Geoekologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi - Экология - Рефераты

Geoekologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Geoekologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi XX asrning 30-yillarida amerikalik olimlar tomonidan geografiyani inson ekolgiyasi to‘g‘risidagi fan sifatida tushunish to‘g‘risida g‘oya bildirilgan edi. V.B. Sochavaning yozishicha (1970), 1922 yilda H.H.Barrouz amerika geograflari uyushmasiga yo‘llagan “Geografiya inson ekologiyasi sifatida” deb nomlangan prezidentnomasida geografiya odamlar va hudud orasidagi munosabatlarni o‘rganishi kerak, degan shu davr uchun original bo‘lgan vazifani qo‘yadi. Keyinchalik bu g‘oya ingliz tadqiqotchilarining ishlarida rivojlantirildi (Eyre,Jones,1966). K.D.Glinka (1927) va L.S.Berg ( 1929) V.V.Dokuchayevning ekologik tamoyillarini landshaftshunoslikda qo‘llash mumkinligini ko‘rsatdi. Ularning tashabbusi tufayli landshaftlarning ekologik–resurslik va muhitlik xususiyatlari tadqiq qilina boshlandi. L.G. Ramenskiyning turli yashash joylari va hayot muhitining bog‘liqligi to‘risidagi yer ekologiyasi, yoki ekotopologiya ta’limotni yaratdi. Uning bu kontsepsiyasi ekologiyani geografiya bilan yaqinlashtirdi.L.G.Ramenskiyning ekotopologiya (yerlar ekologiyasi) kontsepsiyasi mohiyatiga ko‘ra K. Trollning landshaft ekologiya kontsepsiyasiga juda yaqin turadi. 1939-yilda nemis geografi K.Troll mohyatiga ko‘ra “yerlar ekologiyasi”ga o‘xshash “landshaft ekologiya ( landshaftsőkologie)” terminini taklif qildi. “Landshaft ekologiya” terminini qo‘llaganda K.Troll landshaftlarning tashqi qiyofasini, ularning hududiy taqsimlanishini va ularda kechadigan jarayonlarni yaxlit holda qamrab olishi zarur ekanligini nazarda tutgan. Dastlab К.Тroll landshaft ekologiyaning asosiy vazifasi aerofotosuratlarni tadqiq qilishdan iborat ekanligini ta’kidlagan holda landshaft ekologiya “Yer yuzasining makondagi (hududiy) ekologiyasidir” deb fikr bildirgan edi. Keyinroq K.Troll (1963) tabiiy hodisalarning o‘zaro ta’sirini o‘rganish maqsadida Yer yuzasining hududiy tabaqalashuvini hamda ekologik sistema sifatida o‘rganadigan muayyan ekotopda

hodisalarning o‘zaro ta’sirini tadqiq qilish landshaft ekologiyaning vazifalaridan biri, deb hisoblaydi. Landshaft ekologiyaning ob’yektini Yer yuzasidagi tabaqalashuvni ifodalaydigan tabiiy – hududiy komplekslar (landshaftlar) hamda muayyan tabiiy – hududiy kompleksni band etgan senozlar va ekotoplar tashkil etadi. XX asrning 70-yillarida Germaniya, Avstriya, Shveysariya, Chexiya, Slovakiya, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va AQShda landshaft ekologiyaga doir tadqiqotlar ancha kuchaydi. Bu yillarda landshaftlarni tadqiq qilishda universal ilmiy metodlardan biri bo‘lgan ekologik metodlar keng qo‘llanila boshlandi. Bu metodlar har qanday sistemani, jumladan geosistemalar (landshaftlar)ni ham tadqiq qilishda samarali foydalanila boshlandi. Ekologik sistemalarni landshaftning topologik komponentlari sifatida o‘rganishda ekosistemani tashkil etuvchi barcha elementlarinng o‘zaro aloqalariga hamda ekologik va landshaft – geografik tamoyillari asosida “hayot muhiti”ning shakllanishi masalalariga qaratiladi. ХХ а srning 70-yillaridan boshlab Slovakiya Fanlar akademiyasining Landshaft biologiyasi (keyinchalik eksperimental va ekologiya) instituti har uch yilda bir marta xalqaro simpoziumlarni o‘tkaza boshladi. Bu simpoziumlarda lanshaft biologiyasi va ekologiyasiga hamda “hayot muhiti”ni yaxshilash va muhofaza qilishga doir nazariy muammolar muhokama qilindi. Beshinchi simpoziumda (1974) landshaft ekologiyaning Xalqaro uyushmasini (LEXU) tashkil etish g‘oyasi vujudga keldi. Landshaft ekologiyasi bo‘yicha Xalqaro uyushmaning dasturlari va qarorlariga ko‘ra (1984), lanndshaft ekologiya deb fanlararo soha tushuniladi. Bu soha tabiat va jamiyat oaro ta’sirining turli jihatlarini ko‘pgina fanlarning metodlari va kontsepsiyalaridan foydalangan holda hududiy rivojlanishning rejalarini asoslash uchun foydalaniladi. Kompleks landshaft tadqiqotlarini kuchaytirish maqsadida 1972-yilda landshaft ekologiyasini o‘rganish jamiyati tashkil etildi. 1981-yilda bu jamiyatning tashabbusi bilan landshaftlar ekologiyasi muammolri bo‘yicha I Xalqaro kongress o‘tkazildi, 1984-yilda esa Daniyada landshaft ekologiyaning Xalqaro uyushmasining simpoziumi bo‘lib o‘tdi. Landshaft ekologiyaning Xalqaro

uyushmasining dasturlari va qarorlarida landshaft ekologiya tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirining turli jihatlarini bir qator fanlarning metodlari va konsepsiyalarridan foydalangan holda hududiy rivojlanishning rejalarini asoslash uchun foydalaniladigan fanlararo soha deb qaraladi. Ingliz geografi A.P.Vink (1983) “landshaft ekologiya (Landscape ekology)” termini dastlab K.Troll geografiyaning biologiya (ekologiya) bilan o ‘ zaro ta’siri natijasini belgilash uchun taklif etilganligini qayd etgan holda uning bosh vazifasi landshaftni biosfera va antroposfera orasidagi aloqalarga binoan tasvirlash va tavsiflashdan iborat ekanligini ta’kidlaydi. XX asrning 80–90 yillarida landshaft ekologiyaga doir tadqiqotlarga AQSh geograflari salmoqli hissa qo‘shdilar. Bu tadqiiqotlarda landshaftlarni o‘rganish ekologiyadagi yangi ilmiy sohani (fanni) tashkil etadi va unda landshaftlarning makon va zamondagi xilma – xillik (heterogenlik) xususiyatlariga asosiy e‘tibor qaratiladi. Amerikalik olimlarning fikriga ko‘ra, landshaft ekologiya, shuningdek, hududiy xilma – xillikning rivojlanishi va dinamikasini, uning biotik va abiotik jarayonlarga ta’sirini o‘rganadi (“Landscape Heterogen.and. Disturb.” 1987). P.G. Risserga (1987) ko‘ra landshaft ekologiya landshaftlarni o‘rganishda ekosistemalar muayyan tiplarining guruhlari, bu guruhlarning ekosistemalari orasidagi modda va energiya harakati va o‘zaro ta’sirining mavjudligi, geomorfologik va iqlimiy jihatdan umumiyligi, toyinishlar rejimining umumiyligi hamda guruhlar ichidagi ekosistemalarning nisbiy boyligiga asosiy e’tiborini qaratmog‘i lozim. Landshaftlarni ekologik jihatdan o‘rganish bilan shug‘ullangan R.J. Boyerning (1988) fikricha, landshaftlar ekologiyasi geografik nuqtai nazardan qaralganda Yer uyzasidagi muayyan joylarda abiotik va biotik omillar orasidagi aloqalar tizimini o‘rganadigan fan bo‘lib, bu joylar integral, majmuiy hosilalar sifatida qaralishi lozim. Bir qator olimlarning fikricha, lanshaft ekologiya landshaftlardagi tabiiy balans to‘g‘risidagi ta'limotdir (Sochava, 1970; Bаuer, Vаynichkyе, 1971; Risser, 1987; Boyer, 1988; Neumeister, 1988).

Hozirgi geoekologiya nemis geografi K.Tpoll asos solgan landshaft ekologiyaning tadrijiy rivojlanishi asosida tarkib topdi va rivojlanmoqda. K. Troll 1966 – yilda Mexiko shahrida bo‘lib o‘tgan Tropik Amerikaning tog‘ hududlariga bag‘ishlangan simpoziumda qilgan ma’ruzasida ingliz tilida “landshaft ekologiya” tushunchasining sinonimi sifatida “geoekologiya ( Geoekology )” tushunchasini ham qo‘llaydi. K. Troll bu terminlarni geografiya va biologiya o‘zaro tutashgan tabiatshunoslik sohasini belgilash uchun qo‘llagan edi. K.Trollning ”landshaft ekologiya”siga nisbatan geoekologiyaning vazifalariga uning o`rganish predmetiga yangi ob’yekt – jamiyatninning kiritilishi bilan kengaydi. Geoekologiyada asosiy e’tibor geosistema (landsaft)ning tarkibiy qismlarining o‘zaro ta’siri hamda modda va energiya balansini tahlil qilish yo‘li bilan jamiyat va tabiiy muhitning o‘zaro ta’siriga qaratiladi. Geografik tadqiqotlarda ekologik yondashuv ning keng qo‘llanil ishi va geografiyaning ekologiyalashuvi uning ichki tuzilishi va rivojlanishiga integrativ ta'sir ko‘rsatdi hamda tabiiy va sotsial – itisodiy geografik kichik tizimlarining jipslashuviga olib keldi. Geografik va ekologik yondashuvlarning yaqinlashuviga artof tabiiy muhitni sistemalar nazariyasi nuqtai nazaridan talqin qilish imkon berdi. Hozirgi geografiyaning apparati yordamida ekologik muammolarni o‘rganish geoekologik tadqiqotlar deb nom oldi. Ayni bir paytda ham ekologik ham geografik yondashuvlarga asoslanadigan geoekologik tadqiqotlar jamiyatning tabiiy muhitini o‘rganish, muhit rivojlanishining yo‘nalishlarini bashorat qilish, muhitning xossalarini geografik - ekolgik jihatdan baholash va ekspertiza qilish orqali boshqarishni o‘z ichiga oladi. Boshqacharoq qilib aytganda, geoekologik tadqiqotlar muayyan hududda tabiiy muhitga inson faoliyatining ta’siri oqibatlarini aks ettiradigan tadqiqotlardir. Bu yondashuvlarda juda ko‘p umumiyliklar mavjudligi sababli o‘ziga xos xususiatlarga ega bo‘lgan sintetik sajiyadagi geografik - ekologik (geoekologik) yondashuv vujudga keldi. Geoekologik yondashuv inson va tabiat o‘zaro ta’sirining makon va zamondagi qonuniyatlarini o‘rganishni, tabiiy – antropogen geosistemalarni ularning dinamikasi tendensiyalarini tahlil qilish asosida o‘zgarishi bashoratining tamoyillarini ishlab

chiqishni, tabiatning xo‘jalik tadbirlari keltirib chiqargan o‘zgarish tiplarini baholashni nazarda tutadi. Rossiya va MDHning boshqa mamlakatlarida geoekologiyaning ilmiy yo‘nalish sifatida tarkib topishi va geoekologik tadqiqotlarning rivojlanishi V.N.Sukachyov, D.N. Kashkarov, A.A. Grigoryev, I.P.Gerasimov, B.B. Polinov, V.B.Sochava, M.A. Glazovskaya, A.I.Perelman, A.M.Ryabchikov, F.N.Milkov, A.G.Isachenko, S.B.Lavrov, Y.D. Dmitryevskiy, G.S. Makunina va boshqa ko‘pgina geograf olimlarning nomlari bilan bog‘liq. L.G.Ramenskiyning ekotopologik, V.N. Sukachyovning biogeotsenozlar, F.N. Milkovning antropogen landshaftlar, I.P.Gerasimovning konstuktiv geografiya, V.B. Sochavaning geosistemalar to‘g‘risidagi ilmiy konseptsiyasi va D.N. Kashkarovning ekologik – geografik tadqiqotlari geoekologiyaning shakllanishi va rivojlanishiga asos bo‘ldi. O‘zbekistonda geoekologiyaga doir tadqiqotlarni tashkil etish va geoekologik kontsepsiyalarning rivojlanishida prof. A.A. Rafiqovning xizmati katta bo‘ldi.Geoekologiya bo‘yicha dastlabki o‘quv qo‘llanma, geoekologik monitoringni tashkil etish va geokologik bashoratlashga doir dastlabki ilmiy maqolalar A.A. Rafoqov qalamiga mansub. Hozirgi paytda geoekologik muammolarning turli jihatlarini o‘rganish bo‘yicha S.B.Abbosov, A.A.Abdulqosimov, I.Abdug‘aniyev, L.Alibekov, X.Bahobov, Sh.S.Zokirov, A.Mamatov, I.Nazarov, A.Nig‘matov, A.Raxmatullayev, N.I.Sabitova, R.Xoliqov, A.K.Urazbayev, P.N.G‘ulomov va boshqa bir qator olimlar samarali tatqiqot ishlarini olib bormoqdalar. Hozirgi paytda geoekologiydagi nazariya va metodlarning rivojlanishi turli iyerarxik darajadagi modellashtirishning sistemali tahlilini qo‘llash, geografik aloqalarning matematik bayonini kuchaytirish, geografik qobiq monitoringi haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish, tabiiy jarayonlarni boshqarishga imkon beradigan metod va yondashuvlarni ishlab chiqish, masofaviy zondlashtirish va uni Yerdagi kuzatishlar va o‘lchashlar bilan maqsadli birlashtirish yo‘li bilan bormoqda.

Hozirgi geoekologiya nemis geografi K.Tpoll asos solgan landshaft ekologiyaning tadrijiy rivojlanishi asosida tarkib topdi va rivojlanmoqda. XX asrning 40 – yillarida ko‘pgina fanlar amaliy maqsadlarda aerofotosuratlar metodlaridan samarali foydalanila boshlandi. Jahon miqyosida aerofotosuratlar yordamida olib borilgan tadqiqotlarning metodlari va natijalarini sharhlash maqsadida nemis geografi K. Troll 1939 – yilda bu metodlarni kam o‘rganilgan yerlarni kelgusida geografik tadqiqotlarning vazifalari sifatida foydalanishni taklif etadi. O‘zining shu ishida K.Troll, shuningdek, “landshaft ekologiya ( landshaftsőkologie)” terminini ham qo‘llaydi.K. Troll XX asrning 70-yillarida chop etgan ilmiy ishlarida lanshaft ekologiya tushunchasi bilan bir qatorda geoekologiya tushunchasini ham uning sinonimi sifatida qo‘llaydi. Shunday qilib, tabiiy geografiyada landshaft ekologiyasi nazariyasi taklif qilindi va bu nazariya negizida nemis olimlarining say’i-harakatlari tufayli mustaqil ilmiy yonalish – geoekologiya tarkib topdi.Geoekologiyaning asosiy vazifasi “tabiat qonunlari taqoza etadigan geosistemalarning tuzilmasini, ularning ijtimoiy takror ishlab chiqarishning inson tomonidan boshqariladigan jarayonlari doirasidagi mayli va funksiyalarini o‘rganishdan iborat”( Troll, 1970; Barsh, Rixter, 1976). Bu yillarda landshaft ekologiya landshaftlardagi tabiiy balans to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtituvchi ta’limot sifatida rivojlanadi. XX asrning 80-yillarida Germaniya, Avstriya, Shveysariya, Chexiya, Slovakiya, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va AQShda landshaft ekologiyaga doir tadqiqotlar ancha kuchaydi. Bu yillarda landshaftlarni tadqiq qilishda universal ilmiy metodlardan biri bo‘lgan ekologik metodlar keng qo‘llanila boshlandi. Bu metodlar har qanday sistemani, jumladan geosistemalar (landshaftlar)ni ham tadqiq qilishda samarali foydalanila boshlandi. Ekologik sistemalarni landshaftning topologik komponentlari sifatida o‘rganishda ekosistemani tashkil etuvchi barcha elementlarinng o‘zaro aloqalariga hamda ekologik va landshaft – geografik tamoyillari asosida “hayot muhiti”ning shakllanishi masalalariga qaratiladi. ХХ а srning 70—yillarida Slovakiya Fanlar akademiyasining Landshaft biologiyasi (keyinchalik eksperimental va ekologiya) instituti har uch yilda bir

marta xalqaro simpoziumlarni o‘tkaza boshladi. Bu simpoziumlarda lanshaft biologiyasi va ekologiyasiga hamda “hayot muhiti”ni yaxshilash va muhofaza qilishga doir nazariy muammolar muhokama qilindi. 1974-yilda Y simpoziumda landshaft ekologiyaning Xalqaro uyushmasini (LEXU) tashkil etish g‘oyasi vujudga keldi. Kompleks landshaft tadqiqotlarini kuchaytirish maqsadida 1972-yilda landshaft ekologiyasini o‘rganish jamiyati tashkil etildi. 1981-yilda bu jamiyatning tashabbusi bilan landshaftlar ekologiyasi muammolri bo‘yicha I Xalqaro kongress o‘tkazildi, 1984-yilda esa Daniyada landshaft ekologiyaning Xalqaro uyushmasining simpoziumi bo‘lib o‘tdi. Landshaft ekologiyaning Xalqaro uyushmasining dasturlari va qarorlarida landshaft ekologiya tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirining turli jihatlarini bir qator fanlarning metodlari va konsepsiyalarridan foydalangan holda hududiy rivojlanishning rejalarini asoslash uchun foydalaniladigan fanlararo soha deb qaraladi. 1982-yilda Slovakiya Fanlar akademiyasining Geografiya instituti Xalqaro geografiya uyushmasida “Landshaft sintezi – landshaftni majmuali boshqarishning geoekologik asoslari“ ishchi guruhini tashkil etish tashabbusi bilan chiqdi. Bu ishchi guruhning birinchi sessiyasi 1983-yilda Bratislava shahrida, ikkinchi sessiyasi esa 1985-yilda Dessay shahrida o‘tkazildi. Bu sessiyalar Landshaft ekologiya xalqaro uyushmasi oldiga landshaft ekologiya masalalari va u bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni qo‘ydi. Shu yillarda landshaft ekologiya muammolari bilan maxsus shug‘ullanadigan ilmiy tadqiqot institutlari (GFR) va jamiyatlar (Niderlandiya) tashkil topdi Inson ekologiyasi geografiyaning yagona bo‘lmasada, eng muhim konsepsiyalaridan biridir. U zamonamizning eng dolzarb muammolaridan biri bo‘lgan inson va tabiat o‘zaro munosabatlari muammosiga bevosita aloqador. Inson va tabiat o‘zaro munosabatlari muammosi geografiyadagi eng muhim soha bo‘lib, unda geografiya insonning muhit bilan o‘zaro aloqalariga doir fanlararo tadqiqotlarni tashkilotchisi bo‘lmog‘i lozim.Ingliz va amerikalik tadqiqotchilarning

ishlarida geografiyaning inson ekologiyasi sifatidagi konsepsiyalarida regulyatsiya ( ) va o‘zaro aloqaga asosiy e’tibor qaratiladi. Bu tadqiqotlarda muhitning turli komponentlari inson salomatligiga ta’siri nuqtai nazaridan qaraladi. Ayrim olimlar ekologik moslashuvga, inson va atrof muhit omillari orasidagi aloqalarga asosiy e’tiborni qaratadilar. XX asrning 80 – 90 yillarida landshaft ekologiyaga doir tadqiqotlarga AQSh geograflari salmoqli hissa qo‘shdilar. Bu tadqiiqotlarda landshaftlarni o‘rganish ekologiyadagi yangi ilmiy sohani (fanni) tashkil etadi va unda landshaftlarning makon va zamondagi xilma – xillik (heterogenlik) xususiyatlariga asosiy e‘tibor qaratiladi. Amerikalik olimlarning fikriga ko‘ra, landshaft ekologiya, shuningdek, hududiy xilma – xillikning rivojlanishi va dinamikasini, uning biotik va abiotik jarayonlarga ta’sirini o‘rganadi (“Landscape Heterogen.and. Disturb.,” 1987). Bu tadqiqotlarda landshaftlarni o‘rganish ekologiyadagi yangi ilmiy sohani tashkil etadi. Landshaftlarning makon va zamondagi xilma-xillik (heterogenlik) xususiyatlariga asosiy e’tibor qaratildi. Amerikalik olimlarning fikriga ko‘ra landshaft ekologiya murakkablikning yangi darajasiga, aynan tabiiy hududiy sistemalarning uyushganligini o‘rganish darajasiga chiqqan. Mazmuni va mohiyatiga k‘ora ingliz geografi K. Gregorining (K.J. Gregory, 1985) atrof muhitni o‘rganishga doir tadqiqotlari geoekologik tadqiqotlarga juda yaqin.Uning fikricha atrof muhitga antropogen ta’sirlarni o‘rganish mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatida ajratilishi lozim. Bu ilmiy yo‘nalishda geografiyaning har ikkala tarmog‘ining yaqinlashuvi sodir bo‘lsada, masalaning murakkabligi fanlararo tadqiqotlarni taqoza etadi. Umuman ingliz geograflarining ko‘pchiligi antropogen ta’sir bilan bog‘liq holda atrof muhit muammolariga an’anaviy ravishda katta e’tibor beradilar.Ammo bu muammolar sotsial – iqtisodiy nuqtai nazardan qaralgan holda inson ekologiysi muammolari sifatida tahlil qilinadi. Fanning rivojlanish mantiqidan kelib chiqadigan geografik tadqiqolarnimg amaliy vazifalarni yechimiga yaqinlashuvi geografiyada yangi konstruktiv

yo‘nalishning shakllanishiga olib keldi. Bu yonalishning maqsad va vazifalari XX asrning 60-yillaridaI.P.Gersimov tomonidan shakllantirildi.Geografiyadagi bu yo‘nalishning markazida tabiat va jamiyat ozaro ta’sirining ilmiy muammosi qoyilgan bolib, tabiiy muhitni oqilona o‘zgartirish va uni insoniyat foydasi uchun boshqarish amaliyotining nazariyasini ishlab chiqish va tahlil qilish konkret geografik jihatini taskil etdi. Metodologik jihatdan bu yo‘nalish tabiat va jamiyat o‘zaro ta’siri to‘g‘risidagi, tabiatni insoniyat manfaatlari uchun bilish to‘g‘risidagi qoidalarga asoslandi. Rossiya va MDHning boshqa mamlakatlarida geoekologiyaning ilmiy yo‘nalish sifatida tarkib topishi geografik-ekologik tadqiqotlarning rivojlanishi A.Y.Voeykov, V.V. Dokuchayev, K.D. Glinka, L.S. Berg, L.G.Ramenskiy, V.N.Sukachyov, D.N. Kashkarov,A.A. Grigoryev, I.P.Gerasimov, B.B. Polinov, V.B.Sochava, M.A. Glazovskaya, A.I.Perelman, A.M.Ryabchikov, F.N.Milkov, A.G.Isachenko, S.B.Lavrov, Y.D. Dmitryevskiy, G.S. Makunina va boshqa ko‘pgina geograf olimlarning nomlari bilan bog‘liq. L.G.Ramenskiyning ekotopologik, V.N. Sukachyovning biogeotsenozlar, F.N. Milkovning antropogen landshaftlar, I.P.Gerasimovning konstuktiv geografiya, V.B. Sochavaning geosistemalar to‘g‘risidagi ilmiy konseptsiyasi va D.N. Kashkarovning ekologik – geografik tadqiqotlari geoekologiyaning shakllanishi va rivojlanishiga asos bo‘ldi. L.Ramenskiyning ekotopologiya (yerlar ekologiyasi) konseptsiyasi mohiyatiga ko‘ra K. Trollning “landhaft ekologiya” konseptsiyasiga juda yaqin turadi. L.Ramenskiy ekotopologiyani turli yashash joy yoki hayot muhitining tashqi bog‘liqligi to‘g‘risidagi ta,limot sifatida qaragan edi. 1990-yilda Qozon shahrida (RF) otgan geograflarning anjumanida geoekologiya, uning tadqiqot metodlari va vazifalari bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy muammolar muhokama qilindi, geoinformatsion banklarni yaratish va geosistemalar modellarini tuzish yo‘llari qarab chiqildi, ekologik - geografik tadqiqotlaqrda aerokosmik materiallar va kartalardan foydalanish usullari qarab chiqildi.

Hozirgi paytda ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha, geoekologiya jamiyat va tabiat o‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladigan hududiy va sistemali uyushgan jarayonlar va hodisalarni turli kattalikdagi geosistemalar doirasida o‘rganish tashkil etadi, deb hisoblaydilar. L.G.Ramenskiyning ekotopologiya (yerlar ekologiyasi) kontsepsiyasi mohiyatiga ko‘ra K. Trollning landshaft ekologiya kontsepsiyasiga juda yaqin turadi. L.G. Ramenskiyning yer ekologiyasi, yoki ekotopologiya, - turli yashash joy yoki hayotiy muhitning tashqi bog‘liqligi to‘g‘risidagi ta’limotdir”. Uning bu kontsepsiyasi ekologiyani geografiya bilan yaqinlashtirdi. Geografiyaning, ayniqsa landshaftshunoslikning ekologiya bilan hamkorligining rivojlanishida V.B.Sochavaning ancha katta hissa qo‘shdi. Bu fanlarning yaqinlashuvida V.B.Sochava tomonidan tabiiy-geografik fatsiyalar to‘g‘risidagi ta’limotning asoslsnishi ayniqsa muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu yo‘nalish geotopologiya deb nom oldi. Umuman V.B. Sochavaning tadqiqotlari mohiyatiga ko‘ra nemis geoekologiyasiga ancha yaqin turadi. XX asrning 40-yillaridan boshlab V.N. Sukachyev biotsenozlar to‘g‘risidagi ta’limotning asosi bo‘lib xizmat qiladigan biogeotsenozlar to‘g‘risidagi tasavvurni shakllantirdi. Geografik va ekologik g‘oyalarning bir-biriga o‘zaro o‘tishida va rivojlanishida D.N. Kashkarovning xizmati ayniqsa katta bo‘ldi. D.N. Kashkarov ekologiyada ekologik – geografik metodni asosiy deb hisoblagan. I.P.Gerasimovning ishlarida tabiatdan foydalanish tamoyillarini takomillashtirishga doir tadqiqotlarni amalga oshirishni boshqarishga amalga oshirishda faol ishtirok etish uchun konstruktiv geografiya konsepsiyasi ilgari surildi. Xozirgi paytda geoekologik tadqiqotlar bilan shug‘ullanayotgan rossiyalik geograflarning aksariyat qismi geoekologiyaning o‘rganish ob’yektini jamiyat va tabiat o‘zaro ta‘siri natijasida vujudga keladigan hududiy va tizimli uyushgan jarayonlar va hodisalarni turli kattalikdagi geosistemalar tashkil etadi, deb hisoblaydilar.

Rossiyada geoekologik tadqiqotlar rivojlana boshladi. Rossiya geografiyasida («geoekologiya») quyidagi uch yunalishni belgilashda foydalanildi: 1) landshaftlarni o ‘ simlik va muhit orasidagi ekologik munosabatlarni tahlil qilish yo ‘ li bilan urganish; 2) topologik darajadagi tabiiy komplekslarning tuzilmasi va funksiyalanishini o ‘ rganish; 3) tabiiy kompleks tarkibiy qismlarining o ‘ zaro ta‘sirini va jamiyatning landshaftlarga ta‘sirini modda va energiya balanslarini tahlil qilish yo ‘ li bilan o ‘ rganish. Ammo geoekologik tadqiqotlarda nafaqat tabiiy geograflar (landshaftshunoslar), balki iqtisodiy geograflar qam ishtirok etdilar (B. Alaev, S.B. Lavrov, Y.D. Dmitrevskiy va b.). Y.D.Dmitryevskiy (1976) fikricha “ekologiya” terminini mazmuni va tadqiqot metodlariga ko ‘ ra turli fanlarga nisbatan qo ‘ llash to ‘ g ‘ ri kelmaydi, chunki bu hol metodik va metodologik chalkashliklarga sabab bo ‘ ladi. Shu sababli jamiyat va tabiiy muhitning o ‘ zaro munosabatlari jarayonlari va muammolarini o ‘ rganadigan fanning nomini “sotsial-iqtisodiy ekologiya” yoki “iqtisodiy ekologiya” deb nomlash maqsadga muvofiq. Zero, bu nom tabiiy muhitning iqtisodiyotga va iqtisodiyotnng tabiiy muhitga ta’sirini o ‘ rganadgan fanning mazmunini aniq ifodalaydi.Hozirgi davrda quruqlikning katta qismida landshaftlar inson ho ‘ jalik faoliyat ta’sirida o ‘ zgartirilganligi va tabiiy muhitda tehnogen muhitning ustuvorligi hamda tabiiy muhit texnogen muhit bilan birgalikda geografik muhitni hosil qilishi e’tiborga olinadigan bo ‘ lsa, iqtisodiy ekologiya jamiyat va geografik muhitning o ‘ zaro munosabatlarining muammolari va jarayonlarini o ‘ rganadi, deyish to ‘ g ‘ riroq bo ‘ ladi. Darhaqiqat, bu muammolar asrlar davomida geografiya tomonidan tadqiq qilib kelindi va geografiya jamiyat va uning yshash muhitininning o ‘ zaro munosabatlarini o ‘ rganishning juda ko ‘ p metodlariga ega bo ‘ ldi.Yuqorida ta’kidlangan fikrlar iqtisodiy ekologiya geografik fan ekanligini tasdiqlaydi. Y.D.Dmitrevskiy iqtisodiy ekologiyaning predmetini quyidagicha belgilagan edi: iqtisodiy (sotsial-iqtisodiy) ekologiya – iqtisodiy ekologiyaning tarmog ‘ i, jamiyat va geografik muhitning ozaro ta’siri qonuniyatlarini, ularning hududiy tabaqalashuvini, ozaro ta’sirning natijalarini va jamiyat manfaatlari, ishlab

chiqarishning eng yuqori samaradorligiga erishish, ijtimoiy nehnatni eng yuqori tejamkorligi manfaatlari uchun bu ta’sirni boshqarishning metodlarini o ‘ rganadigan fan. Butun kishilik jamiyati tarihi davomida kishilar doimiy ravishda uning resurslaridan dastlab, yiguvchilar, ovchilar, baliqchilar, keyinroq dehkonlar va chorvadorlar, sungra huranmandlar va nihoyat sanoatchilar sifatida tabiat bilan uzaro ta‘sirda bo‘lishgandar. Triada ichidagi alokalar asta-sekin murakkablashgan va chukurlashgan. Ayni paytda bu alokalar kengayib boradi (sh.j. hududiy mikyosda ham)… Butun kishilik jamiyati tarixi davomida kishilar doimiy ravishda uning resurslaridan dastlab, yiguvchilar, ovchilar, balikchilar, keyinrok dexkonlar va chorvadorlar, sungra hunarmandlar va nihoyat sanoatchilar sifatida tabiat bilan o`zaro ta‘sirda bo‘lishgandar. Triada ichidagi alo`alar asta-sekin murakkablashgan va chukurlashgan. Ayni paytda bu alokalar kengayib boradi (sh.j. xududiy mikyosda xam)… Tabiiy sharoit va resurslarning barcha majmuasi odatda tabiiy muhit deyiladi. Ammo tabiiy muhit jamiyat taraqqiyoti davomida Yer sharining katta qismida o ‘ zgartirilgan… Shu sababli hozirgi paytda tabiiy muhit emas, geografik muhit (ham ibtidoiy, ham o ‘ zgartirilgan tabiiy komplekslar, landshaftlar) deb atash ma‘qul. Geografik muhitning jamiyat tomonidan o ‘ zgartirilgan qismini texnogen muhit deb atash qabul qilingan, texnogen muhitning alohida qismlari (uchastkalar) esa texnogen landshaftlar deyiladi. Landshaflarning inson tomonidan yaratilgan ayrim qismlari esa odatda antropogen landshaftlar deyiladi. Jamiyat rivojlangan sari texnogen va antropogen landshaftlarning maydoni ortib borgan sari ibtidoiy tabiiy komplekslarning maydoni qiskara boradi. Tabiiy sharoit va resurslarning barcha majmuasi odatda tabiiy muhit deyiladi. Ammo tabiiy muhit jamiyat taraqqiyoti davomida Yer sharining katta qismida o ‘ zgartirilgan… Shu sababli hozirgi paytda tabiiy muhit emas, geografik muhit (ham ibtidoiy, ham o ‘ zgartirilgan tabiiy komplekslar, landshaftlar) deb atash

ma‘qul. Geografik muhitning jamiyat tomonidan o ‘ zgartirilgan qismini texnogen muxit deb atash qabul qilingan, texnogen muhitning alohida qismlari (uchastkalari) esa texnogen landshaftlar deyiladi. Landshaflarning inson tomonidan yaratilgan ayrim qismlari esa odatda antropogen landshaftlar deyiladi. Jamiyat rivojlangan sari texnogen va antropogen landshaftlarning maydoni ortib borgan sari ibtidoiy tabiiy komplekslarning maydoni kamayib boradi. O‘zbekistonda geoekologiyaga doir tadqiqotlarni tashkil etish va geoekologik kontsepsiyalarning rivojlanishida prof. A.A. Rafiqovning xizmati katta bo‘ldi.Geoekologiya bo‘yicha dastlabki o‘quv qo‘llanma, geoekologik monitoringni tashkil etish va geokologik bashoratlashga doir dastlabk ilmiy maqolalar A.A. Rafoqov qalamiga mansub. Hozirgi paytda geoekologik muammolarning turli jihatlarini o‘rganish bo‘yicha S.B.Abbosov, A.A.Abdulqosimov, I.Abdug‘aniyev, L.Alibekov, X.Bahobov, Sh.S.Zokirov, A.Mamatov, I.Nazarov, A.Nig‘matov, A.Raxmatullayev, N.I.Sabitova, Y.Sultonov, G‘.Pardayev, R.Xoliqov, A.K.Urazbayev, P.N.G‘ulomov va boshqa bir qator olimlar samarali tatqiqot ishlarini olib bormoqdalar.

Похожие

Geografik qobiq va biosferaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi

Geoekologiyaning tadqiqot ob'yekti, maqsadi va vazifalari

O`zbekistonda yerlarni ro`yxatga olish va baholashning qisqacha tarixi

Buxoro viloyatida vujudga kelgan ekologik muammolar

Ekologiyaning rivojlanish tarixi