Landshaftlarga antropogen yuklama

Landshaftlarga antropogen yuklama

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41 KB

Landshaftlarga antropogen yuklama Landshaftlarga antropogen yuklamani qishloq xo‘jalik landshaftlarida: a) moddalar aylanma harakatini, b) energiya va c) organizmlar harakatini tahlil qilish yordamida tavsiflash mumkin. Yuklamani tavsiflashda asosiy e’tibor ilgari geosistemaga kirishlarga (masalan, geosistemaning atmosfera orqali ifloslanishi) qaratilgan. Biroq, geosistemadan chiqishlar va shuningdek sistemaning o‘zidagi akkumulyatsiya va transformatsiya (masalan, organizmlarning) katta ahamiyatga ega. Landshaft – bu polistrukturaviy dialektik birlik bo‘lib, bu birlik turli belgilarga: substansial (moddiy), funktsional va zamon belgilariga ko‘ra ajratiladigan ko‘pgina xususiy strukturalardan tashkil topgan. Substantsial jihatdan landshaftning turli strukturalarini shakllantiradigan 3 ta asosiy (tabiiy, sun’iy va sotsiobiologik)element ajratiladi.Tabiiy landshaftga tushadigan yukning mezoni bo‘lib uning invariantligining saqlanishi, dastlabki holatiga qayta olish qobiliyati xizmat qiladi. Tabiiy landshaftning sotsiogen landshaftga aylantirilishi - o‘zgartirilishi sotsiogeogenez deyiladi. Sotsiogen landshaftlarning turlari: agrogen, o‘rmon sotsiogen, industrial – texnogen va b. O‘simlikning holati 80% dan ko‘proq holda geosistemaning boshqa elementlarining holatini va mavjudligini (faoliyatini) belgilashi sababli o‘simliklarni tadqiq qilishga birinchi darajali e’tibor qaratilmog‘I lozim. Regional geosistemadagi o‘zaro aloqalar modelining bloklari: faoliyat maqsadi, xo‘jalik tadbirlari, energiya balansi, hududiy tuzilma, barqarorligi Tabiatning tarkibiy qismini tashkil etuvchi landshaft inson bilan doimiy ravishda o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Chunki inson atrof muhitdan o‘zining ehtiyojlari va manfaatlarini Qondirish uchun foydalanadi. Shu sababli landshaft qonuniy ravishda jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘liq bo‘lganreja va maqsadlar ta’siri ostida bo‘ladi.Tabiatning yaratuvchanlik kuchining namoyon qilishi, landshaftning go‘zalligi qadimdan odamlarni zavqlantirgan. Odam tabiat

qonuniyatlari va omillarining bu ulkan tizimidagi o‘z o‘rnini uzoq vaqt davomida qidirgan. Inson va tabiatning dialektik birligi g‘oyasi insonning bilish va inson va landshaftning haqiqiy nisbati bilan bo‘liq bo‘lgan ko‘pgina muammolar yechimi uchun boshlang‘ich nuqta joylashuvining muhim momentidir. LANDSHAFT BALANSI VA RESURSI Tabiiy muhitning tarkibiy qismini tashkil etuvchi landshaft inson bilan doimiy ravishda o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Chunki inson atrof muhitdan o‘zining ehtiyojlari va manfaatlarini qondirish uchun foydalanadi. Shu sababli landshaft qonuniy ravishda jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan reja va maqsadlar ta’siri ostida bo‘ladi. Nemis geograflari L.Bauer va H.Vaynichkye (1971) fikricha, geoekologiya tabiiy balans to‘‘risidagi umumlashtiruvchi ta’limotdir. Muayyan ekosistemaning shakllanishi va saqlanishiga imkon beradigan ekologik vaziyatni ta’minlovchi ekologik komponentlar (energiya, gazlar, suv, substrat, produtsent o‘simliklar, konsument hayvonlar va redutsen organizmlar)ning miqdoriy birikmasi ekologik komponentlar balansi (fr. balance tarozi) deyiladi. Biror bir doimiy ravishda o‘zgarayotgan hodisadagi nisbat yoki muvozanatni ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi landshaftlarda modda va energiya balansi deyiladi. Balans – landshaftga keladigan, unda o‘zgaradigan (landshaft sharoitlariga sarflanadigan) va landshaftdan chiqib ketadigan modda va energiya miqdorini solishtirishdir. Balanslarni tuzish – landshaft tuzilmasini shakllanishida ishtirok etadigan va uning mavjudligini ifodalovchi modda va energiya harakatini ( almashuvini) tadqiq qilishning eng samarali vositalaridan biridir. Balanslar butun geografik qobiq uchun, turli kattalikdagi geosistemalar uchun, komponentlar guruhi yoki juftligining o‘zaro aloqalari uchun hisoblab chiqiladi. An’anaviy ravishda radiatsiya, issiqlik, suv balanslari, kam hollarda qattiq moddalar balanslari o‘rganiladiladi. Ayrim elementlarning balanslari landshaftlarning kimyoviy ifloslanishini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Organik modda (fito- va zoomassaning) balansi juda muhim. Balanslarni o‘rganish har qanday taksonomik darajadagi landshaftlar uchun olib borilishi mumkin. Landhatlar ochiq sistemalar

bo‘ganligi sababli ularning balanslarini hisoblashda nafaqat landshaft ichidagi jarayonlarnigina emas, balki atrofdagi geosistemalar bilan almashuv jarayonlarini (geografik qobiqnng esa boshqa geosferalar bilan almashuv jarayonlarini) ham o‘ranish zarur. Amaliyotda modda va energiyaning vertikal va gorizontal almashuvlari farqlanadi. Ammo geosferalar orasidagi va ayrim geosistemalar (landshaftlar) miqyoslaridagi ayrim komponentlar orasidagi o‘zaro almashuv – vertikal o‘zaro almashuvdir. Gorizontal modda va energiya almashinuvi tutash landshaftlar orasida sodir bo‘ladi. Gorizontal balansni o‘rganish sanoat ta’sirining tarqalishini, landshaftlarning ifloslanishini tahlil qilishda ayniqsa muhim. Atrof muhit muhofazasi vazifalari yechimi uchunnafaqat tabiiy modda va energiya balanslarinigina emas, balki insonning ishlab chiqarish va va noishlab chiqarish mahsulotlarini ham hisobga olish zarur. Tabiat va jamiyat o‘zaro ta’siri jabhasidagi balanslar “resurslar sikllari” deb nom olgan. Resurs sikli deb muayyan modda yoki moddalar guruhining undan (ulardan) inson tomonidan foydalanishning barccha bosqichlarida (uni (ularni) ochish, ekspluatatsiyaga tayyorlash, tabiiy muhitdan ajratib olish tabiiy muhitga qaytarishni o‘z ichiga oladigan) sodir bo‘ladigan o‘zgarishlari va hududiy aralashuvining majmuasi tushuniladi. Landshaftlar o‘zlarining dinamiklik darajasiga ko‘ra har xil bo‘ladi. Shu sababli ularning sifat va miqdir balansining holatini statsionar tadqiqotlar asosidagina amalga oshirish mumkin va zarur. Statsionarlarda (lot. stationarius harakatsiz) landshaft balansi, iqlim, tuproq, o‘simliklar, hayvonot dunyosi, morfologik qismlari orasidagi o‘zaro aloqalarning barcha kompleksliligi bilan o‘rganiladi. Kompleks landshaft statsionarlari sohafiy statsionarlar kabi regional va global monitoringlar tizimiga tabiiy landshaftlarda yuzaga keladigan sifat va miqdor o‘zgarishlarini o‘rganish maqsadida kiradi. Bunday tadqiqotlarning maqsadi antropogen faoliyatni hisobga olgan holda geoekologik bashoratlarni

ishlab chiqishdan iborat. Statsionarlarda landshaftlar dinamikasi va uni tashkil etuvchi qismlarning balanslarini aniqlash uchun eng yangi metodlrni qo‘llash muhim ahamiyatga ega. Bu metodlarga sistemali tahlil, geokimyoviy va geofizikaviy, masofaviy metodlar kiradi. Ayniqsa daryo havzasi, tuproq, muayyan urochiianing suv balansini teran o‘rganish zarur. Chunki suv balansi landshaft balansining asosini tashkil etadi. Suv balansidan tashqari statsionarlarda landshaft energetikasini (radiatsiya va issiqlik balansini) o‘rganishga, tuproq hosil qiluvchi jarayonlarga va landshaftlarning mahsuldorligiga katta e’tibor beriladi. Satsionarlarda landshaft balansi bo‘yicha olinadigan sifat va miqdoriy ma’lumotlar muayyan landshaftdagi tabiiy jarayonlarni aniqroq bilib olishga, landshaft resursini saqlash va oshirish maqsadida atrof muhitni muhofaza qilishga, ayniqsa tuproqlar hosildorligini va o‘simliklar mahsuldorligini oshirishga doir tadbirlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Landshaft balansining asosiy va murakkab tashkil etuvchi qismlaridan birini, landshaft resursini tuproq hosildorligi tashkil etadi. Tuproq qoplami o‘zining mikroolami bilan birgalikda turli ifloslanishlarga nisbatan universal biologik singdiruvchi, yemiruvchi va neytrallashtiruvchi funksiyalarini bajaradi. Tirik organizmlarning qoldiqlari tuproqlarda organik modda ko‘rinishida chirindi va organik qoldiqlar shaklida tuproqda to‘planadi va saqlanadi. Mineral azot birikmalar, oqsil birikmalarining to’planmalari o‘simliklar va ular orqali hayvonlar uchun oziqa bo‘ladi. Binobarin, tuproq qoplami geoekologik sistemalar ba butun biosferaning eng muhim komponentidir. Landshaftlarning shakllanishida, landshaft balansining saqlanishida tirik organizmlarning roli juda katta. Aynan tirik organizmlar ma’lum darajada atmosfera, cho‘kindi jinslar, tuproq, hidrosfera tarkibini va landshaft xilma- xilligini belgilaydi. O‘simlikning holati 80% dan ko‘proq holda landshaft elementlarining boshqa elementlarining holatini va mavjudligini (faoliyatini) belgilashi sababli o‘simliklarni tadqiq qilishga birinchi darajali e’tibor qaratilmog‘i lozim.

O‘simliklar, shuningdek, kishilarning ovqatlanishidagi asosiy element bo‘lib, ular hayvonlar bilan birgalikda landshaftning asosiy mahsuldor resursini tashkil etadi. Hozirgi paytda tabiiy landshaftlarning katta qismi inson ta’sirida bo‘lganligi tufayli ularda ekologik muvozanatning buzilishishiga, o‘simlik va hayvonot olamimining va ularning mahsuldorligining o‘zgarishiga olib kelgan. Barcha landshaft zonalarida kishilarning landshaft resurslariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish va landshaftning ekologik balansini saqlash uchun landshaft salohiyatidan oqilona foydalanish yo‘llarini topish, landshaftlarning mahsuldorligini oshirishga yo‘naltirilgan meliorativ, agrotexnikaviy va boshqa chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim. Geoekolgik mummoning vujudga kelishiga geosistemalarda komponentlar o‘rtasida tabiiy bog‘lanishning buzilishi, kimyoviy parametrlarning o‘zgarishi, tabiiy resurslarning qashoqlashuvi, tabiiy va antropogen geosistemalar o‘rtasidagi nisbatlarning o‘zgarishi va boshqa omillar sabab bo‘ladi. Shu sababli ekologik muvozanatni yuqori darajada saqlab qolish uchun tabiiy salohiyati maksimal darajada foydalaniladigan va inson manfaatlaridan kelib chiqqan holda landshaftlarni optimal tashkil etish lozim. Inson faoliyatining tabiatga ta’siri tobora ortib borayotgan sharoitlarda geosistemalarning muhitlik xususiyatlarini saqlab qolish geoekologik muammolar yechimida landshaftlarning tashqi tabiiy va antropogen ta’silarga bardoshligiga, ya’ni barqarorligiga bog’liq. Sh.S. Zokirovning fikricha ladshaftlarning barqarorligi deb ularning “tabiiy va antropogen ta’sirlarga o‘z ctrukturasini saqlagan holda bardosh bera olishi, shu bilsn birga , tashqi ta’sirlar natijasida o‘zgargan yoki buzilgan bo‘lsa, abbalgi holatini qayta tiklay olish xususiyatlari tushuniladi” (1998, 22- bet).

Похожие

Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari

Geoekologiyaning tadqiqot ob'yekti, maqsadi va vazifalari

Atrof muhit va tabiatdan foydalanish

Tabiatdan foydalanishda umumiy va geografik qonuniyatlarni hisobga olish

Geoekologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi