Экологик қонун ҳужжатларни бузганлик учун жавобгарлик - Экология - Рефераты

Экологик қонун ҳужжатларни бузганлик учун жавобгарлик

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

155 KB

Экологик қонун ҳужжатларни бузганлик учун жавобгарлик Режа: 1 . Экологик қонун ҳужжатларни бузганлик учун жавобгарликни тушунчаси, моҳияти ва турлари. 2. Экологик қонун ҳужжатларни бузганлик учун интизомий ва моддий жавобгарлик 3. Экологик ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик 4. Экологик жиноятлар учун жавобгарлик

Экологик қонун ҳужжатларни бузганлик учун жавобгарликни тушунчаси, моҳияти ва турлари Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан оқилона фойдаланишни таъминлаш чоралари тизимида қонун ҳужжатларига риоя қилмаганлиқ экологик талабларни бузганлик учун юридик жавобгарлик чоралари муҳим ўринни эгаллайди. Юридик жавобгарлик деганда, ҳуқуқ нормаларини бузганлик учун жазо чораларини қўллаш оқибатида ҳуқуқбузарга салбий оқибатлар туғдириш ва давлат томонидан ҳуқуқ талабларини бажаришга мажбур этиш тушунилади. Юридик жавобгарлик ижтимоий жавобгарликнинг бир тури бўлиб, ҳуқуқий нормаларда белгиланади ва давлатнинг мажбурлаш кучини қўллаш имкониятлари билан ҳамиша боғлиқ бўлади. Юридик жавобгарлик ҳуқуқбузарлик содир этилганда ва унинг салбий оқибати келиб чиққанда вужудга келади. Юридик жавобгарлик давлатнинг мажбурлов характеридаги чораларини ҳуқуққа ҳилоф ҳаракат (ёки ҳаракатсизлик) содир этган шахсга нисбатан қўлланилиши билан боғлиқ ва у ҳуқуқбузарликка қарши курашнинг муҳим ҳуқуқий воситасидир. Экологияга доир қонунчиликни бузганлик учун юридик жавобгарлик ўзининг асосий мақсади ва тамойиллари билан бошқа қонунчиликни бузганлик учун жавобгарликдан фарқ қилмайди, аммо маълум бир ўзига хос хусусиятларга ҳам эга. Ушбу хусусиятлар ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига етказилган зарарни такса услуби асосида ундириш ва экологик қонун ҳужжатларини бузганлик учун махсус жазо чоралари, яъни табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқини чеклаш, тўхтатиб туриш ва ундан маҳрум қилиш чораларини қўллашдан иборатдир. Экологик қонунчиликни бузганлик учун жавобгарлик қуйидаги мақсадларга эга: табиий объектлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш қоидаларини бузган шахсларга нисбатан жазо чораларини қўллаш; атроф табиий муҳитга ва инсон саломатлигига етказилган зарарни қоплаш; янги экологик ҳуқуқбузарликни содир этишни огоҳлантириш. Ҳозирги даврда кўпчилик олимлар томонидан “экологик ҳуқуқий жавобгарлик” термини қўлланилади. Ушбу терминни қўлланилиши ҳуқуқнинг комплекс тармоғи бўлмиш экологик ҳуқуқ концепцияси, ўзига мустақил ва яқин тармоқлар, яъни ер, тоғ, сув, ўрмон ҳуқуқи ҳамда табиатни ҳуқуқий муҳофаза қилиш билан чамбарчас боғлиқ. Экологик жавобгарлик бўйича ижтимоий муносабатлар экологик ҳуқуқбузарлик содир этилганда вужудга келади. Экологик ҳуқуқбузарлик деганда табиий ресурслардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузувчи айбли, ноқонуний ҳаракат ёки ҳаракатсизлик тушунилади. Экологик ҳуқуқбузарлик содир этилганда атроф табиий муҳитга ҳамда у орқали инсон саломатлигига зарар етказилади ёки зарар етказиш хавфи туғилади. Аммо, маълум бир ҳолатларда зарар экологик

ҳуқуқбузарликни белгилашда ҳисобга олинмаслиги мумкин, чунки табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқини бузиш оқибатида экологик муносабатларнинг бошқа бир субъектларини ҳуқуқ ва манфаатлари бузилиши мумкин. Масалан, ҳеч ким томонидан фойдаланилмаётган ер майдонини ўзбошимчилик билан эгаллаб олишда давлатнинг ерга бўлган мулк ҳуқуқи бузилади. Экологик ҳуқуқбузарликлар объекти табиий ресурслар, атроф табиий муҳит, табиий ресурслардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза этиш бўйича белгиланган тартиби ҳисобланади. Экологик ҳуқуқбузарликларнинг субъекти эса уни содир этувчи юридик ва жисмоний шахслар ҳисобланадилар. Экологик ҳуқуқбузарликнинг объектив томони хатти ҳаракатнинг ноқонунийлиги, экологик зарарни етказиш ёки етказиш хавфи туғилиши ҳамда экологик муносабатларнинг бошқа субъектларини ҳуқуқ ва манфаатлари бузилиши, ушбу хатти ҳаракат билан вужудга келган ёки вужудга келиши мумкин бўлган оқибат ўртасидаги сабабий боғланиш билан ифодаланади. Экологик ҳуқуқбузарликнинг субъектив томони деганда ҳуқуқбузарнинг айби тушунилиши лозим. Ҳуқуқбузарнинг айби қасддан ёки эҳтиётсизлик шаклида вужудга келиши мумкин. Экологик ҳуқуқбузарлик қасддан содир этилаётганида ҳуқуқбузар тақиқланган қоидани ёки бажариши лозим бўлган мажбуриятни атайин бузади ёҳуд бажармайди ва бунда у ўз хатти ҳаракатлари натижасида зарарли оқибатларни келиб чиқишини билади ҳамда онгли равишда унга йўл қўяди. Масалан, ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш, рухсатсиз ов қилиш ёки дарахтларни кесиш ва бошқалар. Эҳтиётсизлик оқибатида ҳуқуқбузарлик содир этилганда, ҳуқуқбузар ўз хатти ҳаракатинг натижасида салбий оқибатларни келиб чиқишини била туриб, улар вужудга келмайди деб ҳисоблайди ёки зарарли оқибатлар келиб чиқиши мумкинлигини олдиндан кўриши лозим ва мумкин бўлгани ҳолда, уни олдиндан кўра билмайди. Масалан, чиқиндиларни тозаловчи носоз ускуналарни ишлатиш, кимиёвий моддаларни меъёрдан ортиқ ишлатиш ва бошқалар. Экологик ҳуқуқбузарлик ўзининг хавфлилик даражасига қараб жиноий, маъмурий, фуқаролик (мулкий) ҳуқуқбузарлик ҳамда интизомий хатти ҳаракат тарзида бўлиши мумкин. Экологик ҳуқуқбузарликлар учун тегишлича интизомий, моддий, маъмурий, жиноий, фуқаролик ҳуқуқий (мулкий) жавобгарлик қўлланилади. Бундан ташқари экологик ҳуқуқбузарликни содир этган шахсларнинг табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқи чекланиши, тўхтатиб турилиши ва ундан маҳрум этилиши мумкин. 2. Экологик қонун ҳужжатларни бузганлик учун интизомий ва моддий жавобгарлик Экологик қонун ҳужжатларни бузганлик учун интизомий жавобгарлик корхона, ташкилот ва муассасалар билан меҳнат муносабатларида бўлган шахсларга нисбатан қўлланилади. Экологик

ҳуқуқбузарлик учун интизомий чоралар қўллаш учун ходимларга табиий ресурслардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза этиш вазифалари юклатилган бўлиши лозим. Ушбу вазифалар меҳнат шартномаларида ёки меҳнат мажбуриятларни тақсимловчи бошқа ҳужжатларда, масалан, мансаб йўриқномасида ўз аксини топиши лозим. Ходим атроф табиий муҳитга зарарли моддалар чиқариш ҳисобини нотўғри юритганлиги, тозалаш ускуналаридан фойдаланиш қоидаларини бузганлиги ва бошқа меҳнат вазифалари билан боғлиқ бўлган экологик мажбуриятларни бажармаганлиги учун интизомий жавобгарликка тортилади. Ўзбекистон Республикасинг Меҳнат кодексини 181-моддасига мувофиқ меҳнат интизомини бузганлик учун қуйидаги жазо чоралари қўлланилади: хайфсан; ўртача ойлик иш ҳақининг ўттиз фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорида жарима; ички меҳнат тартиби қоидаларида назарда тутилган ҳолларда ходимга ўртача ойлик иш ҳақининг эллик фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорида жарима солиш; меҳнат шартномасини бекор қилиш. Мазкур Кодексда назарда тутилмаган интизомий жазо чораларини қўллаши тақиқланади. Меҳнат кодексининг 180-моддаси тўртинчи қисмига мувофиқ интизомий жазо амал қилиб турган муддат мобайнида ходимга нисбатан рағбатлантириш чоралари қўлланилмаслик белгиланган. Бу муддат, Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексини 183-моддасига мувофиқ, агар ушбу жазо бир йил ўтмасдан олдин иш берувчи томонидан олиб ташланмаган бўлмаса, бир йилдан ошиб кетиши мумкин эмас. Интизомий жазо чоралари корхона, ташкилот, муассаса раҳбари ёки уставда белгиланган бошқа шахс ёки орган (мулкдор, коллегиал орган) томонидан қўлланилади (Меҳнат кодексининг 82, 182-моддалари). Интизомий жазо чорасини қўллаш тартиби қуйидагилардан иборат: жазо қўлланилишидан аввал ходимдан ёзма равишда тушунтириш хати олинади; ножўя хатти-ҳаракатининг оғирлиги, қайси вазиятда содир этилганлиги, ходимнинг олдинги иш фаолияти ва хулқ-атвори инобатга олинилади; ҳар бир ножўя хатти-ҳаракат учун фақат битта интизомий жазо қўлланилиши мумкин; агар Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексида бошқа муддат кўрсатилган бўлмаса, ножўя хатти-ҳаракат аниқлангандан кейин бир ой ичида ушбу жазо қўлланилиши мумкин. Интизомий жазо чораси берилганлиги тўғрисидаги буйруқ ёки қарор ходимга ёзма равишда маълум қилинади ва у танишганлиги тўғрисида унинг нусхасига имзо қўяди. Интизомий жазо чораси берилганлиги тўғрисидаги қарор устидан Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексини 184- моддасида белгиланган тартибда шикоят қилиши мумкин. Атроф табиий муҳитга экологик талаблар бузилиши оқибатида етказилган зарар айбдор шахсдан ундирилади. Агар зарар етказувчи юридик шахс бўлса, у зарарни қоплаш мажбурияти билан бирга, ушбу зарар етказилишига бевосита айбдор ходимни моддий жавобгарликка тортиш ҳуқуқига эга бўлади. Корхона, ташкилот, муассасанинг атроф табиий муҳитга зарар етказилишида айбдор бўлган ходимининг моддий жавобгарлигининг

фуқаролик қонун ҳужжатларида белгиланган мулкий жавобгарликдан фарқлаш лозим. Моддий жавобгарлик мулкий жавобгарликдан ундириладиган зарарнинг миқдорини белгилаш ва зарарнинг фақат ходимнинг меҳнат муносабатлари натижасида вужудга келиши билан фарқ қилинади. Ходимларнинг моддий жавобгарликка тортиш тартиби ва шартлари меҳнат қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Моддий жавобгарликнинг вужудга келиши учун қуйидаги шарт-шароитлар мавжуд бўлиши керак: ходимнинг ноқонуний хатти-ҳаракати, яъни ўз мажбуриятларини бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги оқибатида корхона, ташкилот, муассасага ҳақиқий зарар етказилган бўлиши зарур; ходимнинг ҳаракат ёки ҳаракатсизлиги айбли бўлиши лозим, ходимнинг ҳаракат ёки ҳаракатсизлиги билан келиб чиққан оқибатлар ўртасида сабабий боғланиш бўлиши лозим. Аксарият ҳолларда моддий жавобгарликнинг миқдори қонун билан чегараланган, масалан, Меҳнат кодексининг 201-моддасига мувофиқ, агар мазкур Кодексда бошқача ҳолат назарда тутилган бўлмаса, ходим етказилган зарар учун ўзининг ўртача ойлик иш ҳақи миқдори доирасида моддий жавобгар бўлади. Агар ходим экологик талабларни бузиб қасддан зарар етказган бўлса ёки алкоголли ичимлиқ гиёвандлик ёки токсик модда таъсиридан мастлик ҳолатида зарар етказганда, ҳамда қонунларда, шунингдек Ҳукуматнинг қарорларида назарда тутилган ҳолларда, етказилган зарар учун ходим тўлиқ моддий жавобгарликка тортилади (Меҳнат кодексининг 202-моддаси). Иш берувчи ходимлардан етказилган зарарни ундириш тўғрисида қарорни қабул қилишидан олдин унинг миқдорини ва зарарни, келиб чиқиш сабабларини аниқлаши лозим. Бу мақсадларда комиссия тузилиши ҳамда ходимдан тушунтириш хати олиниши лозим. Ходим томонидан зарарнинг ихтиёрий равишда қоплашини ёки уни мажбурий ундирилиши тартиби Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексини 206 ва 207-моддаларида ўз аксини топган. Корхона, ташкилот ва муассаса раҳбарининг зарарни ундириш тўғрисидаги қарори зарар етказилганлиги аниқланган кундан бошлаб бир ой ичида чиқарилиши лозим. Зарарнинг миқдори ходимнинг ўртача ойлик иш ҳақидан ортиқ бўлмаса, корхона, ташкилот ва муассаса раҳбарининг қарорига биноан ундирилади, агар зарар миқдори ходимнинг ўртача ойлик иш ҳақидан ортиқ бўлса, ёки зарар аниқланган кундан кейин бир ойлик муддат ўтган бўлса, зарар суд тартибида ундирилади. Корхона, ташкилот ва муассаса мол-мулкига етказилган зарарни ундириш ҳақидаги қарор устидан судга шикоят қилиниши мумкин. Ходимларнинг моддий жавобгарликка тортилишидан қатъий назар уларга нисбатан интизомий жазо чоралари қўлланилиши мумкин. 3. Экологик ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик

Экологик ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик энг кўп қўлланиладиган жавобгарлик туридир. Маъмурий жавобгарликка тортишга маъмурий ҳуқуқбузарлик асос бўлади. Қонун ҳужжатларида маъмурий жавобгарликка тортиш назарда тутилган табиий муҳитга тажовуз қилувчи ғайри ҳуқуқий, айбли (қасддан ёки эҳтиётсизлик оқибатида) содир этилган ҳаракат ёки ҳаракатсизлик маъмурий ҳуқуқбузарлик дейилади. Экологик ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексида назарда тутилган. Маъмурий жавобгарлик чоралари ушбу ҳуқуқбузарлик учун жиноий жавобгарликка тортиш сабаблари бўлмаганида, қўлланилади. Экологик ҳуқуқбузарликлар учун қуйидаги маъмурий жазо чоралари қўлланилади: - жарима. Уни қўллашнинг асосий тамойиллари Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 25- моддасида белгиланган. Жаримани қўллаш оқибатида маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этишда айбдор шахсдан давлат ҳисобига пул ундирилади. Экологик ҳуқуқбузарликлар учун белгиланган жариманинг миқдори Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 60, 65-96, 125, 139, 162, 174, 198, 212, 214-моддаларида белгиланган; - маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса бўлган ашёни мусодара қилиш жазоси туман (шаҳар) судининг маъмуриий ишлар бўйича судьяси томонидан қўлланилади (Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 27-моддаси). Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 90-моддаси иккинчи қисмига мувофиқ ов қилиш қоидалари қўпол равишда бузилган тақдирда ов қилиш қуроллари, ушбу Кодекснинг 94-моддасига мувофиқ эса ноёб ёки йўқ бўлиб кетиш хавфида турган ҳайвонларни йўқ қилиб юбориш ёхуд ушбу моддада кўзда тутилган бошқа ҳуқуқбузарликларни содир этган тақдирда шу ҳуқуқбузарликларни содир этиш қуроли бўлган ашёларни мусодара қилиш мумкин. Маъмурий ҳуқуқбузарлик оқибатида табиий объектлар ўзлаштириб олинса (ер эгалланиб олинса, дарахт кесилса, ҳайвонлар ов қилиб ўлдирилса), улар давлатга қайтариб берилади ва бу мусодара ҳисобланмайди. Фақат ҳуқуқбузарнинг мулки бўлган ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ёки ашёси мусодара қилиниши мумкин; махсус ҳуқуқдан маҳрум этиш. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексини 28-моддаси ва 90-моддаси иккинчи қисмига мувофиқ, ов қилиш қоидаларини қўпол равишда бузган ҳолларда ов қилиш ҳуқуқидан ўн беш кундан уч йил муддатгача маҳрум этилиши мумкин; маъмурий қамоққа олиш уч суткадан ўн беш суткагача муддатга қўлланилади. Маъмурий қамоққа олиш чорасини хомиладор аёлларга, уч

ёшгача боласи бўлган аёлларга, ўн тўрт ёшгача бўлган боласини якка ўзи тарбиялаётган шахсларга, ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларга, I ва II-гуруҳ ногиронларига нисбатан қўлланилиши мумкин эмас (Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 29- моддаси). Экологик ҳуқуқбузарлик учун маъмурий қамоққа олиш Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексини 60-моддасида назарда тутилган. Маъмурий жавобгарлик чораларини қўллашда орган ёки мансабдор шахс жавобгарликни енгиллаштирувчи ҳолатларни ва ҳуқуқбузарнинг моддий аҳволини инобатга олган ҳолда, сабабини, албатта, кўрсатиб туриб, маъмурий жавобгарликдан озод этиши (Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексини 20-моддаси) ёки мазкур кодекснинг махсус қисми моддаларининг жазо белгилаш қисмида назарда тутилган энг кам жазодан ҳам енгилроқ жазо чорасини қўллаши мумкин. Ерларнинг ҳуқуқий ҳолатини бузганлик учун Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексини 60, 65-69 моддаларида жавобгарлик белгиланган. Мазкур кодекс қуйидаги ҳуқуқбузарликларни назарда тутади: ердан ўзбошимчалик билан фойдаланиш; ер билан боғлиқ бўлган ғайриқонуний битимлар тузиш; ер участкасига бўлган ҳуқуқларни бошқа шахсга ўтказиш; ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаш; ерлардан хўжасизларча фойдаланиш ёки уларни яроқсиз ҳолга келтириш; ерларни кимёвий ва радиоактив моддалар ҳамда оқова сувлар билан ифлослантириш; ер бериш тартибини бузиш; вақтинча эгаллаб турган ерларни ўз вақтида қайтариб бермаслик ёки уларни яроқли ҳолга келтирмаслиқ ер тузиш лойиҳаларидан ўзбошимчалик билан четга чиқиш; давлат ер кадастри қоидаларини бузиш; ердан фойдаланиш тўғрисидаги ҳисоботларни бузиб кўрсатиш; ахборотларни беришдан бўйин товлаш ёки нотўғри ахборот бериш ва бошқалар. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексини 60, 70, 71-моддаларида ер ости бойликларини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш талабларини бузганлик учун жавобгарлик белгиланган. Хусусан, ер ости бойликларидан ўзбошимчалик билан фойдаланиш; ер ости бойликларига нисбатан мулк ҳуқуқини бузиш ва улардан фойдаланиш ҳуқуқини бошқа шахсларга бериш; фойдали қазилмалар жойлашган майдонларга ўзбошимчалик билан иморат қуриш; ер ости бойликларидан фойдаланиш талаб ва тартибларини бузиш; ер ости бойликларини муҳофаза қилиш қоидаларига риоя этмаслиқ геологик жиҳатдан ўрганиш ишларини олиб бориш қоидаларини бузиш ва бошқалар. Сувларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик Ўзбекистон Республикасининг маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексини 60, 72-76-моддаларида белгиланган. Ушбу Кодекс қуйидаги ҳуқуқбузарликлар учун жавобгарликларни белгилайди: сувдан ўзбошимчалик билан фойдаланиш; давлатнинг сувга бўлган мулк ҳуқуқини бузиш; сувдан фойдаланиш ҳуқуқини бошқа шахсларга бериш; сувларни ифлослантириш ва булғатиш; корхоналар ва

бошқа объектларни сувларнинг ифлосланиши ва булғаниши ёки уларни зарарли таъсирини олдини олувчи иншоотлар ва қурилмаларсиз фойдаланишга топшириш; ер ости сувларидан фойдаланиш иншоотлари ва ускуналаридан фойдаланиш қоидаларини бузиш; сувдан фойдаланиш меъёрлари ва лимитларига риоя этмаслиқ гидротехника ишларини ўзбошимчалик билан бошқариш ва улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш; сувдан фойдаланишни дастлабки ҳисобини юритиш ва оқова сувларнинг сифатини аниқлаш қоидаларини, шунингдек сув кадастри юритиш тартибини бузиш ва бошқалар. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексини 60, 77-81 ва 84-моддаларда ўрмонларнинг ҳуқуқий ҳолатини бузганлик учун жавобгарлик белгиланган. Мазкур масала бўйича Кодекс қуйидаги ҳуқуқбузарликларни назарда тутади: ўрмонлардан ўзбошимчалик билан фойдаланиш; ўрмонларга бўлган мулк ҳуқуқини бузиш; ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқини бошқа шахсга бериш; кесиладиган ўрмон фондидан фойдаланиш тартибини бузиш; дарахтлар ва бошқа ўрмон ўсимликларини шикастлантириш ёки йўқ қилиш; ўрмонларни тиклаш қоидаларига риоя этмаслиқ Қизил китобга киритилган ўсимликларни йиғиш; ўрмонларда ёнғин хавфсизлиги талабларини бузиш ва бошқалар. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 60, 90, 92, 93 ва 94-моддаларида ҳайвонот дунёсининг ҳуқуқий ҳолатини белгиловчи қоидаларни бузганлик учун жавобгарлик белгиланган. Мазкур Кодекс шу борада қуйидаги ҳуқуқбузарликларни назарда тутади: ов қилиш ёки балиқ тутиш қоидаларини, шунингдек ҳайвонот дунёсидан фойдаланишнинг бошқа турларини амалга ошириш қоидаларини бузиш; ҳайвонлар яшайдиган муҳитни муҳофаза қилиш қоидаларини бузиш; Қизил китобга киритилган ҳайвонлар ва ўсимликлар турларини сақлашга зарар келтирадиган ҳайвонлар ёки ўсимликларни қонунга хилоф равишда Ўзбекистонга олиб келиш ва бошқалар. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 85-88-моддаларида атмосфера ҳавосини муҳофаза этиш қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик белгиланган. Булар: ифлослантирувчи моддаларни ва биологик организмларни йўл қўйиладиган нормалардан ортиқ даражада атмосферага чиқариб ташлаш; атмосфера ҳавосига йўл қўйиладиган нормативдан ортиқ даражада зарарли физикавий таъсир кўрсатиш; атмосферага рухсатсиз ифлослантирувчи моддалар ва биологик организмларни чиқариб ташлаш ёки рухсат талаб қилинадиган ҳолларда бундай рухсатсиз атмосфера ҳавосига зарарли физикавий таъсир кўрсатиш; зарарли моддаларни ёппасига чиқариб ташлашнинг олдини олиш чора-тадбирларини амалга оширмаслиқ атмосферага чиқариладиган зарарли моддаларни тозалаш иншоотларидан фойдаланиш қоидаларини бузиш, шунингдеқ улардан фойдаланмаслиқ чиқиндиларда ифлослантирувчи моддалар нормативдан ортиқ бўлганда транспорт ва бошқа ҳаракатланувчи воситаларни тайёрлаш, таъмирлаш ва фойдаланишга чиқариш ва бошқалар.

Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 82-моддасида алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ҳолатини бузганлик учун жавобгарлик белгиланган. Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш қоидаларига риоя этмаганлик учун Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 89, 89 1 , 91, 95, 96-моддаларида жавобгарлик кўзда тутилган. Буларга: ўсимликларни ҳимоя қилиш воситалари ва бошқа дориларни ташиш, сақлаш ҳамда қўллаш қоидаларига риоя қилмаслиқ ишлатиш тақиқланган ва ишга яроқсиз бўлиб қолган кимёвий моддаларни зарарсизлантириш бўйича қоидаларини бузиш, саноат ва ўзга чиқиндиларни ташиш, жойлаштириш, утиллаштириш, кўмиб ташлаш чоғида табиатни муҳофаза қилиш талабларини бузиш, табиий муҳитни тиклаш, табиий захираларни қайта ҳосил қилиш ва табиий муҳитга зарарли таъсир кўрсатиш оқибатларини бартараф этиш чораларини кўрмаслик ҳамда лойиҳаларни давлат экологик (санитария-экологик) экспертизасининг ижобий хулосасисиз руёбга чиқариш каби ҳуқуқбузарликлар киради. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексда атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган бошқа ҳуқуқбузарликлар учун ҳам жавобгарлик белгиланган. Буларга қуйидагилар киради: 174-моддада солиқ олинадиган фойдани (даромадни) ёки бошқа объектларни қасддан яшириш (камайтириб кўрсатиш) ёхуд солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий тўловлар тўлашдан бўйин товлаш учун жавобгарлик белгиланган. Агар шахс ер солиғини тўлашдан қасддан бўйин товласа ёхуд фойдаланаётган ер участкаси миқдорининг солиқ органларига нотўғри кўрсатса ёки атроф табиий муҳитга чиқариб ташланган чиқиндилар миқдорини камайтириб кўрсатса, мазкур модда билан жавобгарликка тортилиши. Ушбу Кодекснинг 198-моддасида ҳокимият вакилининг қонуний талабларини бажармаганлик ёки хизмат вазифасини бажаришига тўсқинлик қилиш учун жавобгарлик белгиланган. Атроф табиий муҳитни муҳофаза этиш ва табиий ресурслардан фойдаланиш устидан давлат назорати ва бошқа ваколатли давлат органларининг қонуний талабларини, шу жумладан ҳуқуқбузарлик оқибатларини бартараф этишга қаратилган чора-тадбирларини бажармаслик ёки уларни текширишга тўсқинлик қилиш мазкур ҳуқуқбузарликларнинг турини ташкил қилади. Экологик стандартларни ёки экологик сертификатлаштириш қоидаларини бузганлик учун Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 212, 214-моддаларида жавобгарлик белгиланган. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг учинчи бўлимида маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишга ваколатли бўлган органлар (мансабдор шахслар) кўрсатилган. Туман (шаҳар) судининг маъмурий ишлар бўйича судьяси ушбу Кодекснинг 245-моддасига мувофиқ 60, 66, 67, 90-модданинг иккинчи қисмида назарда тутилган ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни, ҳамда

ҳуқуқбузарлик фактини инкор этса, маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги барча ишларни, яъни кўриб чиқиш бошқа органлар ваколатига кирадиган маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни кўриб чиқади. Экологик ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги маъмурий ишларни махсус ваколатга эга бўлган органларнинг мансабдор шахслари - инспекторлари кўриб чиқишга ҳақлидирлар. Уларнинг ушбу иш бўйича ваколатлари Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 257- моддасида (давлат санитария органлари), 260-моддасида (Саноатда ва кончиликда ишларининг бехатар олиб борилишини назорат қилиш агентлиги органлари), 261-моддасида (Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси органлари), 266 1 -моддасида (Ер ресурслари давлат қўмитаси органлари), 266 2 -моддасида (Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг “Ўзсувназорат” республика сув инспекция органлари) белгиланган. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг тўртинчи ва бешинчи бўлимларида маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш ва маъмурий жазо тайинлаш тўғрисидаги қарорларни ижро этиш тартиби белгиланган. 4. Экологик жиноятлар учун жавобгарлик Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 2-моддасига мувофиқ, мазкур Кодекснинг мақсадларидан бири бўлиб табиий муҳитни жиноий тажовузлардан қўриқлаш ҳисобланади. Ушбу Кодекснинг 193-204, ва 229 1 -моддаларида экологик жиноятлар учун жиноий жавобгарликлар белгиланган. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 193-196- моддаларида атроф муҳитни муҳофаза қилиш талабларини бузганлик учун жавобгарлик белгиланган. Ушбу жиноятлар таркиблари умумий экологик талабларни бузиш оқибатида вужудга келади. Ушбу жиноятлар барча табиий ресурсларни муҳофаза қилиш билан боғлиқдир. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини экологик жиноятлар билан боғлиқ бўлган мазкур моддалари табиий ресурсларнинг ҳуқуқий ҳолатини бузганлик учун жиноий жавобгарликни белгилайди. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексида белгиланган экологик жиноятлар таркиби экологик ҳуқуқбузарлик натижасида оғир оқибатларнинг вужудга келиши билан боғлиқдир. Буларга инсоннинг ўлими, одамларнинг оммавий равишда касалланиши, ҳайвонларнинг қирилиб кетиши, кўп ёки анча миқдорда зарар етказилиши ва бошқа оғир оқибатлар киради. Мазкур моддаларда кўрсатилган бошқача оғир оқибатлар ҳар бир алоҳида ҳолда экологик ҳуқуқбузарликнинг оғирлигини инобатга олган ҳолда ҳуқуқни қўлловчи органлар томонидан белгиланиши лозим. Экологик жиноятлар учун Кодекс энг кам иш ҳақининг юз бараваригача жарима, уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари, уч йилгача муайян

ҳуқуқдан маҳрум қилиш, олти ойгача қамоқ, беш йилгача озодликдан маҳрум этиш, мол-мулкини мусодар этиш каби жазо чораларини назарда тутади. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 17-моддасига мувофиқ экологик жиноятлар учун 16 ёшга тўлган, ушбу Кодекснинг 193- 196-моддаларида кўрсатилган жиноятлар учун эса 18 ёшга тўлган жисмоний шахслар жиноий жавобгарликка тортиладилар. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 193-моддасида экология хавфсизлигига оид норма ва талабларни бузганлик учун жавобгарлик кўзда тутилган. Ушбу жиноят саноат, энергетика, транспорт, қишлоқ хўжалиги ва бошқа объектларни лойиҳалаштириш, жойлаштириш, қуриш ва ишга тушириб фойдаланишда белгиланган экологик нормаларни бузишдан иборат. Мазкур экологик талабларга объектларни жойлаштиришда шамол оқими, санитар зоналарга оид талаблар, зарарли моддаларни чиқариб ташлашнинг йўл қўйиладиган доиралари, объектларни экологик экспертизадан ўтказиш ёки унинг салбий хулосаси бўлган тақдирда объектларнинг қурилиши ва ишга туширилишининг ман этилиши киради. Ушбу моддада объектларни ишга тушириш учун қабул қилиш қоидаларини бузганлиқ яъни экологик талабларга жавоб бермайдиган объектларни ишга тушириш учун қабул қилиш учун ҳам жавобгарлик белгиланган. Экологик хавфсизлик қоидалари Ўзбекистон Республикасининг “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонунини 41-моддасида, табиий ресурслар тўғрисидаги қонунларнинг тегишли моддаларида ҳамда қонун ости актларида ўз аксини топган. Ушбу нормаларнинг моҳияти шундан иборатки, объектларни қуриш, лойиҳалаштириш, жойлаштириш, ишга тушириш фақат табиатни муҳофаза қилиш чора-тадбирлари кўзда тутилган ҳолдагина амалга оширилиши мумкин. Ҳар бир турдаги объектлар учун аниқ экологик хавфсизлик талаби қурилиш меъёрлари ва қоидаларида, алоҳида объект учун эса, унинг қуриш лойиҳаларида ўз аксини топади. Жиноят кодексининг 193-моддасида кўзда тутилган жиноятнинг объектига бўлиб экологик хавфсизликни таъминлашга қаратилган қоидалар киради. Мазкур жиноятнинг субъекти бўлиб фақат мансабдор шахслар ҳисобланади. Уларнинг қаторига лойиҳани тасдиқловчи, маълум бир ишларга рухсат берувчи, юқорида кўрсатилган объектларни қабул қилиб олувчи ёки экологик хавфсизлик талабларининг бажарилишини ташкил этувчи ёхуд назорат қилувчи мансабдор шахслар кирадилар. Жиноятнинг субъектив томони бўлиб эҳтиётсизлик айби ҳисобланади. Жиноят объектив томони мазкур мансабдор шахсларнинг айбли ҳаракати (ишга тушириш бўйича рухсат бериш, лойиҳа талабларини бузиб, уни амалга ошириш ва ҳоказо) ёки ҳаракатсизлиги (тозалаш ускуналарини таъмирламаслиқ улардан фойдаланмаслик ва ҳоказо) кабиларда ифодаланади. Атроф табиий муҳитни ифлосланганлиги тўғрисидаги маълумотларни қасддан яшириш ёки бузиб кўрсатиш учун жиноий жавобгарлик Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексининг 194-моддасида белгиланган. “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 28-моддасига мувофиқ шундай маълумотларни тақдим этиш атроф табиий муҳитнинг ҳолати,

табиий ресурслардан фойдаланиш устидан кузатув, махсус ваколат берилган органлар, шунингдеқ фаолияти атроф табиий муҳитнинг ҳолатини ёмонлаштирадиган ёки ёмонлаштириши мумкин бўлган корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар томонидан амалга оширилади. Ушбу кузатув маълумотларини, Вазирлар Маҳкамаси белгилаган тартибда, Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасига ва бошқа органларга берилиши шарт. Бундан ташқари, “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 38- моддасига мувофиқ корхона, муассаса ва ташкилотлар фалокат ҳақида ва уни бартараф этиш юзасидан кўрилаётган чора-тадбирлар тўғрисида маҳаллий давлат ҳокимияти ва табиатни муҳофаза қилиш органларига дарҳол хабар беришлари шарт. “Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 24-моддасида корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш соҳасидаги мажбуриятлари қаторида чиқариладиган чиқиндилар ҳамда физикавий омилларнинг ҳисобини юритиш ва белгиланган тартибда статистика ҳисоботини тақдим этиш ҳамда корхоналар ва транспорт коммуникацияларини таъсир доирасида атроф муҳитга ҳамда аҳолининг саломатлигига зарарли таъсир кўрсатилишини баҳолаш кўзда тутилган. Мазкур жиноят махсус ваколатга эга бўлган мансабдор шахс, яъни атроф табиий муҳитнинг ифлосланганлиги тўғрисида маълумотларни йиғадиган ёки йиғиш устидан назорат олиб борадиган ҳамда тегишли органларга тақдим этиш бўйича маъсул шахс томонидан содир этилади. Ушбу моддада мазкур маълумотлар турлари аниқ қилиб берилган. Булар қаторига экологик халокатлар ёки атроф муҳитни радиацион, кимёвий ва бактериологик ифлосланиши ёхуд аҳоли саломатлигининг ҳолатига доир маълумотлар киради. Мазкур жиноятнинг таркиби фақат атроф табиий муҳитнинг ифлосланганлиги тўғрисидаги маълумотларни яшириш ёки бузиб кўрсатиш оқибатида аҳолининг оммавий касалланиши, ҳайвонларнинг қирилиб кетиши ёки бошқа оғир оқибатларни келиб чиқишига сабаб бўлган тақдирда вужудга келади. Мазкур жиноят фақат қасддан содир этилиши мумкин. Объектив томондан ҳаракат ёки ҳаракатсизлик орқали содир этилади. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 195-моддасида атроф табиий муҳитнинг ифлосланиши оқибатларини бартараф қилиш чораларини кўрмаслик учун жавобгарлик белгиланган. “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 47-моддаси олтинчи хат бошига мувофиқ атроф табиий муҳитни тиклаш, унга зарарли таъсир оқибатларини бартараф этиш чораларини кўрмаганликда айбдор бўлган шахсларнинг жавобгарликка тортилиши кўзда тутилган. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексини 95-моддасида табиий муҳитни тиклаш, табиий захираларни қайта ҳосил қилиш ва табиий муҳитга зарарли таъсир кўрсатиш оқибатларини бартараф этиш чораларини кўрмаганлик учун маъмурий жавобгарлик белгиланган. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 195-моддасида атроф табиий муҳит ифлосланган жойларни дезактивация қилиш ёки бошқача тарзда тиклаш чораларини кўрмаслик ёки бундай ишларни етарли даражада бажармаслик учун жиноий жавобгарлик

назарда тутилган. Мазкур жиноятнинг таркиби, агар ушбу ҳуқуқбузарлик одамларнинг оммавий равишда касалланиши, ҳайвонларнинг қирилиб кетиши ёки бошқа оғир оқибатларга сабаб бўлса, ҳосил бўлади. Ушбу жиноятнинг объекти бўлиб атроф табиий муҳитнинг ифлосланиши оқибатларини бартараф қилиш бўйича белгиланган тартиби ҳисобланади, унинг субъекти бўлиб эса, корхонанинг атроф табиий муҳитнинг муҳофаза қилиш мажбуриятни бажариш учун масъул бўлган мансабдор шахслар ҳисобланадилар. Объектив томондан, бу жиноят ҳаракат ёки ҳаракатсизлик натижасида содир этилади, субъектив томондан эса, эҳтиётсизлик оқибатида содир этилади Ўзбекистон Республикасининг “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонунини 14-моддасига биноан, хўжалик фаолиятининг атроф табиий муҳитга зарарли таъсири атроф табиий муҳит сифати, аҳолининг экологик жиҳатдан хавфсизлиги, табиий ресурсларни тиклаш ва муҳофаза қилишни кафолатловчи нормативлар ҳамда стандартлар билан чекланиб қўйилади. Масалан, атмосфера ҳавосида ва сувларда ифлослантирувчи моддалар ва биологик организмларнинг инсон ва атроф табиий муҳит объектлари учун йўл қўйиладиган даражада тўпланиш нормативлари белгиланади. Ушбу нормативлардан келиб чиққан ҳолда, ҳар бир ифлослантирувчи моддалар, биологик организмлар чиқарувчи доимий манбалар (корхона, ташкилот, уларнинг объектлари) учун йўл қўйиладиган доирадаги нормативлари белгиланади. Бундан ташқари, атмосфера ҳавосига ва сув объектларига зарарли моддалар ва биологик организмларни чиқариш Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси органларининг рухсати асосида амалга оширилади. Демақ атроф табиий муҳитга зарарли моддалар ва биологик организмларни рухсатсиз чиқариш ёхуд белгиланган нормативлардан ортиқ чиқариш ноқонуний ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг Ер кодексини 79-моддасига мувофиқ, ерларни муҳофаза қилиш мақсадида уларни ишлаб чиқариш, кимёвий ва радиоактив моддалар билан ифлосланишидан, сув ва шамол эрозиясидан, шўрланишидан ва бошқа салбий тоифадаги бузилишлардан юридик ва жисмоний шахслар ҳимоя қилишлари шарт. Ушбу Кодекснинг 81-моддасига мувофиқ, кимёвий ва радиоактив моддалар билан ифлосланиш натижасида экология ва санитария-гигиенага оид талабларга жавоб берадиган маҳсулот олиш таъминланмаётган ер участкалари қишлоқ хўжалиги оборотидан чиқарилиши ва консервация қилиниши лозим. Ерларни бузиш сифатида кейинчалик хўжалик учун фойдаланишга тўсқинлик қилувчи унинг фойдали хусусиятларини тўлиқ ёки қисман йўқотишга олиб келувчи ҳаракатлар тушунилиши лозим. Асосан, қишлоқ хўжалиги ерлари улардан нотўғри фойдаланиш (нотўғри суғориш, кимёвий моддаларни меъёридан ортиқ қўллаш ва бошқалар) натижасида бузилиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 196-моддасида кўзда тутилган жиноят объекти ер, сув ва атмосфера ҳавосининг ифлосланишдан муҳофаза қилишни белгиланган тартиби. Мазкур жиноятнинг субъекти бўлиб, ҳам мансабдор шахслар, ҳам фуқаролар

ҳисобланадилар. Жиноят эҳтиётсизлик ёки қасддан содир этилади. Жиноятнинг объектив томони айбли ҳаракат ёки ҳаракатсизликдир. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 197-моддаси ер, ер ости бойликларидан фойдаланиш шартларини ёки уларни муҳофаза қилиш талабларини бузганлик учун жавобгарлик белгилайди. Мазкур моддада белгиланган жиноятнинг объекти ердан ва ер ости бойликларидан фойдаланишнинг белгиланган тартиби. Ерлардан фойдаланиш шартлари Ўзбекистон Республикасининг Ер кодексида белгиланган. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг Ер Кодексини 40-моддасида ер эгаси, ердан фойдаланувчи ва ижарачи ер участкасидан белгиланган мақсадларда оқилона фойдаланиши, тупроқ унумдорлигини ошириш, ишлаб чиқаришда табиатни муҳофаза қилувчи технологияларни қўллаши, ўз хўжалик фаолияти натижасида ҳудудда экологик вазиятнинг ёмонлашувига йўл қўймаслик ва бошқа мажбуриятлар кўзда тутилган. Бундан ташқари, шунга ўхшаш бошқа мажбуриятлар мазкур кодекснинг 48, 79 ва бошқа моддаларида мустахкамланган. Агар ушбу талабларни бажармаганлик натижасида оғир оқибатлар вужудга келса, мазкур моддада кўзда тутилган жиноят содир этилган деб ҳисобланади. Ердан фойдаланиш қоидаларининг бузилиши натижасида одамларнинг касалланиши, ҳайвонот ва ўсимлик дунёсининг нобуд бўлиши, қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилдорлигининг кескин пасайиб кетиши оғир оқибатлар тоифасига киради. Ер ости бойликларидан фойдаланиш талаблари Ўзбекистон Республикасининг “Ер ости бойликлари тўғрисида”ги Қонуннинг 13-15, 18, 24-25, 29, 30-33, 36-38-моддаларида ўз аксини топган. Масалан, ер ости бойликларидан фойдаланувчиларга ер ости бойликларидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган ишларнинг бехатар олиб борилиши, атроф табиий муҳитни, бинолар ва иншоотларни ер ости бойликларидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган ишларнинг зарарли таъсиридан муҳофаза қилиш мажбуриятлари юклатилган. Агар ер ости бойликларидан фойдаланиш қоидаларинг бузилиши натижасида одамларнинг касалланишига, ҳайвонот ва ўсимлик дунёсини нобуд бўлишига, фойдали қазилмаларни қазиб олишнинг тўхтатилишига ва бошқа оғир оқибатларга олиб келса, мазкур моддада кўрсатилган жиноят содир этилган деб ҳисобланиши лозим. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 197-моддасида белгиланган жиноятнинг субъекти мансабдор шахслар ва фуқаролар ҳисобланадилар. Мазкур жиноят қасддан ёки эҳтиётсизлик орқасидан содир этилиши мумкин. Жиноятнинг объектив томони ҳаракат (ман этилган талабларни содир этиш) ёки ҳаракатсизлик (қонун ҳужжатларида белгиланган мажбуриятларни бажармаслик) билан тафсифланади. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 198-моддасида экинзор, ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларга шикаст етказиш ёки уларни нобуд қилиш учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Ушбу модданинг биринчи қисмида оловга эҳтиётсизлик билан муносабатда бўлиш натижасида экинзор, ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларга шикаст етказиш ёки уларни нобуд қилиш натижасида кўп миқдорда зарар етказилса ёки бошқа бир оғир оқибатлар

вужудга келса, жиноий жавобгарликка тортиш белгиланган. Ўзбекистон Республикасининг “Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида”ги Қонунининг 10-моддасига мувофиқ, ўсимлик дунёси объектларидан фойдаланиш жойларида юридик ва жисмоний шахслар ёнғин хавфсизлигига риоя этишлари ва ёнғинга қарши тадбирларни амалга оширишлари, ёнғин чиққан ҳолларда эса, уни ўчириш чора-тадбирларини кўришлари шарт. Худди шундай мажбурият Ўзбекистон Республикасининг “Ўрмон тўғрисида”ги Қонунини 30 ва 32-моддаларида мустахкамланган. Ушбу жиноятнинг объекти ўрмонларда ва ўсимлик дунёси жойлашган жойларда ёнғинга қарши хавфсизликнинг белгиланган талабларидир. Ушбу жиноятнинг субъекти фуқаро ва мансабдор шахслар бўлиши мумкин. Субъектив томондан, бу жиноят фақат эҳтиётсизлик орқасидан содир этилади. Объектив томондан, ҳаракат ёки ҳаракатсизлик оқибатида содир этилади. Ушбу моддада кўрсатилган кўп миқдорда зарар етказиш деганда, энг кам иш ҳақининг юз бараваридан уч юз бараваригача миқдордаги зарар тушунилади. Бошқа оғир оқибатлар деганда, дов-дарахтларнинг катта майдонда тиклаб бўлмайдиган даражада нобуд қилиниши тушунилади. Ушбу модданинг иккинчи қисмида ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларни қонунга хилоф равишда кесиб, кўп миқдорда зарар етказилганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Дарахтлар ва бошқа дов-дарахтларни, шу жумладан ўрмонларда, кесиш учун фойдаланиш ўсимлик дунёсидан махсус фойдаланиш тоифасига киради ва бунинг учун ўрмон хўжалиги ёки табиатни муҳофаза қилиш органлари билан келишилган ҳолда маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг рухсатига биноан, амалга ошириш мумкин. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини мазкур моддасида дов- дарахтларни қонунга хилоф равишда кесиш деганда, рухсатсиз ёки рухсати бўла туриб, унинг талабларини бузган ҳолда дов-дарахтларни кесиш тушунилади. Ушбу модданинг иккинчи қисмида кўзда тутилган жиноятнинг объекти ўрмон ва бошқа дов-дарахтларни кесишнинг белгиланган тартибидир. Субъектив томондан, қасддан ёки эҳтиётсизлик айби билан содир этилади. Ушбу жиноят объектив томондан фақат ҳаракат орқали содир этилиши мумкин. Мазкур модданинг учинчи қисмида экинзор, ўрмон ёки бошқа дов- дарахтларга шикаст етказиш, уларни пайхон қилиш, нобуд қилиш учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Ушбу жиноят экинзор, ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларга шикаст етказиш, уларни пайхон қилиш, нобуд қилиш, ноқонуний равишда мол боқиш ёки молларни ҳайдаб ўтиш, автомобиль ёки қишлоқ хўжалиги ва бошқа техникани ҳайдаб ўтишда ёхуд экинзорларда қурилиш ва бошқа ишларни амалга оширишда содир этилиши мумкин. Ушбу жиноятнинг объекти ўрмонларда ва бошқа экинзорларда мол боқиш ва пичан ўриш, дарахтларни ва бошқа экинзорларни муҳофаза қилишнинг белгиланган тартибидир. Ушбу жиноятнинг субъекти фуқаролар ва мансабдор шахслар ҳисобланади. Мазкур жиноят субъектив томондан қасддан ёки эҳтиётсизлик

орқасидан объектив томонидан эса ҳаракат ёки ҳаракатсизлик билан содир этилади. Мазкур моддада белгиланган жиноятлар оқибатида етказилган зарарни аниқлашда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 27 июлдаги 293-сонли “Ўзбекистон Республикаси ўсимлик дунёсига етказилган зиённи ундириш бўйича миқдорини ҳисоблаш учун таксаларни тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори қўлланилиши лозим. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 199-моддасида ўсимликлар касалликлари ва зараркунандалари билан курашиш талабларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 42-моддасига мувофиқ юридик ва жисмоний шахслар кимёвий моддаларни сақлаш, ташиш, қўллаш чоғида экология талабларига риоя қилишлари, уларни қўллашнинг зарарли оқибатларини олдини олиш ва бартараф этиш чора-тадбирларини кўришлари шарт. Ўзбекистон Республикасида қўлланилиши рухсат этилган кимёвий моддалар рўйхати Вазирлар Маҳкамаси қошидаги махсус комиссия томонидан тасдиқланади. Ўсимликлар касалликлари ёки зараркунандалари билан курашиш чора-тадбирлари амалга оширилганда, инсон саломатлигини таъминловчи санитария ва гигиена қоидаларига ҳамда ўсимлиқ ҳайвонот дунёси, шунингдек атроф табиий муҳитнинг бошқа объектларини муҳофаза этиш талабларига риоя этилиши лозим. Хусусан, “Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида”ги Қонуннинг 24- моддасида, “Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида”ги Қонуннинг 33-моддасида ўсимликларни ҳимоя қилиш воситалари ва бошқа дориларини қўллаш пайтида ўсимлик ҳамда ҳайвонот дунёси объектлари ўсадиган (яшайдиган) муҳитни муҳофаза қилиш талаблари ҳисобга олиниши тўғрисидаги қоидаларга риоя этиш мажбурияти мустахкамланган. Мазкур жиноятнинг объекти ўсимликлар касалликлари ёки зараркунандалари билан курашиш бўйича белгиланган тартиб ҳисобланади. Ушбу жиноятнинг субъекти фуқаролар ва мансабдор шахслар ҳисобланади. Объектив томондан, ҳаракат билан содир қилинади. Субъектив томондан эса эҳтиётсизлик ёки қасддан содир этилиши мумкин. Ушбу моддада назарда тутилган оғир оқибатлар деб одамларнинг захарланиши оқибатида касал бўлиши, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси объектларининг кўп миқдорда нобуд бўлишини тушуниш лозим. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 200-моддасида ветеринария ёки зоотехника қоидаларини бузиш ҳайвон ёки паррандалар эпидемия (эпизоотия)сининг тарқалишига, уларни ялпи қирилиб кетишига ёки бошқа оқибатларни келиб чиқишига сабаб бўлганда жиноий жавобгарлик белгиланган. Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 3 сентябрдаги “Ветеринария тўғрисида”ги Қонунининг 12 ва 18-моддаларида ветеринар хизмати ҳамда ҳайвонлар эгаларининг ветеринария бўйича мажбуриятлари белгиланган. Ветеринария ва зоотехника қоидалари ҳайвонларни юқумли касалликларининг олдини олиш ёки улар касалликка чалинган тақдирда касалланиш оқибатларини бартараф этиш ҳамда касаллик тарқалишига

қарши чора-тадбирларни ўз ичига олади. Ҳайвонларнинг ялпи касалланиши оқибатида уларнинг маҳсулоти орқали инсонларнинг саломатлигига юқумли бўлган бруцеллез, салмонеллез ва бошқа юқумли касалликлар билан зарар етказилиши мумкин. Мазкур жиноятнинг объекти ветеринария ёки зоотехника ишларини амалга оширишнинг белгиланган тартибидир. Ушбу жиноятнинг оғир оқибатларига инсонларнинг юқумли касалликлар билан касалланиши, ҳайвон ва парранда маҳсулотларининг яроқсиз бўлиши, юқумли касалликларга қарши курашиш учун сарфланган ҳаражатларни киритиш мумкин Бу жиноят субъектив томондан, қасддан ёки эҳтиётсизлик орқасидан содир этилиши мумкин. Объектив томондан эса, ушбу жиноят ҳаракат ёки ҳаракатсизлик билан содир этилади. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 201-моддасида хўжалик фаолиятида ўсимликларни ҳимоя қилишнинг кимёвий воситалари, минерал ўғит, ўсиш биостимулятори ёки бошқа кимёвий дориларни ишлаб чиқариш, сақлаш, ташиш ёки улардан фойдаланиш қоидаларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик кўзда тутилган. Ўзбекистон Республикасининг “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонунини 42-моддасида кимёвий моддаларни ишлаб чиқариш, сақлаш, ташиш, қўллаш чоғида экология талабларига белгиланган норматив ва қоидаларга риоя қилиш,уларни қўллашнинг зарарли оқибатларини олдини олиш ва бартараф этиш чора- тадбирларини кўриш бўйича юридик ҳамда жисмоний шахсларнинг мажбурияти белгиланган. Мазкур моддада белгиланган жиноятнинг объекти хўжалик фаолиятида ўсимликларни ҳимоя қилишнинг кимёвий моддаларни ишлаб чиқариш, сақлаш, ташиш ёки улардан фойдаланишнинг белгиланган қоидалари ҳисобланади. Ушбу жиноятнинг субъекти бўлиб фуқаролар ва мансабдор шахслар ҳисобланадилар. Объектив томондан, бу жиноят ҳаракатсизлик ёки ҳаракат билан содир этилади. Ушбу жиноят субъектив томондан қасддан ёки эҳтиёжсизлик орқасидан содир этилади. Мазкур моддада кўзда тутилган оғир оқибатларга одамларнинг оммавий касалланиши, ҳайвонларнинг қирилиб кетиши, хосиллар ва экинларнинг нобуд бўлишини, ичимлик сувининг заҳарланишини киритиш мумкин. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 202-моддаси ҳайвонот ва ўсимлик дунёсидан фойдаланиш тартибини бузганлик учун жиноий жавобгарликни белгилайди. Ушбу модданинг биринчи қисмига мувофиқ, овчилиқ балиқчилик ёки ноёб ҳайвонларнинг ёки шифобахш, озиқ- овқат ва декоратив ўсимликлардан ёхуд алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларда ҳайвонот ва ўсимликдан фойдаланиш тартиби ва шартларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Мазкур жиноят, агар анча миқдорда (энг кам иш ҳақининг ўттиздан юз бараваригача) зиён етказилса, тугалланган деб ҳисобланади. Мазкур моддада кўзда тутилган қоидалар Ўзбекистон Республикасининг “Ўсимлик дунёсини муҳофаза этиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида”ги, “Ҳайвонот дунёсини муҳофаза этиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида”ги, “Ўрмон тўғрисида”ги қонунларида, Вазирлар Маҳкамасининг 1991 йил 10 апрель 95-сонли қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ов қилиш, овчилик-балиқ

овлаш хўжалигини юритиш тўғрисида”ги Низомида, Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси тасдиқлаган “Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ов қилиш ва балиқ тутиш Қоидалари”да ўз аксини топган. Ҳайвонот ва ўсимлик дунёсидан фойдаланишнинг умумий талабларига рухсатнома асосида мақсадли ҳамда рухсатномада кўзда тутилган миқдор ва турларда фойдаланиш киради. Агар ҳайвонот ва ўсимлик дунёсидан фойдаланиш қоидаларини бузиб, Қизил китобга киритилган объектлардан фойдаланиш ёки катта миқдорда (энг кам иш ҳақининг ўттиз бараваридан юз бараваригача) зиён етказилса, ёхуд бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилса, Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 202-моддаси иккинчи қисми билан квалификация қилиниши лозим. Қизил китобни юритиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 9 мартдаги 109-сонли “Ўзбекситон Республикасининг Қизил китоби тўғрисида”ги қарори билан белгиланган. Агар ов қилиш, балиқ тутиш, ёхуд ҳайвонот ва ўсимлик дунёсидан фойдаланишнинг бошқа қоидалари хавфли рецедивист томонидан шахснинг ўз хизмат мавқеидан фойдаланиб, ер, сув ёки ҳавода ишлатиладиган механизациялашган воситалардан фойдаланиб; портлаш қурилмалари, захарли кимёвий моддалар ёки бошқа ялпи қириб юборадиган усулларни қўллаб, уюшган гуруҳ томонидан, жуда кўп (энг кам иш ҳақининг уч юз бараваридан ортиқ бўлган) миқдорда зарар етказиб содир этилса, бу жиноят мазкур модданинг учинчи қисми билан квалификация қилинади. Бу жиноятнинг объекти ҳайвонот ва ўсимлик дунёсидан фойдаланишнинг белгиланган тартиби ҳисобланади. Бу жиноятлар фуқаро ва мансабдор шахслар томонидан содир этилиши мумкин. Ушбу жиноят қасддан содир этилади. Объектив томондан, ҳаракат билан тавсифланади. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 203-моддасида сув ёки сув ҳавзаларидан фойдаланиш шартларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Сув ва сув ҳавзларидан фойдаланиш шартлари “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 19-моддасида, “Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида”ги Қонуннинг 12-15, 17, 30, 35 ва бошқа моддаларида ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 3 августдаги 385- сонли “Лимитланган сувдан фойдаланиш тўғрисида”ги қарорида кўзда тутилган. Сув ва сув ҳавзаларидан фойдаланиш қоидаларини бузишга қуйидагилар киради: ўзбошимчалик билан сувдан фойдаланиш, лимитларга риоя қилмасдан сув олиш, сувларнинг ифлосланиши, булғаланиши ҳамда уларни зарарли таъсирининг олдини олувчи қурилма ва мосламаларсиз корхона ёки бошқа объектларни ишга тушириш, сувлардан хўжасизларча фойдаланиш, сув хўжалик иншоотлари ва қурилмаларини бузиш ҳамда улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш ва бошқалар. Мазкур жиноятнинг объекти сув ва сув ҳавзаларидан фойдаланишнинг белгиланган тартиби. Унинг субъекти фуқаро ва мансабдор шахслар ҳисобланади. Субъектив томондан, бу жиноят қасддан ёки эҳтиётсизлик оқибатида содир этилади.

Объектив томондан, бу жиноят ҳаракат ёки ҳаракатсизлик орқасидан содир қилиниши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 204-моддасига мувофиқ, алоҳида муҳофаза қиланадиган табиий ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолатини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолати Ўзбекистон Республикасининг “Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида”ги Қонунида ва ҳар бир қўриқхона, миллий табиий боғлар, буюртмали қўриқхона, табиий ёдгорлик ва бошқа алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисидаги низомларда акс эттирилган. Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолати, уларда табиий ресурслардан фойдаланишнинг ман қилиниши ёки чекланиши ва уларни муҳофаза этишнинг қаттиқроқ талаблари билан тавсифланади. Мазкур моддада кўзда тутилган жиноятнинг объекти алоҳида муҳофаза этиладиган ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолати ҳисобланади. Ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган жиноятлар кўп миқдорда (энг кам иш ҳақининг юздан уч юзгача бараварида) зиён етказилса ёки ноёб ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг турларининг камайиб кетиши, уларнинг табиий шароитларини ўзгариши каби оқибатлар вужудга келса, тугалланган ҳисобланади. Жиноят кодексининг 204-моддаси иккинчи қисмида назарда тутилган жиноят алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларда табиий объектларни қасддан нобуд қилиб ёки шикастлантириб, кўп миқдорда зарар етказилса, ёхуд алоҳида муҳофаза этиладиган ҳудуднинг ўз ноёб хусусияти ва қимматлилигини йўқотса ёки бошқа оғир оқибатларга олиб келса, содир этилган ҳисобланади. Мазкур моддада кўрсатилган жиноятнинг субъекти фуқаролар ва мансабдор шахслар ҳисобланади. Алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолатини бузиш ҳаракат ёки ҳаракатсизлик оқибатида, қасддан ёки эҳтиётсизлик билан содир этилади. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 229 1- моддаси ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш учун жиноий жавобгарликни белгилайди. Агар айбдор шахс Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 60-моддаси бўйича ўзбошимчалик билан ер участкасини эгаллаб олиш учун жавобгарликка тортилган бўлиб, мазкур ҳуқуқбузарликни бир йил мобайнида тақооран содир этса, у жиноят содир этган деб ҳисобланади. Мазкур жиноят субъекти фуқаролар ва мансабдор шахслар ҳисобланадилар. Жиноятнинг субъектив томони қасддан содир этилиши билан ифодаланади. Ушбу жиноятнинг объектив томони фақат ҳаракат билан содир этилиши мумкин. Табиий ресурслардан оқилона фойдаланмаслик ва уни ифлослантириш натижасида атроф табиий муҳитга экологик ва иқтисодий зарар етказилади. Иқтисодий зарар табиий объектларнинг нобуд бўлиши, бузилиши, йўқ бўлиб ёки камайиб кетиши ҳамда табиий ресурслардан фойдаланувчиларнинг хўжалик манфаатларига зиён етказилиши билан намоён бўлади. Масалан, сувларнинг ифлосланиши оқибатида сув ҳавзасида

балиқлар нобуд бўлади, ушбу сув ичимлик ва қишлоқ хўжалик мақсадларида фойдаланишга яроқсиз бўлиб қолиши оқибатида бошқа сув манбааларидан фойдаланиш ёки сувларни тозалаш учун кўшимча сарф харажатларни келтириб чиқаради. Экологик зарар табиий шароитнинг ёмонлашуви, табиий объектларнинг сон ва сифат жиҳатдан салбий ўзгаришлари орқали намоён бўлиб, инсонларнинг тоза, соғлом ва қулай табиий муҳитига бўлган ҳуқуқлари бузилади. Масалан, атмосфера ҳавосининг ифлосланиши оқибатида одамларнинг яшаш шароити ёмонлашиб, уларнинг соғлиғига зарар етказилиши мумкин. Экологик зарар инсонларнинг соғлиғига ҳамда келажак авлодлар саломатлигига зиён етказиши мумкин. Одатда, атроф табиий муҳитга етказилган зарар ҳам экологик ҳам иқтисодий аҳамиятга эга бўлиб, салбий ўзгаришларни келтириб чиқаради. Атроф табиий муҳитга. етказилган зарар оқибатларини бартараф этиб бўлмаслиги, яъни баъзи табиий объектлар (табиий ёдгорликлар, қазилма бойликлар)ни қайта тикланмаслиги, экологик зарарнинг оқибатлари маълум муддат ўтгач, вужудга келиши (ўсимлик ҳамда ҳайвонот дунёси объектларининг турларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш қоидаларини бузиш оқибатида уларнинг кейинчалик кескин камайиб кетиши, ноёб ва йўқолиб бораётган тоифаларга тушиб қолиши) мумкин ёки ушбу оқибатларни экологик талаблар бузилмаган ҳудудларда, шу жумладан бошқа давлатларда вужудга келиши каби хусусиятларга эга. Атроф табиий муҳитга етказилган зарарни ундиришнинг асосий тамойилларидан бири бўлиб фақат ноқонуний равишда етказилган зарарни ундириш мумкинлиги ҳисобланади. Бу қоиданинг негизи табиий ресурслардан ҳар қандай фойдаланишда атроф табиий муҳитга маълум даражада салбий таъсир кўрсатилишидан иборат, чунки замонавий шароитда чиқиндисиз, экологик жиҳатдан соф тоза технология мавжуд эмас ва табиий ресурслардан фойдаланмасдан туриб ишлаб чиқаришни ривожлантириб бўлмайди. Шунинг учун иқтисод ва ижтимоий соҳани ривожлантириш мақсадида инсоният табиий ресурсларни оқилона равишда ўзлаштириши лозим. Айни вақтда атроф табиий муҳитга жиддий салбий таъсир кўрсатишнинг олдини олиш мақсадида қонун ҳужжатларида унга зарарли таъсир кўрсатишнинг йўл қўйиладиган доиралари (чегаралари) белгиланади. Ушбу доиралар ҳар бир табиий ресурс бўйича алоҳида белгилади. Масалан, ерларга минерал ўғитлар, пестицит, гербецидларни қўллаш меъёрлари орқали унинг табиий ҳолати сақланади, атмосфера ҳавосига чиқариладиган зарарли моддалар ва биологик орагнизмлар учун йўл қўйиладиган миқдорлари орқали ҳавонинг инсонга ва табиий муҳитга зарар кўрсатмайдиган сифати таъминланади. Шундан келиб чиққан ҳолда, шуни айтиш мумкинки, атроф табиий муҳитга фақат ноқонуний, айбли ҳаракат ёки ҳаракатсизлик натижасида етказилган зарар ундирилади. Атроф табиий муҳитга етказилган зарар Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексини 985-моддасига, “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 49-модасига ва табиий объектлар

тўғрисидаги тегишли қонунларнинг тегишли моддаларига мувофиқ, зарар етказган шахс томонидан тўлиқ ҳажмда қопланиши лозим. Ушбу қоида етказилган зарарни қоплашнинг асосий талабини белгилайди. Шу билан бирга, ушбу Кодекснинг 2-моддаси бешинчи қисмида атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш муносабатларига нисбатан фуқаролик қонун ҳужжатлари ушбу муносабатларни махсус қонунлар билан тартибга солинмайдиган ҳолларда қўлланилиши кўрсатилган. Шунинг учун атроф табиий муҳитга етказилган зарарни ундиришнинг қуйидаги ўзига хос хусусиятлари мавжуд: ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига етказилган зарарни такса услуби асосида ундириш. Бу хусусиятни белгилашдан сабаб шундан иборатки, ушбу объектларга етказилган ҳақиқий зарарни аниқлашнинг мураккаблиги амалиётдан келиб чиққан ҳолда, ҳар бир ҳайвонот ва ўсимлик дунёси туридан ноқонуний фойдаланиш ёки нобуд қилиш учун олдиндан белгиланган миқдорлар асосида етказилган зарар ундирилади. Масалан, ўсимлик дунёсига етказилган зарарни ҳисоблаш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 27 июлдаги 293-сонли қарори билан тасдиқланган таксалар асосида амалга оширилади. Атроф табиий муҳитга етказилган зарар ҳар хил кўринишда намоён бўлади. Биринчидан, табиий объектлар нобуд бўлади, уларнинг ҳолати ёмонлашади. Икинчидан, юридик ва жисмоний шахсларнинг моддий манфаатларига зиён етказилади, масалан, атмосфера ва сувларнинг ҳолати ёмонлашиши оқибатида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари нобуд бўлади ёки ҳосилдорлик пасайиб кетади. Учинчидан, инсон саломатлигига зиён етказилиб, одамларнинг касалланиш ҳоллари (дараржаси) кўпаяди. Атроф табиий муҳитга зарар фуқаролик-ҳуқуқий ҳуқуқбузарлик содир этилиши оқибатида етказилади. Атроф табиий муҳитга зарар юридик ва жисмоний шахслар томонидан эҳтиётсизлик ёки қасддан ҳамда ҳаракат ёки ҳаракатсизлик натижасида содир этилади. Ушбу ҳолат ҳуқуқбузарликнинг таркиби хосил бўлиши учун қилинган ҳаракат ёки ҳаракатсизлик ва келиб чиққан оқибатлар ўртасидаги сабабий боғланиш мавжуд бўлиши лозим. Атроф табиий муҳитга етказилган зарарнинг таркибига қуйидагилар киради: ҳақиқий етказилган зарар, экологик зарарнинг оқибатларини бартараф этишга қаратилган ҳаражатлар, олинмаган даромадлар ва бошқалар. Ҳақиқий етказилган зарарга нобуд бўлган ўсимлик ва ҳайвонот дунёси объектларининг, қишлоқ хўжалик экинларининг қиймати киради. Табиий объектларни тиклаш, ифлосланган сувларни, тупроқ ва ҳавони тозалашга кетган ҳаражатлар ҳамда экологик зарар оқибатларини бартараф этишга қаратилган бошқа сарф-ҳаражатлар мажбурий ҳаражатларни ташкил этади. Олинмаган даромадга шу табиий объектнинг фойдаланишидан келиб тушиши лозим бўлган, аммо унинг нобуд бўлиши ёки ёмонлашуви оқибатида олинмаган ёхуд олиш имконияти йўқолган даромадлар киради, масалан, тупроғи кимёвий моддалар билан ифлосланган ер майдонидан тушадиган даромад олинмаган даромад ҳисобланади.

Атроф табиий муҳитга етказилган зарарни қоплаш ихтиёрий ёки мажбурий бўлиши мумкин. Уни мажбурий ундириш Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси, табиий ресурслардан фойдаланиш ва муҳофаза этишни ташкил қилувчи давлат органларининг, манфаатдор юридик ва жисмоний шахсларнинг даъвосига асосан, тегишли суд ёки хўжалик судининг қарорига биноан амалга оширилади. Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан фойдаланишнинг оқилоналигини таъминлашда жавобгарлик сифатида қўлланиладиган табиий ресурсларга бўлган ҳуқуқларни чеклаш, тўхтатиб туриш ва ундан маҳрум этиш алоҳида аҳамиятга эга. Юридик адабиётларда экологик ҳуқуқий жавобгарлик икки маънода таҳлил қилинади. Биринчидан, кенг маънода, яъни экологик талабларни бузганлик учун, умуман, барча турдаги юридик жавобгарлик чораларининг қўлланилиши ва иккинчидан, тор маънода, яъни табиий ресурсларга бўлган ҳуқуқларни чеклаш, тўхтатиб туриш ва ундан маҳрум этиш тушунилади. Табиий ресурсларга бўлган ҳуқуқларни чеклаш, тўхтатиб туриш ва ундан маҳрум этиш каби жазо чораларининг ҳуқуқий назарияда тан олинган юридик жавобгарликнинг тўртта турига мансуб жавобгарлик чораларига киритиб бўлмайди. Чунки ўз моҳиятига ҳамда қўллаш тартибига кўра булар мулкий, маъмурий, жиноий ва интизомий жазо чораларидан тубдан фарқ қилади. Экологик ҳуқуқий жавобгарликнинг асослари ва уни қўллаш тартиби бевосита экологик қонун ҳужжатларида ўз аксини топган. Ўзбекистон Республикаси “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонунининг 23- моддасига мувофиқ, табиий ресурслардан фойдаланиш талабларини муттасил бузадиган фойдаланувчи табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум этилиши мумкин. Бундай қоидалар алоҳида табиий ресурсларнинг ҳуқуқий ҳолатини белгиловчи қонунларга киритилган, масалан, Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 36 ва 38-моддалари, “Ер ости бойликлари тўғрисида”ги Қонуннинг 19-моддаси, “Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида”ги Қонуннинг 43, 57, 60, 74-моддалари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 3 августдаги 385-сонли қарори билан тасдиқланган “Сувдан лимитланган фойдаланиш бўйича вақтинча Тартиби”нинг 6-банди, “Ўрмон тўғрисида”ги Қонуннинг 40- моддасида мазкур табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқининг чекланиши, тўхтатиб турилиши ва маҳрум этилиши кўзда тутилган. Ушбу нормаларда табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқининг чекланиши, тўхтатиб турилиши ва маҳрум этилиши фақат экологик талабларни қўпол ва мунтазам равишда бузиш оқибатида қўллаш мумкинлиги кўзда тутилган. Экологик қонун ҳужжатларига мувофиқ, табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқини чекланиши, тўхтатиб турилиши ва маҳрум этилиши ушбу ҳуқуқни берган орган томонидан амалга оширилади. Бу эса ушбу жазо чораларини қўллашнинг маъмурий, жиноий, фуқаролик жараёнидан фарқини намоён этади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 36 ва 38- моддаларига мувофиқ, ер участкасидан бошқа мақсадларда

фойдаланилганда, ер участкасидан оқилона фойдаланилмаганда, ер участкасидан тупроқ унумдорлигини пасайишига, унинг кимёвий ва радиоактив моддалар билан ифлосланишига, экологик вазиятни ёмонлашувига олиб келадиган усуллар билан фойдаланган тақдирда, ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини амалга оширувчи Ер ресурслари давлат қўмитаси ва Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси органлари ер эгалари ва ердан фойдаланувчиларни олдиндан огоҳлантирилгандан кейин ер участкасини берган органга уни олиб қўйиш ҳақида тақдимнома киритади. Ер участкасини берган орган тақдимнома асосида бир ойлик муддатда ер участкасини олиб қўйиш ҳақида қарор чиқаради. Агар экологик талаблар бузилиб, унинг оқибатларини ва келиб чиқиш сабабларини бартараф этиш учун кескин чоралар кўриш шарт бўлмаса, аммо табиий ресурсга салбий таъсир кўрсатаётган бўлса, табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқи чекланиши ёки тўхтатиб қўйилиши мумкин. Табиий ресурсдан фойдаланувчининг ҳуқуқини чеклашда у ушбу ҳуқуқдан маҳрум этилмайди фақат уни табиий ресурсларга нисбатан ҳуқуқи чекланади ва/ёки унга қўшимча мажбуриятлар юкланади. Масалан, қонун ҳужжатларда ер майдонидан фойдаланишнинг айрим фаолият турларини чеклаш ёки табиатни муҳофаза қилиш бўйича қўшимча чора-тадбирларини амалга ошириш ва ҳоказолар кўзда тутилган. Табиий ресурсдан фойдаланиш ҳуқуқини тўхтатиб туришда фойдаланувчи маълум бир муддатга ўз ҳуқуқларини амалга ошира олмайди. Масалан, “Сув ва судан фойдаланиш тўғрисида”ги Қонуннинг 74-модасига мувофиқ, сув объектларига оқова сувларни оқизиш шартлари бузилса, табиатни муҳофаза қилиш ҳамда санитария назорати органлари оқова сувларни оқизишни чеклашлари ва тўхтатиб қўйишлари, ҳаттоки, айрим саноат ёки бошқа корхона, ташкилот, муассаса ва уларнинг цехлари ва бошқа объектларининг фаолиятини тўхтатиб қўйишлари мумкин деб кўзда тутилган. Экологик қонун ҳужжатларига мувофиқ, юридик ва жисмоний шахслар атроф муҳит билан боғлиқ бўлган бошқа ҳуқуқлардан ҳам маҳрум этиладилар ёки уларни чеклаш ва тўхтатиб туриш мумкин.“Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 48-моддасига мувофиқ, корхоналар, иншоотлар ва бошқа объектларнинг инсон саломатлигига ёки яшаш шароитига, табиий ресурсларга, алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларга зарарли таъсир этган ёки бундай таъсир этиш хавфи туғилган тақдирда, уларнинг фаолияти чекланиши, тўхтатиб қўйилиши, зарарли таъсир этиш сабабларини бартараф этишнинг имкони бўлмаган тақдирда эса тугатилиши ёки ўзгартирилиши мумкин. Бундай объектларнинг фаолиятини чеклаш, тўхтатиб қўйиш, тугатиш ёки ўзгартириш хусусидаги қарорларни давлат ҳокимияти органлари ҳамда табиатни муҳофаза қилиш идоралари чиқарадилар. Ушбу қоида умумий бўлиб, барча табиий ресурсларнинг ҳолатига жиддий таъсир кўрсатилганда, қўлланилади. Ўзбекистон Республикаси “Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонунининг 13-моддасига мувофиқ, атмосферага

ифлослантирувчи моддалар, биологик организмлар чиқариш, унга физикавий омилларнинг зарарли таъсир кўрсатишининг белгиланган шарт ва талабларини бузиш билан боғлиқ фаолият маҳаллий давлат ҳокимияти, Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси, Соғлиқни сақлаш вазирлиги органлари томонидан қабул қилинган қарор билан чекланиши, тўхтатиб қўйилиши, зарарли таъсир кўрсатиш сабаблари бартараф этиш мумкин бўлмаган тақдирда эса, тугатилиши мумкин.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

Похожие

Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар ва объектларнинг ҳуқуқий ҳолати

Ўрмонлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати

Экологик экспертизанинг ҳуқуқий асослари

Экологик таҳлил

Жамоат экологик экспертизаси ва экологик аудит