлардаги аҳоли орасида нафас олиш, эндо кр ин, юрак-қон томир, жигар касалликлари, камқонлиқ ак л ий етишмовчилиги б ў лган болалар рак ва гинекология касалликлари бошқа ноаграр худудлардагидан 2-3 маротаба кўп учрайдиган б ўл ди. Қишлоқ.жойларда 14 ёшгача б ў лган болаларда темир моддаси етипмайдиган камқон лиқ фаол сил касаллиги, вирусли гепатит (сариқ касаллик) ва юкори нафас йулларига ми к роблар ў тирадиган касалликлар тез-тез кузатилиб турилди. 1980 йилларга келиб пестицидлардан 80 гача ў ткир ва 60 гача сурункали захарланиш кайд этилган. Умуман олганда, аграр теграларда антропоген таъсирнинг ку- чайиши натижасида юзага калган салбий экологик хрлатни 3 гурухга ажратсак бўлади. Биринчи гурухга қишлоқ, хўжалик товар ишлаб чикаришнинг негизи булган табиий объектларнинг бузилиши: а)пахта яккахокимлиги ва алмашлаб экишни йўлга куйилмаганлик окибатида тупроқ унумдорлигини

пасайиб кетиши; б) тупрокларнинг шурланиши, эррозияга учраши (сувдан ювилиши), дефоляциялашуви (шамол орқали учирилиши), ботқоклашуви, ифлосланиши, агрохимик ва аг рофизик кўрсатгичларининг ёмонлашуви, миқооорганизмларнинг камайиб кетиши, химик таркибининг бузилиши; в) сув таъминотининг бузилиши ва сугорма сувларни кимёвий таркибининг ёмонлашуви; г) фойдали организмларнинг (чанглатадиган, зарарли хашарот кушандалари, санитар хайвонлар) қирилиб кетиши; д)табиий яйловлар ишлаб чикариш қобилиятининг пасайиши; е) чулланиш ва бошқа табиий геодинамик (сурилма, жарланиш, ўпирилиш, чўкиш, солюфлюкция, абразия) жараёнларининг ортиб бориши. Иккинчи гурухга экологик салбий окибатларнинг кучайиши. Бу нафакат қишлоқ. хўжалигида, балки атроф муҳитнинг бузилиши натижасида бошқа халқ хўжалиги со ҳ аларига зарар етиши. Мисол учун, гидрографик объектлар (к ў л, дар ё , сув омборлари, коллек т ор-дренажлар)нинг ифлосланиши ва улардаги ҳайвонот дунёс и нинг камайиши; ў рмон ва туқайзорларнинг камайиб кетиши; ёввойи турдаги ҳайвонот ва усимлик дунёсининг яшаш муҳитини торайиб қолиши; атмосфера хавосининг таркибида туз, чанг, огир металл каби кимёвий моддаларнинг кўпайиб кетиши; овчилих ва баликчилик хўжалигининг оқсаб қолиши; курикхона ва буюртма курикхона сингари алохида мухофаза талаб этадиган худудларнинг мух о фаза тартибининг бузилиши ва ҳ.қ Учинчи гуруҳ о қ ибатларга инсонларнинг яшаш муҳитининг аг рар теграларда ёмонлашувини олсак б ў лади. Собиқ Иттифоқ дав-рида XX асрнинг 70-80-йилларига келиб қишлоқ, аҳолисининг уртача умр куриш даври 3-5 йилга кискарган. Юқорида келтирилган салбий окибатларнинг 3 гурухи давлатнинг аграр сиёсатидаги иктисодий талаблар билан экологик та-лабларни узаро уйтунлашган ҳодда олиб боришни талаб этади. Шунинг учун хам И.А. Каримов узининг «Қишлоқ. хўжалиги тараккиёти — тукин ҳаёт манбаи» деган асарида «Дехдончилик мадани-ятини кутариш тупрок холатининг

яшиланиши ва атроф муҳит нинг ифлосланишини олдини олиши учун керак», деб бекор айтмаганлар. Бу уринда жамиятдаги аграр м уносабатларни тартибга солишнинг ҳуқуқий асосини яратиш замон талабидир. Бу долзарб муаммонинг қонуний асоси апрел-май 1998 йил б ў либ утган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг XI-сессиясида қишлоқ. хўжалигига оид кабул килинган бир катор қонунларда ў з аксини топди. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чикаришида экологик хавфсизлиги-ни таъминлаш учун авваламбор аграр теграларни Экология ҳуқуқининг алфида бир антропоген узгарган ва узига хос «объекты» деб карашни тақозо килади. Аграр теграларда жамиятдаги муносабатларни ҳуқуқдй бошцариш концепциясини ишлаб чиқиш талаб килинади ва ушбу қарашлар тизими давлатнинг миллий хавфсиз-лик концепциясининг асосий элементларидан бири булиб қолишини таъминлаш даркор. Ш.Ҳ Файзиев тадкикотларида қишлоқ хўжалигида экологик хавфсизлик қоида ва талабларига асосланган ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш давлат ва ҳуқуқнинг вазифаси деб каралиши турри талаб этилгандир. Муаллиф қишлоқ, хўжали гида экологик хавфсизлик талаблари Конституциямизнинг ало-хида бир «Давлатнинг экологик сиёсати» булимида акс этиши кераклигини ёклаб чиқк>ан. Табиатни мухофаза килиш тўғрисида-ги Ўзбекистон Республикаси қонунида «Қишлоқ хўжалигида эко логик хавфсизлик талаблари» деган алохдца бир модда киргазилиши жуда хам максадга мувофикўпиини туьри курсатиб утгандир. Аграр теграларда табиатни мухофаза қилишнинг ижтимоий, иктисодий, маънавий, маърифий, сиёсий ва ҳуқуқий чоралари мавжудцир. Улардаги экологик хавфсизликни таъминлашнинг ҳуқуқий чораларини 2 гурухга ажратсак булади. Биринчиси хўжа-лик юргазишнинг экологик меъёрларини ишлаб чикиш ва амалий татбикини таъминлаш; Иккинчиси— бузилган антропоген тегра ларни согломлаштирувчи меъёрларни ишлаб чикиш ва уларни кенг татбиқ кдлиш.

Хар иккала ҳуқуқий гурух чора-тадбирларининг аввалам бор конституциявий асосини яратиш керак булади. Х ў жалик юрга и зишнинг салбий экологик окибатларининг олдини олипшинг кон ституциявий асослари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси-нинг XI— боб 50- мод д асида фуқароларнинг атроф табиий муҳитга нисбатан эхтиёткорона муносабатда б ў лиш мажбуриятидан келиб чикади. Бозор муносабатларига ў тиш даврида қишлоқ. хўжалик ишлаб чикаришида юзага келаётган барча турдаги мулкдорлар уз мулк и дан фойдаланишларида атроф мух и т х о латига з арар етказмасликлари шарти куйилган (54-мод д а). Давлатга (55- модда), жумладан махаллий хокимиятларга (100-модцанинг 5-банди) табиий захираларни умуммиллий бойлик сифатида мух о фаза килиш мажбурияти юклатилади. Лекин жамиятнинг экологик хавфсизлигини, хусусан аграр теграларда экологик инкирозни олдини олишнинг конституциявий асослари Бош қомусимизнинг алохида бир «Давлатнинг экологик сиёсати» бобида акс этгани маъ қ ул, деб му т ахассислар фи кр билдирмокдалар. Табиатни мух о фаза қ илиш т ўғр исидага Ў збекистан Республикаси қонунида эса «Қишлоқ; хўжалигида экологик хавфсизлик талаблари» деб номланган алох и да бир модда киргазилиши жуда хам максадга мувофиқ деб уйлаймиз. Акс х о лда халк хўжалигимизнинг етакчи сохаси б ў лган қишлоқ. хўжалиги ишлаб чикаришида экологик талаблар етарли даражада намоён булмаслиги мумкин. Ўзбекистан Республикаси Президентининг 1998 йил 18 мартдаги Фармонига биноан тасдикданган « 1998-2000 йиллардаги даврда қишлоқ. хўжалигидаги ислоҳотларни чукурлаштириш Дастури»да дех қ ончилик тизимини ривожлантириш учун ердан окилона фойдаланиш ва тупрок унумдорлигини таъминлаш учун: а) тупроқ унумдорлигини ошириш чора-тадбирларини қў ллаш; б) ердан фойдаланиш, сифатини аниклаш ва бахолашни тартибга солиш чора-тадбирларини ишлаб чикдш;

в) экин майдонлари тузилмасини мақбуллаштириш, туманларда қишлоқ. хўжалик экинлари етиштиришни ихтисослаштириш; г) ноанъанавий қишлоқ. хўжалиги экинларини етиштириш куз д а тутилган эди. Бу дас т урнинг қишлоқ хўжалигини кимёвийлаштириш ва усимликларни ҳи моя қ илиш б ў лимида хеч кандай экологик талаблар назарда тутилмагандир. Экологик хавфсиз қишлоқ. хўжалик махсулотларини ишлаб чикишнинг кимёвий чора-тадбирлари белгиланмагандир. ___ 1999 йил 30 апрел кабул килинган «Тадбиркорлик ва тадбиркорлар фаолиятининг кафолатлари т ўғ рисида»ги қонуннинг 12-моддаси 3-бандига мувофик ҳ ар бир тадбиркор (жумладан фермер ва дехдон хўжалиги) ў з фаолиятида экологик талабларга риоя этишга мажбурдирлар, акс ҳолда уларнинг фаолияти т ў хтатилган тадбирини йулга куйиш жамиятдаги экологик муносабатларни тартибга солишнинг энг самарали воситасидир. Ана шундай иктисодий кенгликлардан бири саноат теграларихқо. Саноат тегралари — маълум бир худудларда ноқишлоқ хўжалик саноат тармокларини жойлашуви ва уларнинг ишлаб чикариш фаолиятини юргазиши. Бундай теграларга саноат тармоклари ёки уларни мажмуасини, яъни машинасозлик ва металлургия корхоналари, нефть-газ саноати объектлари, енгил ва озик-овкат корхоналари, энергети ка объектлари (АЭС, ГЭС, ГРЭС, ТЭС), тоғ-кон, химия, курилиш саноатига кдрашли завод, фабрика ва корхоналарни ахоли пунктларидан четга олиб чикилган майдонлари киради. Саноат теграларида, биз юкорида айтиб ў тганимиздеқ атроф муҳитни ифлосланиши, бузилинш ва экологик хавфсизлик талаблари бошқа антропоген узгарган объектларга нисбатан узига хос булиб, уларда умумжах о н экологик талаблари куйидагалардан иборатдир: — технологик жараёнларнинг камчиқитли ва чиқитсизлигини таъминлаш; — ифлослантириш ва захарланишни камайтириш ва зарарли

моддаларни нейтраллаштириш; — энергияни альтернатив турларидан кенг фойдаланиш; — экологик хавфсиз махсулотлар чикариш; — тозалагич технологияларини доимо такомиллаштириб бориш ва уларни давлат назоратида ушлаб туриш; — илмий-технологак жараёнларни кенг татбиқ килиш ёки табиий ресурслардан жуда юкори даражада самарадорлик билан фойдаланишни йулга куйиш ва ҳ.қ Бундай умумжахрн экологик талаблар саноат теграларидгги корхоналарнинг хамма ишлаб чикариш боскичларида қўллашини такозо килади: режалаш, лойихалаш, жойлаштириш, куриш, ишга тушириш ва табиатга таъсири булган янги технологияларни жо-рий кдпиш жараёни. Саноат тегралари ёки уларда бирон бир саноат корхонасшш жойлаштиришни режалаштириш халқхўжалигининг сохавий ски умумий иктисодий ривожлантириш дастурларида экологик хавф сизлик талабларини инобатга олиш билан бошланиши керак Саноат корхоналарини қ уриш вактида курилиш ташкилотлари лойихадага экологик ва санитар талабларини билишлари ва уларга тулигича эътибор беришлари керак Шу билан биргаликда, лойихачилар авторлик назоратини, ку р у в чилар эса курилиш назоратини олиб боришлари, экологик хизматчилар эса санитар назоратни амалга оширишлари шарт. Агарда санитар ва экологик талаблар курилиш давомида бузиладиган б ў лса, давлат назорат органлари уларни бартараф этиш шартларини к ў риб чикиш ёки кури лиш ишларини тухтатиб куйиш ва экологик хавфсизликни таъ минлаш буйича лойиха ва курилиш ишларини кайта куриб чикишни талаб килишлари мумкин. Кўпгина демоқоатик мамлакатлар қонунчилигида саноат кор - хоналарини жойлаштириш ва куришда жамоат бирлашмалари ва махаллий ахолининг фикрларини инобатга олиш к ў зда тутилган. Жамоатчилик талаби билан Европада шимолий дарёлар жанубга о қ изилмайдиган бутун,

Қоиминал курортлар теграсида Қоим АЭС курилиши тухтатидди, Германия ва Бельгияда ТЭ Сл арни курилиши экологик инк қир озли худудларда тухтатилиши бунга яккол мисол б ў ла олади. Саноат объектларини куриш жараёнда энг кўп учрайдиган экологик харакатлар лойихаларни кайта куриб чикиш ва курилиш ишларини арзонлаштириш ёки инсрляцион жараёнларга олдиндан белгилашга «смета к ў рсатгичларини т ўғ ри келмаслиги о қ ибатида экологиялашган технологяларни ў рнатмасликдир. Саноат теграларида корхоналарни ишга туширшидан аввал уларни экологик экспертизэдан у тк азилиш шартлари Табиатни мухофаза килиш т ўғ рисидаги қонуннинг VI-бобида аниқ ифодаланмаган б ў лсада, лекин ривожланган мамлакатларнинг экологик қонун чилигида аниқ акс эттирилган. Хал қ аро нормаларга мyвoфи қ саноат корхоналарининг ишга туширилиши экологик хавфсизлик ни таъминлаб бериш имкониятига эга б ў лмаса, яъни лойихада кузда тутилган тозаловчи ва чигитларни зарарсизлантириш иншоотлари қонун хужжатларидаги меъёрларига т ўғ ри келмаса, бундай саноат объект и уз фаолиятини бошлай олмайди. Шунинг учун хам давлат, соха ёки буюртмачи томонидан тузиладиган саноат корхоналарини каоул килиш комиссияси таркибида экологик на зорат ва санитар-э пиде миологик назорат органларини катнашувини таъминлаш даркор. Қ абул килиш комиссияси раиси ва унинг аъзолари экологик талаблар учун шахсий жавобгарликлари Жиноий ва маъмурий кодексларида хам таъкидлаб утилган. 16. : Атроф табиий муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофаза қилиш 1. Атроф табиий муҳитни халқаро муҳофаза қилиш тушунчаси ва принциплари, манбалари 2. Атроф табиий муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофаза қилиш объектлари 3. Халқаро экологик ташкилотлар, конференциялар ва жамғармалар

4. Халқаро экологик ҳуқуқий жавобгарлик 1. Атроф табиий муҳитни халқаро муҳофаза қилиш тушунчаси ва принциплари, манбалари Экология ҳуқуқи манбаларининг бошқа ҳуқуқ соҳасида манбалардан фарқи ёки ўзига хос томони — миллий экологик қонунларда халқаро ҳуқуқий ме ъ ёрларни кўпроқ акс этганлигидир. Атроф табиий муҳитни халқаро муҳофаза қилиш деб инсонларнинг экологик хавфсиз муҳитда ва давлатларнинг бир меoёрда ривожланишини таъминловчи халқаро ҳуқуқ принциплари, нормалари ва муносабатлари йиғиндисига айтилади. Табиатни асрашга таалукли дастлабки халқаро шартномалар утган асрнинг охирлари ХХ асрнинг бошларида вужудга келган. Улар асосан ҳайвонот дунёсининг айрим турларини ҳимоя қилиш ва овлашни тартибга солишга қаратилган эди (Масалан, 1897 йилга денгиз мушукларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги битим). Кейинги 10 йилликларда сайёрамиз табиатни муҳофаза қилиш масалаларини халқаро ҳуқуқий тартибга солишда жиддий сифат ўзгаришлари юз берди, давлатларнинг бу соҳадаги куч гайратлари жадаллашди. Табиий бойликлардан серунум фойдаланиш сайёралар биосферасининг ифлосланиши имкониятини жиддий экологик кризис киррасига олиб бориб куйди. Шунинг учун атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш вазифаси асосий вазифага айланиб ҳозирги замоннинг энг муҳим вазифаси бўлиб қолди. Ҳозирги вақтда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш ҳар хил жихатларини тартибга солувчи анчагина микдордаги турли халқаро шартномалари мавжуд. Бу битимларни мавзулари асосан қуйидагилардан иборат: 1. Денгиз сувларини ифлосланишига йўл куймаслиқ денгизларнинг жонли бойликларини сақлаш ва улардан оқилона фойдаланиш:

2. Халқаро (кўп миллатли) дарёлар суви ва бойликларни сақлаш: 3. Ер атмосфераси ва якин космик фазонинг ифлосланиши ва бўлак ёкимсиз таoсирларидан асраш 4. Кўпликдаги жонли ва ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш: 5. Ноёб табиий объектлар ва комплексларни айрим экологик тармоқларни муҳофаза қилиш: 6. Ер таркибини радиактив заҳарланишидан ҳимоя қилиш. Табиийки, халқаро ҳуқуқнинг асосий принциплари давлатларнинг таркибий муҳитини ва унинг бойлик манбаларини сақлаш ҳамда улардан фойдаланиш соҳасидаги ҳамкорлигига нисбатан қўлланилади. Атроф табиий муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофазалаш принциплари қуйидагилардир: a. Инсонинг экологик ҳуқуқининг афзаллиги b. Табиий ресурсларга давлат суверенитетлиги c. Бирон бир давлатнинг экологик хавфсизлигини бошқа давлатнинг экологик зарари ҳисобига йўл куймаслик d. Ҳамма босқичда экологик назоратлаш, экологик ахборот алмашишнинг эркинлиги e. Экологик инкироз ҳолатида давлатларнинг ўзаро ёрдам кўрсатиши f. Экологик ҳуқуқий келишмовчиликни тинч йўллар билак ҳал қилиш Давлат атроф табиий Муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликлардан мутаносиб тарзда фойдаланиш мақсадларида бир — бирлари билак ҳамкорлик қилишга мажбурдир. Бундай ҳамкорлик тенг ҳуқуқли ва ўзаро манфаатли асосдаги шартномаларга мувофик амалга оширилади. Қуйидаги махсус принциплар ҳозирда шаклланиш жараёнини бошдан кечирмоқда: — Экологик бахо бериш тамойили давлатларга уларга юридик судловдан ташқари атроф-муҳитга зарарли таoсир кўрсатиши мумкин бўлган

фаолиятининг оқибатларини олдиндан экологик баҳолаш мажбуриятини юклайди. — Ахборот айрибошлаш принципи. Бу принцип фаолияти атроф- муҳитга ва бошқа давлатларнинг манфаатларига жиддий зарар етказиши мумкин бўлган давлатга, учинчи давлатларга тегишли ахборотни бериш мажбруятини юклайди. — Ўзаро мустаҳкамлаш принципи манфаатдор давлатларнинг атроф- муҳит учун бевосита хавфли бўлган фаолияти юзасидан бир- бирлари билан ўзаро боғланиб туриш мажбуриятни юклайди. Халқаро экологик принциплар халқаро экологик ҳуқуқи субҳекти ҳаракатларининг бошқарув қоидалари, кайсики унинг БМТ ва унинг атроф- муҳит бўйича утказилган Стокголм конфенренцияси, Рио де Жанейро конференцияси қарорларида, Европада хавфсизликни таъминлашнинг якуний ҳужжатида ва умумжахон табиат ҳаритасида уз аксини топган. 2. Атроф табиий муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофаза қилиш объектлари Атроф-муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофаза қилиш объектлари: Ернинг бутун сайёра муҳити, биринчи навбатда унинг инсониятнинг ҳаёт кечиришига бевосита боғлиқ бўлган асосий қоидалари атроф-муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофазасининг ягона объекти ҳисобланади. Жахон уммони ва унинг табиий бойликлари, атмосфера ҳавоси, ер атрофи космик фазоси, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг айрим вакиллари, шунингдек чучук сув бойликларининг бир қисми, ернинг генетик фонди ва бошқалар ҳам мана шу объектлар таркибига киради. Халқаро ҳуқуқий нуктаи назардан барча жахон табиий бойликлари икки туркумга миллий ва халқаро бойликларга бўлинади.

Миллий табиий бойликлар аник давлатнинг ҳуқуқий судлови остида бўлади. Уларнинг ҳуқуқий ҳолатини белгилашда ички ҳуқуқ нормалари муҳим ролғ уйнайди. Халқаро табиий бойликлар миллий юридик судлов амал қилиш чегаралари доирасидан ташқарида бўлади. Шунта боғлиқ ҳолда уларни одатда, универсал барча давлатлар ўртасида фойдаланиладиган миллий юридик судлов доирасидан ташқарида бўлган ва кўп миллатли, икки ёхуд улар томонидан фойдаланмайдиган объектлардан иборатдир. Халқаро табиий бойликлар муҳофазаси ва улардан фойдаланиш ҳуқуқий ҳолати халқаро ҳуқуқ нормалари билан белгиланади. Атроф-муҳитни халқаро — ҳуқуқий муҳофазалаш объектлари қуйидагича: а) ҳаво бассейни, б) фазо, в) дунё океани г) Антарктида д) бўлинмайдиган табиий ресурслар, е) кучиб юрувчи ҳайвонлар ва кушлар, ж) дунё кизил китобига кирган ҳайвон ва ўсимлик дунёси турлари. 3. Халқаро экологик ташкилотлар, конференциялар ва жамғармалар Ҳозирги пайтда атроф-муҳитнинг хилма — хил муаммолари жихатлари билан шугуланувчи жуда кўп халқаро ташкилотлар мавжуд. БМТ давлатлар ва халқаро ташкилотларни табиатни қўриқлаш соҳасидаги фаолиятни мувофиклаштиришда муҳим ролғ уйнайди. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш масалалари БМТ нинг бош органлари, Бош Ассамблея, Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш, шунингдек минтакавий иқтисодий компаниялар. 1972 йилда Стокголмда БМТ кинг инсонни куршаб тўрган муҳит муаммолари бўйича конференцияси утказилганлиги муҳим аҳамиятга эга бўлди. Уларнинг қарорлари ва резолюциясига асосан БМТ доирасида янги махсус орган БМТ нинг атроф-муҳит программаси ЮНЕП ташкил этилди.

Атроф табиий Муҳитни халқаро муҳофазалашнинг халқаро ташкилотлари: ЭКОСОС, ЮНЕП, ЮНЕСКО, МАГАТЕ, МСОП, ВОЗ, ФАО, ИМО, ВМО, ГААГА суди, ЮНДРО, МЭС, ВТО. ЭКОСОС — БМТ Бош Ассамблеяси кошида иқтисодий ва ижтимоий кенгаш 1945 йилда ташкил топган. Маркази Нғю- Йорк шахрида. ЮНЕП — БМТ нинг атроф-муҳит бўйича дастури, 1972 йилда Бош Ассамблея резолюциясига асосан ташкил топган. Маркази Найроби шахри. ЮНЕСКО — БМТ нинг маданият, фан, таҳлим бўйича ташкилоти, 1948 йил, Париж, МАГАТЕ — БМТ нинг атом энергияси бўйича агентлиги, 1957 йил, Вена. МСОП — БМТ нинг табиий ресурсларни мукофаза қилиш кенгаши, 1948 йил ВОЗ — БМТ кинг табиат ва табиий ресурсларни мукофаза қилиш кенгаши, 1946 йил, Женева ФАО — БМТ нинг қишлоқ кужалиги ва озик — овкат ташкилоти, 1946 йил, Рим. Халқаро ҳуқуқ манбалари: Резолюция, Конвенция, Шартнома, Ҳартия, Келишув, Декларация. Субъектлари: Давлатлар, Халқаро ташкилотлар, Транс миллий компаниялар. Атроф табиий муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофаза қилиш манбалари моддий нуқтаи назардан бутун дунё ҳамжамияти аъзоларининг атроф табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан самарали фойдаланишдаги ҳохиш ва иродалари тушунилади. Расман эса атроф табиий муҳитни халқаро муҳофаза қилиш манбаси деб, халқаро экологик муносабатларни тартибга солишга қаратилган ҳуқуқий меoёрий ҳужжатлар йиғиндисига айтилади. Халқаро ҳуқуқий ҳужжатларга — шартнома, келишув, конвенция, резолюция, хартия, декларация, қарор (протокол)лар киради. Айрим ҳолларда халқаро ҳуқуқий ҳужжатларга давлатларнинг ички қонунларини ҳам киргизадилар, қачонки, миллий қонунлар халқаро ҳуқуқий

меoёрларга нисбатан атроф табиий муҳит муҳофазасини кўпроқ таъминлаб бера оладиган бўлса. Атроф табиий муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофаза қилишда марказий ўринни резолюциялар эгаллайди. Чунки , БМТнинг бош Ассамблеяси резолюцияларида давлатларнинг халқаро ҳамкорли к даги экологияга оид асосий принциплари ва ҳаракат қоидалари акс этган. Резолюция лотин тилида ҳал қилиш, я ъ ни ма ъ лум бир йиғинларнинг хулосаловчи ёки ҳал қилувчи қарорлари. Хартия — юнонча қоғоз дегани бўлиб, яoни қоғозга битилган оммавий сиёсий ҳужжат маoносида ишлатилади. Шартнома — сиёсий аҳамият касб этувчи ва бошқа сиёсий, иқтисодий, маoрифий, маданий масалалар қатори атроф табиий муҳитни муҳофазасига ҳам оид халқаро ме ъ ёрларни ўзида акс эттирувчи ҳужжат. Шартномалар умумий, регионал, ва икки томонлама тузилиши мумкин. Декларация — ма ъ лум бир ташкилот, давлат ёки партияларнинг асосий принцип ва меoёрларини тантанали равишда э ъ лон қиладиган ҳужжат. 4. Халқаро экологик ҳуқуқий жавобгарлик Халқаро экологик ҳуқуқий жавобгарлик халқаро ҳуқуқ субъектлари (давлатлар, халқаро ташкилотлар, трансмиллий коорпорациялар) нинг атроф табиий муҳитга етказиладиган зарарни олдини олиш ёки етказилган зарарни қоплаш юзасидан келиб чиқадиган халқаро ҳуқуқий меъёрлар ва уларга моманд равишдаги ҳуқуқий муносабатларнинг иқтисодий, ҳуқуқий комплекси. Халқаро ҳуқуқ субъектларининг экологик зарарли ёки хилоф ҳаракатлари, уларнинг ўз иқтисодий, ижтимоий, ҳарбий, технологиқ рекрацион ва шу каби хўжалик фаолиятлари натижасида келиб чиқадиган атроф муҳит муҳофазасига зид бўлган ҳаракат ёки ҳаракатсизликлари.

Иқтисодий-экологик жавобгарлик — табиатга етказилган зарарни қоплаш юзасида амалга ошириладиган иқтисодий тадбир бўлиб, унинг иштирокчилари субъектлари умумжаҳон регионал ёки субрегионал турдаги экологик жамғармаларга мунтазам равишда тўланадиган бадал тўловлари орқали ундириб олинади. Экологик-ҳуқуқий жавобгарлик — халқаро экологик объектлардан универсал, регионал ва икки давлат ўртасида белгиланган халқаро ҳуқуқий меoёрлардан ошириб фойдаланиш ёки уларни бузиш орқали атроф муҳит етказилган зарарни қоплаш орқали келиб чиқадиган халқаро ҳуқуқ субъектларига қўлланиладиган ноқулай моддий ва сиёсий шароитларни мажбурий кечинмаси ёки уларни юридик жавобгарликка тортилиши. Хулоса қилиб айтганда инсонларнинг ягона яшаш макони бўлган ер шарини экологик хавфсизлигини таъминлаш бирор бир давлат, ташкилот ёки уюшмаларнинг сайoи ҳаракатларидан бошланадиган, лекин бутун дунё ҳамжамиятини биргаликдаги изчил экологик сиёсатини олиб боришига иқтисодий ва ҳуқуқий механизмини ишлаб чиқишига, ижтимоий ва маданий муҳитни ярата олишига боғлиқ бўлган масалалар тоифасига кирадигандолзарб муаммодир.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984. 18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с.

19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

Похожие

Атроф табиат муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий ҳуқуқий меҳанизм

Атроф-муҳитни канцероген моддалардан муҳофаза қилиш муаммолари

Табиатдан фойдаланиш тадбирларини амалга оширишнинг иқтисодий самарадорлиги

Ўзбекистондаги экологик вазият ва уни эксперт баҳолаш

Экологик қонун ҳужжатларни бузганлик учун жавобгарлик