Ўзбекистондаги экологик вазият ва уни эксперт баҳолаш - Экология - Рефераты

Ўзбекистондаги экологик вазият ва уни эксперт баҳолаш

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

93 KB

Ўзбекистондаги экологик вазият ва уни эксперт баҳолаш Режа: 1. Экологик вазиятнинг умумий таърифи 2. Табиат компонентларининг экологик холати

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Рио - де - Жанейрода 1992 йилда ўтказилган атроф - муҳит ва ривожланишга бағишланган Конференциясида жамиятнинг барқарор ривожланиши табиий муҳитни емириш ва табиий ресурсларнинг камайиши ва тугаши ҳисобига амалга ошмаслиги шунингдек кучли иқтисодиётсиз яшаш муҳитининг зарур сифатини таъминлаб бўлмаслиги тўғрисидаги хулосаларга келди . Ўзаро боғлиқ бўлган иқтисодиёт, экология ва ижтимоий жараёнларни биргаликда бошқариш барқарор ривожланишни таъминлашнинг асосий шартидир. Ушбу қоидалар Ўзбекистон Республикасига ҳам тўлиқ тааллуқлидир. Бу конференцияда глобал экологик муаммолар ечимини топишда бозор иқтисодиётига ўтаётган мамлакатларнинг алоҳида роль ўйнаши тўғрисидаги ғоя биринчи марта кун тартибига қўйилди ва тўла қўллаб қувватланди. Бу мамлкатлар қаторига Ўзбекистон ва Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари ҳам киради. Улар катта табиий ресурс салоҳиятига эга бўлиб, регионал ва глобал миқёсда атроф муҳитни соғломлаштиришга салмоқли хисса қўшиш имкониятига эгадир. Шу муносабат билан Ўзбекистондаги ҳозирги экологик вазиятни экологик экспертиза муносабатларини ривожлантириш нуқтаи назаридан тахлил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда экологик тадбирлар тизимини амалга оширишга катта аҳамият берилиб, бу тизим малакат халқ хўжалигини ислоҳ қилишнинг таркибий қисмига айланди. Амалга оширилган энг муҳим тадбирлар қаторига қуйидагилар киради: атроф муҳитни муҳофаза қилишни амалга оширишнинг кўп босқичли тузилмалар барпо этилади; атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг хуқуқий асоси яратилди ва у муттасил такомиллаштириб берилмоқда; 2005 йилгача даврда табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан рационал фойдаланиш бўйича давлат дастури ишлаб чиқилган ва у амалга оширилмоқда; атроф муҳитни муҳофаза қилиш миллий харакат режаси ишлаб чиқилган; биологик хилма-хилликни сақлаш миллий стратегияси ва харакат режаси ишлаб чиқилган; республикада атроф муҳит гигиенаси бўйича миллий харакат режаси ишлаб чиқилган; алоҳида

муҳофаза қилинадиган ҳудудлар майдони сезиларли кўпайтирилган. Кўрсатилган хужжатлар ва амалга оиширлган тадбирлар мамлакатда экологик экспертиза муносабатларини ривожлантириш стратегиясини ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Шу сабабдан Республика фуқароларининг яшаши учун соғлом шарт-шароит вужудга келтириш ва табиатдан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, табиий ресурсларнинг озайишига йўл қўймаслик, табиатини асраш ва муҳофаза қилишда экологик экспертиза амалиёти бошқаришнинг ўта муҳим аҳамиятга эга бўлган йўналишлари қаторига киради. Экологик экспертиза нуқтаи назаридан табиатдан фойдаланиш ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида республикада узоқ давр мобайнида хукмронлик қилган ўтмиш тоталитар тузумдан мерос бўлиб қолган экологик муаммолар ечимини топиш, мамлкатда мавжуд бўлган бошқа экологик муаммоларнинг яхлит манзарасини аниқлаш, уларни келтириб чиқарган сабаблар ва улардан кузатилаётган кўнгилсиз оқибатларнинг натижаси ҳисобланган мураккаб экологик вазиятнинг таъсирини тахлил этиш мамлакатларнинг антропоген омилларга боғлиқ бўлган экологик вазияти тўғрисида тўла тасаввур беради. Булар ўз навбатида экологик экспертиза амалиётида мақсадга мувофиқ лойихаларга афзаллик бериш ёки самарасиз лойиҳаларни рад этиш масалаларини тўғри ҳал этишга хизмат қилади. Республикадаги хозирги экологик вазият узоқ ўтмиш ва яқин даврларда ижтимоий-иқтисодий ривожланишда хукмронлик қилган бошқарувнинг юқори даражада марказлашуви, иқтисодиёт ва табиатдан фойдаланиш ўртасида мақсадга мувофиқ мувозанатнинг ўрнатилмаганлиги, ишлаб чиқариш, айниқса қишлоқ хўжалигига хаддан зиёд аҳамият берилганги, табиий ресурслардан фойдаланиш ва табиат муҳофазасини бошқаришга етарли эътибор берилганмалиги ва бошқа кўплаб омиллар билан узвий боғлиқдир. Булар эса ўз навбатида мамлакат табиатига катта зарар етказди, умумий экологик вазиятнинг кескинлашувига, экотизимлар ва ландшафтнинг

бузилишига ва бошқа оғир оқибатларга олиб келди, республикада умумий экологик барқарорликни жиддий хавф остига қўйди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов табиий муҳитни инсон юритадиган хўжалик фаолиятининг зарарли таъсиридан ҳимоя қилиш билан боғлиқ кўпгина экологик муаммолар тўғрисида гапириб, Марказий Осиё ва Ўзбекистондаги экологик вазиятни қуйидагича ҳаққоний баҳолайди: «Марказий Осиё минтақасида экологик фалокатнинг ғоят хавфли зоналаридан бири вужудга келганлигини алам билан очиқ айтиш мумкин. Вазиятнинг мураккаблиги шундаки, у бир неча ўн йилликлар мобайнида ушбу муаммони инкор этиш натижасидагина эмас, балки минтақада инсон ҳаёт фаолиятниниг деярли барча соҳалари экологик хатар остида қолганлиги натижасида келиб чиққандир. Табиатга кўпол ва такаббурларча муносабатда бўлишга йўл қўйиб бўлмайди. Биз бу борада аччиқ тажрибага эгамиз. Бундай муносабатни табиат кечирмайди. Инсон-табиатининг хўжайини, деган сохта социалистик мафкуравий даъво, айниқса, Марказий Осиё минтақасида кўплаб одамлар, бир қанча халқлар ва миллатларнинг хаёти учун фожиага айланди. Уларни қирилиб кетиш, генофонднинг йўқ бўлиб кетиши ёқасига келтириб қўйди» 1 И.А.Каримов Ўзбекистонда ҳам бу жараёнлар мавжудлигини ва бу ерда жуда мураккаб, хавфли вазият вужудга келганлигини алоҳида таъкидлайди. (Ўша асар 116 бет) Ўзбекистондаги хозирги экологик вазиятнинг экологик экспертиза назоратида ҳисобга олиниши зарур бўлган асосий хусусиятларидан қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: - республикада атроф муҳитнинг экологик талабларга тўла жавоб берадиган (хаво, сув, тупроқниниг ифлосланиши белгиланган стандарт талаблари даражасида бўлган) ҳудудлар мамлакат умумий майдонининг 27%ни (120минг кв.км) ташкил этади ва мазкур худудда Ўзбекистоннинг 45%га яқин аҳолиси (11млн киши) яшайди. Қолган ҳудудларда экологик вазият турли даражада бузилишларга учраган; 1 Каримов. И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997, 116 бет.

- иқтисодиётнинг хомашё ва табиатни эксплутация қилувчи ресурс ва энергияни кўп истеъмол қиладиган тармоқларнинг тез ривожланиши (айниқса анъанавий қишлоқ хўжалиги, фойдали қазилмаларни қазиб олиш ва экспорт қилиш, энергия ва хом ашёни кўп истеъмол қиладиган тармоқлар) табиий муҳитга салбий таъсир қилиш босимининг кучайиб боришига ва меъёрдан ошиб кетишига олиб келган; - табиат компонентларининг барчасида экологик холат сезиларли ўзгаришларга учраган. Булар қаторига хавонинг ифлосланиши, ер усти ва ер ости сувларининг ифлосланиши, тупроқнинг шўрланиши ва деградацияга учраши, биологик махсулдорлик ва хилма-хилликнинг камайиши, яйловларнинг дигрессияси, ўрмонларнинг кесиб юборилиши чўллашув жараёнларининг кучайиши ва бошқалар киради; - аҳоли яшаш манзиллари  шаҳар ва қишлоқларда экологик вазиятнинг ёмонлашуви, ва унинг аҳоли саломатлиги ва турмуш даражасига зарарли таъсирининг кучайиб бориши кузатилмоқда. Булар қаторига аҳолининг тоза ичимлик суви билан етарли даражада таъминланмаганлиги, коммунал хўжалиги ва саноат оқаваларининг, чиқиндиларнинг кўпайиши, санитария хизматининг паст даражаси ва бошқа ноқулайликларнинг мавжудлиги киради; - қаттиқ чиқиндиларнинг (шу жумладан заҳарли саноат чиқиндилари) кўплаб тўпланиб қолиши, радиоактив ифлосланишнинг катта хавфлари борлиги (Марказий Қизилқум, Тошкент вилояти ва бошқалар); - табиий ва техноген халокатлар (сел, кўчки, ўпирилиш, зилзилалар) хавфининг кучайиб бориши; - Орол денгизининг қуриши ва Орол бўйидаги салбий экологик ўзгаришларга боғлиқ бўлган халокат ва инқирозлар, ижтимоий офат, экологик ноқулайликларнинг мавжудлиги; - алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар майдони ва структурасининг талабга жавоб бермаслиги;

- қўшни давлатларнинг чегараларидан ўтиб келаётган ифлослантирувчи таъсирнинг мавжудлиги ва бошқалар. Ўзбкистонда мавжуд бўлган экологик вазиятнинг кўрсатилган хусусиятлари экологик экспертиза муносабатларида аҳолининг яшаши қулай шароитлар яратиш, табиий ресурслардан тугаб қолмайдиган тарзда фойдаланиш, табиатнинг маҳсулдорлиги, ўз-ўзини тиклаш имкониятларини сақлаб қолиш, атроф муҳитни сақлаш ва муҳофаза қилиш соҳасида миллий манфаатларнинг устиворлигини таъминлаш, халқ хўжалигида экологиялаштиришни кенг қўллаш йўналишларида эксперт назоратини кучайтиришни тақазо этади. Табиат компонентларининг экологик холати 1. Атмосфера хавоси Атроф муҳитнинг экологик ҳолати ва ҳудудларда экологик мувозанатнинг бузилиши кўп жиҳатдан атмосферага антропоген таъсирнинг салбий хусусиятлари билан белгиланади. Ўзбекистонда 35 мингдан кўпроқ ҳавони булғаётган доимий манбалар бўлиб, уларнинг фақат ярмига яқини чанг ва заҳарли газларни ушлагичлар билан жиҳозланган, 1,5 мингта манбалар чанг ушлагич қурилмалар билан жиҳозланмаган. Мавжуд қурилмаларнинг ўртача самарадорлиги ҳам 60-70% ошмайди. Булардан ташқари атмосферанинг автомобиллар томонидан ифлосланиши айниқса шаҳарларда катта кўрсаткичларга эга. Республикада ҳар йили атмосферага доимий ва харакатланувчи манбалардан чиқариладиган ифлослантирувчи чиқинди миқдори 1,8 млн тоннани ташкил этади. Атмосферага чиқарилган чиқиндилар умумий миқдорида саноат тармоқларининг улуши (%хисобида) қуйидагича тақсимланган: иситиш саноати 40, электро энергетика-28, метталургия-14, қурилиш индустрияси-5, кимё саноати-3. Доимий манбалардан атмосферага 150 хилдан ортиқ ифлослантирувчи моддалар чиқарилади. Атмосфера ҳавосидаги энг кўп заҳарли моддалар саноат зоналарига яқин жойлашган (ёки ўша томондан шамол эсганда) турар-

жой районларида бўлиб, бу ерда стандартларда кўрсатилган миқдордан анча юқори бўлиши кузатилган. Олмалиқ, Чирчиқ, Навоий, Самарқанд ва Фарғона шаҳарларида кимё ва металлургия саноати корхоналарининг кимёвий моддалари атмосфера ҳавосини энг кўп даражада ифлослайди. Йирик шаҳарларда атмосфера ҳавосини ифлословчи асосий омил шаҳар транспортидир. Масалан Тошкент шаҳри атмосферасининг ифлосланишида шаҳар транспортининг ҳиссаси 80% дан ортади. Умуман республика бўйича атмосферага чиқариладиган ифлослантирувчи моддаларнинг 53% автомобил транспорти ҳиссасига тўғри келали (0,98 млн т). Республика доимий манбаларидан чиқадиган чиқиндиларнинг 84% Тошкент, Қашқадарё, Буҳоро, Фарғона, Навоий вилоятлари ҳиссасига тўғри келади. Табиий ифлослантирувчи манбалар қаторига Қизилқум ва Қорақум саҳролари, Орол денгизининг қуриб бориши туфайли пайдо бўлган «Оролқум» чанг ва туз саҳроси киради. Сурхондарё вилоятининг кўплаб туманлари Тожикистон алюминий заводининг (Мирзо Турсунзода шаҳри) заҳарли чиқиндилардан катта зарар кўрмоқдалар. Атмосферанинг ифлослантирадиган манбалар ва уларнинг зарарлари устидан экологик экспертиза назоратини амалга оширишда қуйидаги чора- тадбирларни амалга оширишга алоҳида эътибор бериш лозим: а) энг йирик ифлослантиручи корхоналар томонидан атмосферага чиқинди чиқариб ташлашни максимум қисқартириш; б) мунтазам равишда автотранспортда ёнган газларнинг чиқарилишига қарши кураш; в) корхоналарда технология жараёнларини такомиллаштириш, замонавий ва мукаммал хаво тозалагич мосламалардан фойдаланиш; г) атмосфера хавосининг тозалиги устидан назоратни кучайтириш. 2. Сув ресурслари Сув ресурслари Ўзбекистоннинг қурғоқчил кескин континентал иқлимли, ҳудудларида чўллар хукумрон мавқега эга бўлган шароитда хаётий муҳим аҳамиятга эга. Мамлакатда ҳар йили 60 куб км хажмда сув сарфланади. Ўзбекистонда фойдаланиладиган дарё сув оқимларининг асосий

қисми (85%) Қирғизистон ва Тожикистон тоғларидан бошланади. Сувдан оқилона фойдаланмаслик, унинг ифлосланиши, сифати пастлиги ва етишмаслиги бир қатор муаммоларни келтириб чиқармоқда. Буларга қуйидагилар киради: а) кўплаб оқар сувларнинг ва ер ости сувларининг ифлосланганлиги. Масалан, аниқланган ер ости чучук сувларининг 40% ичишга яроқсиз холга келиб қолган; б) аҳолининг ичимлик суви билан етарли таъминланмаганлиги. Умуман мамлакатнинг учдан бир қисмининг аҳолиси давлат стандартларига тўғри келмайдиган ичимлик сувини истеъмол қилмоқда; в) суғоришда сувдан тежамкорлик билан фойдаланмаслик. Оқиб келаётган сувнинг 40% суғориш тармоқларида ва қарийб 20% суғориш жараёнида йўқотилади. Сув танқис шароитда далани ортиқча суғориш ернинг шўрланишига, ер ости сувларининг ер юзасига яқинлиги ва бошқа сабабларга кўра аҳоли яшайдиган жойларнинг сув остида қолишига олиб келади; г) ер юзасидаги сувнинг ифлосланиши. Суғориладиган деҳқончилик ер юзасидаги сувни ифлословчи асосий манба бўлиб, жами сувнинг 78%ини, саноат 18%ини, коммунал хўжалик 4%ини ифлослайди. Коллектор  зовурда оқаётган сувнинг деярли ярми республика оқар сув тармоқларига ва сув хавзаларига тушади; д) комуннал хўжалиги ва саноат оқавалари. Қишлоқлардан оқиб чиқадиган оқава сувлар хеч қаерда тозаланмайди ва у оқар сувларни, сув хавзаларини бактериялар билан зарарлайди. Канализация тармоқларини қуриш сув таминотига нисбатан анча орқада қолмоқда. Масалан, шаҳар аҳолисининг 54%, қишлоқ аҳолиснинг 3%игина канализация билан таъминланган. Саноат корхоналари жами сувнинг 20%дан камроғини ишлатса ҳам улар жойларда муҳитни ифлослайдиган хавфли манбаларни вужудга келтиради. Суғориш кўламининг катталиги, сувнинг минераллашганлиги ва ифлос коллектор-зовур сувлари жуда кўпайиб кетганлиги сув сифатини яхшилаш билан боғлиқ энг муҳим экологик муаммони ҳал этишни мураккаблаштирмоқда. Хозирги вақтда 60% дан зиёд ирригация тизими қайта тиклашни талаб этади.

Сув ресурсларини тежаш ва муҳофаза қилишнинг экологик экспертиза назорати учун муҳим йўналишлари қуйидагилардан иборат: а) ичимлик суви билан таъминлаш: сув таъминотини яхшилаш, сувни тежаш, ичимлик сув манбаларини муҳофазалаш; б) санитария ва маъиший оқава сувларини тозалаш; в) қишлоқ хўжалигида сувни тежаш ва муҳофаза қилиш: ирригация тузилмасини қайта ташкил этиш ва модернизациялаш, сув, ер ва шўрланишни комплекс бошқариш, коллектор-зовур сувларини ташлаб юборишни тартибга солиш, оқава сувларни дарё ва сув омборларига оқизишни батамом тўхтатиш ва бошқалар. Қисқача хулосалар Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда экологик тадбирлар тизимини амалга оширишга катта аҳамият берилиб, бу тизим мамлакат ҳалқ хўжалигини ислоҳ қилишнинг таркибий қисмига айланди. Ўзбекистонда атроф муҳитига муҳофаза қилишининг амалга оширишнинг кўп босқичли тузилмалари барпо этилган, унинг ҳуқуқий асоси яратилган, бу соҳада давлат дастури ишлаб чиқилиб амалга оширилмоқда, миллий ҳаракат режаси ишлаб чиқилган ва бошқалар. Ўзбекистонда кўплаб экологик муаммолар ҳам мавжуд бўлиб, улар кўп даражада ўтмиш тоталитар тузумдан мерос бўлиб қолган асоратлар билан боғлиқдир. Республикада атроф муҳитнинг экологик талаблари тўла жавоб берадиган ҳудудлари мамлакат умумий майдонининг 27%ни ташкил этади. Табиат компонентларининг барчасида экологик холат сезиларли ўзгаришга учраган. Кўплаб чиқиндилар тўпланиб қолган. Булар экологик экспертиза муносабатларида эксперт назоратини кучайтиришини тақазо этади. Атмосфера ҳавоси, сув, ер, биологик ресурслар, ер ости бойликлари, чиқиндилар бўйича тўпланиб қолган экологик муаммолар уларнинг ечимини топишда экологик экспертизанинг аҳамиятини оширади ва бу йўналишда прогрессив тадбирларни амалга оширишни талаб қилади.

Асосий адабиётлар : 1. И.А. Каримов “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» Т.: Ўзбекистон, 1997. 2. Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш. Қонунлар ва норматив хужжатлар. Т.2002. 3. «Экологик экспертиза тўғрисида». Ўзбекистон республикаси қонуни. (2000й). 4. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш миллий харакат режаси. Т. 1998. 5. Биологик хилма-хилликни сақлаш. Миллий стратегия ва ҳаракат режаси. Т. 1998. 6. О состоянии окружаюший природной средў и использовании природних ресурсов в республике Узбекистан. Национальнўй доклад . Т. 1998. 7. Национальнўй доклад. О состояний окружаюший природной средў и использовании природних ресурсов в республике Узбекистан. Т. 2002. Узбекистан: на пути к устойствому развитию. Повестке дня на 21 век. Т. 2002. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Табиат компонентларининг экологик ҳолати ва уларни эксперт баҳолаш

Экологик вазият ва муаммоларнинг келиб чиқишининг асосий сабаблари

Жамоат экологик экспертизаси ва экологик аудит

Жамоат экологик экспертизаси ва экологик аудит

Экологик экспертизанинг илмий-методик асослари