Geoekologiyaning tadqiqot ob'yekti, maqsadi va vazifalari - Экология - Рефераты

Geoekologiyaning tadqiqot ob'yekti, maqsadi va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

141 KB

Geoekologiyaning tadqiqot ob'yekti, maqsadi va vazifalari XX asrning 80-yillaridan boshlab olimlarning tabiat va jamiyat o‘zaro ta’siri muammolariga e’tiborining kuchayishi “geoekologiya” terminini keng qo‘llanilishiga sabab bo‘ldi. Ammo, bu termin hozirgi paytga qadar aniq va umumqabul qilingan qoidaga ega emas, geoekologiyaning predmet va vazifalari ham aniq ifodalanilganicha yo`q va ularga berilgan turli ta’riflar mavjud. Shuningdek, geoekologiyaning nazariy asoslari ham ha nuzgacha to`liq yaratilganicha yo`q va shu sababli uning назарий жиҳатлари етарлича ўрганилмаган масалалардан бири бўлиб қолмоқда. Hozircha tushunchalarni yaratish, ularning mazmuni va hajmini chegaralash zarur. Geoekologik tadqiqotlarga taalluqli masalalarning doirasi aniqlanmagan, umume’tirof etilgan metodologiya va terminologik baza mavjud emas. Zero, har bir fanning asosiy tushunchalarini belgilashdagi noaniqliklar shu fanning rivojlanishiga tusqinlik qiladi. Shuningdek, Ҳозирги пайтда геоэкологиянинг айрим йўналишлари белгиланган бўлсада, унинг методологик асоси, шу жумладан фанлар тизимида тутган ўрни ва мақоми тўғрисидаги масалалар ҳанузгача баҳс- мунозарали, унинг компетентлигининг “майдони” ва чегараларини белгилаш эса аниқ тадқиқот фаолиятининг эътиборидаги предмет бўлиб қолмоқда. “Geoekologiya” keng tushunchasi doirasida ko`plab juda xilma-xil ilmiy yo`nalishlar va analiy muammolar turadi. Geoekologiya jamiyat va tabiat o`zaro ta’sirining ko`p jihatlarini qamrab olganligi sababli uning predmeti, ob’yekti va mazmunining turlicha talqin etish kuzatiladi. “Geoekologiya” termini talqinida, uning predmeti, maqsadi va vazifalarini aniq belgilashda bir qancha yo`nalishlar mavjud. Ayrim olimlar geoekologiyani geografik, geoekologik, tuproqshunoslik va boshqa bir qator fanlarning hozirgi rivojlanishi va sintezining mahsuli deb

hisoblaydilar. Bu olimlar geoekologiyani uyushuvning yuqori darajasidagi antropogen o`zgartirilgan ekosistemalarning mavjudligi (funksiyalashuvi)ning qonuniyatlarini o`rganadigan ekologik yo`nalishdagi integral fan sifatida keng ma’noda talqin qiladilar. Geologiyada geoekologiya geologik muhit ekologiyasi sifatida qaraladi; “geoekologiya” va “ekologik geologiya” terminlari sinonimlar hisoblanadi. Bunday yondashuvda geoekologiya geologik muhitning tabiiy muhitning boshqa tarkibiy qismlari – atmosfera, hidrosfera, biosfera bilan qonuniy to`g`ri va aks aloqalarini o`rganadi, inson xo`jalik faoliyatining turli xilda namoyon bo`lishidagi ta’sirini baholaydi. Bunday holda geoekologiya geologiya, geokimyo va ekologiya tutashuvidagi fan sifatida qaraladi. Geoekologiyaning geografiyda landshaft ekologiyasining tadrijiy rivojlanishi negizida tarkib topishi, “geoekologiya” terminining ilk bor geograflar tomonidan ilmiy muomalaga kiritilganligi e’tiborga olinsa, geoekolgiyani hozircha geografik fanlar sistemasiga mansubligini inkor qilib bo`lmaydi.Geokologiya geografiyaning ichki (tabiiy geografiya va sotsial-iqtisodiy geografiya) hamda tashqi (ekologiya, falsafa, iqtisodiyot va texnikaviy fanlar) interatsiyasining mahsulidir. Shu nuqtai nazrdan geoekologiya geografik, biologik (ekologik) va sotsial - ishlab chiqarish sistemalarinining o`zaro ta`sirini o`rganadigan integrativ ilmiy yo`nalish sifatida talqin qilinishi lozim. Bu holda geoekologiya tabiatdan foydalanishning ekologik jihatlarini, jamiyat (inson) va tabiat o`zaro munosabatlari masalalarini o`rganadi. Uning uchun sistemali va sinergetika paradigmalaridan, evolyutsion yondashuvdan faol foydalanish xos. Shunday qilib, geoekologiya – “tabiat – jamiyat “sistemasidagi o‘zaro munosabatlarni, jamiyatning tabiiy muhit bilan o‘zaro ta’siri va aloqalarini o‘rganadigan hamda atrof muhitni muhofaza qilish va insonning atrof tabiiy muhitini optimallashtirishning ilmiy asoslarini ishlab chiqadigan integrativ ilmiy y‘nalish (yoki fan)dir. Bir qator olimlar ( Боер , 1988 ; Neumeister, 1988 ; Celiverstov, 1990; Petrov, 1993 ) geoekologiyani fan, boshqa bir guruh olimlar esa (Makunina, 1989;

Pozdeev,1989; Nazarov,2002) ilmiy yo`nalish deb hisoblaydilar. L.Y.Smirnov (1982) fikricha, geoekologiya odamni, u yaratgan texnikani o‘z ichiga oladigan jonli olam va jamiyatning atrof muhit bilan o‘zaro aloqasi va o‘zaro taqozasi to‘g‘risidagi bilimlarning bir butun sistemasi dir. A.G.Isachenko (1994) “geoekologiya” teminiga nisbatan “ekologik geogra- fiya” yoki “ekogeografiya” termini qo‘llash ma’qul, deb hisoblaydi. U shu sababli o‘zining o‘quv qo‘llanmasini ham “Ekologik geografiyaga kirish” (2003) deb nomlagan.Uning fikrcha, ekogeografiya uchun tabiy geosistemalar konsepsiyasi yoki hosirgi landshaftshunoslik nazariy asosi bo‘lib bo‘lib xizmat qiladi. Umuman olganda A.G.Isachenko bu borada haq, chunki landshaft ekologiya ham, uning negizida shakllangan geoekologiya ham geografiya bag‘rida shakllandi va pivojlandi. Geoekologik tadqiqotlar yo‘nalishiga ko‘ra ekologik sajiyaga ega bo‘lsada, predmeti va metodiga ko‘ra geografik sajiyadadir. Ammo “gaoekologiya” termini deyarli xalqaro miqyosda tan olinganligi sababli bu terninni va ilmiy yo‘nalish (fan) nomini o‘zgartirishga hojat bo‘lmasa kerak. Zero, Yer haqdagi ko‘pgina fanlarning nomlari ham “geo” old qo‘shimchasi bilan boshlanadi. Geoekologiya integrativ ilmiy yo`nalish sifatida o`tgan asrning 90-yillarida tarkib topdi. Shu tufayli geoekologiya tabiatshunoslik, jamiyatshunoslik va texnikaviy blimlarning ko‘pgina sohalari bilan chambarchas bog‘liq holda mustaqil integrativ ilmiy yo‘nalish sifatida juda tez rivojlana boshladi. Geoekologik tadqiqotlar jamiyat va tabiat o‘zaro ta'siri natijasida vujudga keladigan hududiy va tizimli uyushgan hodisalar (tabiiy, tabiiy-antropogen va antropogen geosistemalar) va jarayonlarni, ya'ni geosistemalarning mavjudligi, dinamikasi va barqarorligini, ularning o‘zaro aloqalarini o‘rganishga yo‘nalish tutdi. Ammo, biologlardan farq qilgan holda geograflar nafaqat uning bioekologik, balki geografik va sotsial-iqtisodiy yo‘nalishlarini ham ishlab chiqishadi. Hozirgi paytda geoekologiya tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlar oralig‘ida turadigan, jamiyat o‘zaro ta'siri natijasida bujudga keladigan hududiy va sistemali uyushgan

jarayonlar va hodisalarni turli miqyoslarda o‘rganadigan integral ilmiy yo‘nalish hisoblanadi. Geoekologiya o‘ziga xos mustaqil yo‘nalish bo‘lib, u tadqiqot metodlariga ko‘ra jamiyatning atrof – muhit bilan o‘zaro munosabatlari to‘g‘risidagi bilimlar sohasini hosil qiladi. Mohiyatiga ko‘ra, geoekologiya tabiat holatini va xo‘jalik faoliyatini bu o‘zaro munosabatlarni turli iyerarxik darajalarda optimallashtirish maqsadlarida tartibga solishni ta’minlamog‘i lozim. Bunday holda geoekologik tadqiqotlarning muhim vazifalaridan biri landshaftlarning rivojlanishi, saqlanishi va mavjudligini hamda uning unumdorligini ta’minlaydigan mexanizmlar orasidagi o‘zaro aloqalarni ochib berishdan iborat. Geosistema konsepsiyasi nuqtai nazardan landshaftning mavjudligi uning o‘z-o‘zini uyushtira olish va o‘z–o‘zini tartibga solishning natijasi sifatida qaraladi. Geoekologiya geografiyada ekologik metodlarni qo‘llanilishi asosida tarkib topganligi bois u hayotning mavjudligi va rivojlanishining geografk jihatlarini tahlil qiladi. G.S.Makuninaning fikricha (1992), geoekologiyaning metodologik asosi ni hayot va uning tabiiy, sotsial va texnogen hosilalarini o‘z ichiga oladigan muhitning birligi tamoyili tashkil etadi. Shu sababli geografiyada tarkib topgan va rivojlanayotgan geoekologiyaning o`rganish ob’yekti ni geografik qobiq, predmeti ni esa geografik qobiqning inson hayoti va ishlab chiqarish faoliyati kechadigan atrof tabiiy muhitni tashkil etuvchi turli kattalikdagi geosistemalar (landshaftlar) va ularning ekologik funksiyalari tashkil etadi. Binobarin, geosistemalar atrof muhitni va geografik qobiqni yaxlit moddiy sistema sifatida shakllantiradi. Atrof muhitni tashkil etuvchi tabiiy sistemalar “ekosistema” (Hagget, 1979, Вронский, 2002), “landshaft” yoki “geosistema” (Drdosh, 1973; Sharipov, 2006; Abdullayev, 2006), “landshaft ekolsistemasi” (Boyer,1988;) “geoekologik kompleks”(Makunina, 1989), “geoekologik sistema (geoekosistema)” (Pozdeyev, 1989; Nazarov, 2002) va boshqa nomlanishlarga ham ega. Shu sababli geoekologiya tabiat va jamiyat ozaro geografik qobiq bir butunligining asosi sifetida hududiy tashkil etish togrisidagi ta’lmot bolib xizmat qilishi lozim.Tabiiy va antropogen landshaftlarning hozirgi

holatini, ularda kechayotgan jarayonlarning yo`nalishni taqqoslash tabiatdan oqilona foydalanishning ekologik asoslarini ishlab chiqish muayyan landshaft doirasida ekologik jihatdan sog`lomlashtirish imkonini beradi. S.B. Lavrovga ko‘ra (1989), geoekologik tadqiqotlarning strategik maqsadi jamiyatni hududiy tashkil etish maqsadlari uchun atrof muhitni hududiy tashkil etishdan iborat. Geoekologiyaning asosiy maqsadi atrof muhitni tashkil etuvchi geosistemalardan samarali foydalanish maqsadida ularga insonning ta'sirini optimallashtirishdan iborat. Bunda geosistemalarning tabiiy salohiyatidan imkon darajasida ko‘proq foydlanilgan holda ularda atrof muhitning hayotiy faoliyatini me'yorida bo‘lishini ta'minlaydigan biologik, fizikaviy va kimyoviy xossalarini saqlab qolish imkonini beradigan ekologik muvozanatni ta'minlash nazarda tutiladi. Geoekologiyaning asosiy vazifasi butun geografik qobiq va uni tashkil etuvchi geosferalarning geografik qobiq doirasida hayotni ta’minlaydigan resurslarining antropogen va tabiiy omillar ta’sirida o`zgarishini o`rganish, mahsuldor tabiiy muhitni kishilarning hozirgi va bo`lg`usi avlodlar uchun asrash maqsadida oqilona foydalanish va nazorat qilishdan iborat. G.S.Makuninaning (1989) fikricha, geoekologik tadqiqotlar – jamiyat yashaydigan tabiiy muhitni o‘rganish, uning rivojlanish tendensiyalarini bashoratlashtirish, landshaft – ekologik bahosi va ekspertizasi orqali muhit xossalarini boshqarishdan iborat. X.Barsh, H.Rixterning(1976)fikricha, geoekologiyaning asosiy vazifasini “…geosistemalarning tabiat qonunlari taqozasiga bog‘liq bo‘lgan tuzilmasini, ularning inson tomonidan boshqariladigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlari doirasidagi mayli va funksiyalarini o‘rganish” tashkil etadi Taniqli nemis olimi H. Noymeyster (Neumeister, 1988) geoekologiyaning quydagi geoekologik vazifalarni belgilaydi: 1) hayotga madad berish va uni tabiiy resurslar, ulardan jahon miqyosida oqilona foydalanish haqida qayg‘urgan holda uzoq muddatli maqsad sifatida belgilash uchun tabiiy – ilmiy bilimlarni ishlab chiqish; 2) tabiatdan oqilona foydalanish tamoyili asosida tabiiy jarayonlarni

boshqarishnng majmuali nazariyalarini rivojlantirish; 3)modda va energiya oqimini nazorat qilash, kuzatish va uzoq muddatli bashorati uchun majmuali metodlarni ishlab chiqish; 4) geosistemalarning dinamikasi, barqarorligi (chidamligi) va ularga bo‘lgan yuklamaning oxirgi chegarasiga doir taqiqotlar o‘tkazish; landshaftdan rejali foydalanish va atrof muhitni himoyalash masalalari uchun ilmiy shart – sharoitlarni ishlab chiqish. Shunday qlib, geoekologiya – tabiy resurslardan kompleks foydalanish va tabiiy muhitni muhofaza qilishning nazariy asosidir. Geografik qobiq doirasidagi tabiiy muhit holatini baholash zaruriyati va bu holatning puxta tahlili va bashorati geoekologiyaga batamom yangi vazifalarni yuklaydi. Tabiiy muhit holatini sifat jihatdan yangitdan tasvirlashni, intensiv antropogen ta’sirlar sharoitlarida atrof tabiiy muhitda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘rganish bashorat qilishni taqoza etadi. Hozirgi paytda integrativ ilmiy yo‘nalish sifatida shakllanayotgan geokologiyaning rivojlanishidagi eng muhim bosqichlarni tabiiy muhit holatini kuzatish va baholashni (monitoringini) ilmiy asoslash va biosferaning jamiyat bilan o‘zaro ta’siridagi ekologik rezervini biosfera barqarorligi konsepsiyasiga asoslangan holda ochib berish tashkil etadi. Tabiatdan oqilona foydalanish asosida tabiiy jarayonlarni boshqarishning majmuali nazariyalarini rivojlantirish, landshaftlardan samarali foydalanish va ekologik jihatdan optimallashtirish, atrof muhit himoyasi masalalarini hal etish, mavjud tabiiy-xo‘jalik va geotexnikaviy tizimlarni rekohstruksiya qilishga muqobil yondashuvni hal etish, maqsadida ilmiy shart-sharoitlarni ishlab chiqish, modda va energiya oqimlarini nazorat qilish, kuzatish va uzoq muddatli bashoratlarini tuzish uchun malmuali usullarni ishlab chiqish maqsadida landshaft – ekologik sharoitlarning o‘zgarishlarini monitoringi, ekologik ekspertizalar o‘tkazish, ortiqcha texnogen yuklama va inson aralashuvidan himoyalashning tabiiy mexanizmini, landshaftlarning barqarorligini oshirishga yo‘naltirilgan tadbirlarni o‘tkazish, geoekologik kartalarni tuzish kabi bir qator amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan dolzarb masalalar geokologiyaning asosiy vazifalarini tashkil etadi.

- jamiyatning tabiiy muhitini o`rganish, uning rivojlanish tendesiyalarini bashoratlashtirish va muhitning xossalarini landshaft-ekolgik jihatdan baholash va ekspertizasi orqali bosqarish; - lanshaftda (geosistemada) modda va energiya harakati to`g`isidagi tizimli tasavvurlar rivojlanishini ifodalaydigan nazariy va hududiy tadqiqotlar o`tkazish; - landshaftlarni ortiqcha texnogen yukdan himoyalashning tabiiy mexanizmini ochib berish va geosistemalarning barqarorligini oshirisga qaratilgan (yo`naltirilgan) tadbirlarni ishlab chiqish; - lanshaftlarning tabiat qonunlariga bog`liq bo`lgan tuzilmasini, ularning xususiyatlari va funkwbyalarini insonning hayotiy va ishlab chiqarish faoliyatiga bog`liq holda o`rganish; - o`zgartirilayotgan landshaftlarning shakllantirilayotgan madaniy landshaftlar bilan o`zaro ta’sirini tahlil qilish, ularning holati va rivojlanish tendensiyalarini baholash; - tabiiy jaraonlarni tabiatdan oqilona foydalanish tamoyillar asosida boshqarishning majmuiy nazariyalarini rivojlantirish; - landshaftlar dinamikasining monitoringini tashkil etish va uzoq muddatli bashorat uchun majmuali metodlarni ishlab chiqish; - landshaftlardan rejali foydalanish va atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish muammolarining yechimi uchun tadbirlarni ilmiy asoslash; - mahalliy va regional geoekologik muammolarnng xususyatlarini ochib berish va ularning global muammlar tizimidagi mavqeni belgilash; - muayyan landshaftda ishlab chiqarishni ekologiyalashtirisni landshaft – ekologik jihatdan asoslash Geoekologiya falsafa, iqtisod va boshqa yo‘nalishlar asosidagi mustaqil predmetni hosil qiladi, ammo tadqiqot metodlariga ko‘ra jamiyatning atrof muhit bilan o‘zaro munosabatlari to‘g‘risidagi fanlararo sohadir. Mohiyatiga ko‘ra, ijtimoiy ekologiya tabiat holatini va inson xo‘jalik faoliyatini bu o‘zaro munosabatlarni turli iyerarxik darajalarda tartibga solishni ta'minlamog‘i lozim. Bu vazifa sotsial ekosistemalarni boshqarish uchun shart (qoida)larni ishlab chiqish

vositasi bilan amalga oshiriladi. Shu maqsadda tabiiy va xo‘jalik kichik sistemalarining tuzilishi, faoliyati va rivojlanishining qonuniyatlari taqriban ochib beriladi va shu asosda tabiiy - xojalik sistemalari konstruktsiya qilinadi. Har bir geografik tadqiqot muayyan bir elementga yoki o`zaro aloqaga taalluqli bo`lsada, pirovardida geografik reallikning faqat umumiy fonida anglab olinishi mumkin. Masalan, landshaft ekologiya materiya uyushuvining tabiiy qonuniyatlarini o`rganishga yo`naltirilgan bo`lsada, kishilarning faoliyati taqozasida va muayyan darajada tabiiy aylanma harakatga daxldor bo`lgan barcha hodisalarni qamrab olishi lozim…Bunday holda insonning tabiatga muhim ta’sirining faktlari va bu ta’sir tufayli tabiiy muvozanatning o`zgarish ilmiy tahlilning predmetiga aylanadi (Neyef, 1974, 55-b.). XX asrning ikkinchi yarmida majmuali geografik muammolar yechimida ekologik konsepsyalar muhim ahamiyatga ega bo‘la boshladi va ularning ahamiyati tobora ortib bordi. Ekologik yondashuvning geografik tadqiqotlarda qo‘llanilishi geografiya fanlarining mazmunini boyitdi va metodologiyasining takomillashuviga imkon berdi. Ekologik yondashuv amaliy geografiyaning bir qator muammoli masalalari yechimida juda samarali bo‘ldi hamda ekologiya va geografiyaning ishonchli hamkorligini kuchayishi uchun zamin yaratdi. XX asrning 30-yillarida amerikalik olimlar tomonidan geografiyani inson ekolgiyasi to‘g‘risidagi fan sifatida tushunish to‘g‘risida g‘oya bildirilgan edi (H.Barrouz,1923). Bu g‘oya keyinchalik ingliz tadqiqotchilarining ishlarida rivojlantirildi (S.Eyre, G.Jones, 1966).Tabiiy geografiyada landshaft ekologiyasining nazariyasi taklif etildi.Mazkur nazariya keyinchalik nemis olimlarining say`i-harakatlari tufayli mustaqil ilmiy yo‘nalish – geoekologiya sifatida rivojlandi. K. Troll 1966 – yilda Mexiko shahrida bo‘lib o‘tgan Tropik Amerikaning tog‘ hududlariga bag‘ishlangan simpoziumda qilgan ma’ruzasida ingliz tilida “landshaft ekologiya” tushunchasining sinonimi sifatida “geoekologiya ( Geoekology )” tushunchasini ham qo‘llaydi. K. Troll bu terminlarni geografiya va biologiya o‘zaro tutashgan tabiatshunoslik sohasini belgilash uchun qo‘llagan edi,

zero landshaft ekologiya geografiya (landshsaftshunoslik) va biologiya (ekologiya) oralig‘ida tarkib topganligi sababli bilimlarning bu sohalaridan ko‘p narsa oladi. K. Troll 1968-yilda ingliz tilida landshaft ekologiya tushunchasining sinonimi sifatida geoekologiya tushunchasini qo‘llaydi. V.A. Vronskiy (2002) ham landshaft ekologiyasi va geoekologiyani sinonimlar sifatida talqin qiladi. Uning fikricha, geoekologiya geografik va ekologik nuqtai nazardan ekosistemalardagi majmuali o‘zaro munosabat haqidagi ta’limotdir. K.Trollning ”landshaft ekologiya”siga nisbatan geoekologiyaning vazifalariga uning organish predmetiga yangi ob’yekt – jamiyatninning kiritilishi bilan kengaydi . Hozirgi paytda geoekologiya landshaft ekologiyaga nisbatan ancha keng qamrovga ega; shu sababli unda ikki yo‘nalish yaqqol namoyon bo‘ladi. Birinchi yo‘nalishni mazmun-mohiyatiga ko‘ra K.Troll g‘oyalarining davomi bo‘lgan labdshaft ekologiya tashkil etadi.Labdshaft ekologiyaning muhim xususiyatlaridan biri uning biosentrikligi bo‘lib, geotoplar tashqi muhitning faqat biota yashash joyining sharotlarini belgilab beradigan omillari sifatida ahamiyatga ega. Shuningdek, landshaft ekologiyaga doir tadqiqotlarda: a) landshaftlar o‘simlik va muhit o‘rtasidagi ekologik munosabatlarni tahlil qilish yo‘li bilan va b) tabiiy komplekslarning tuzilmasi va mavjudligi topologik darajada o‘rganiladi, ya'ni landshaft ekologiya ko‘p jihatdan geobotanika va landshaftshunoslik bilan bog‘liq.Ikkinchi yo‘nalishni xususiy geoekologiya tashkil etadi.Unda asosiy e’tibor yuqorida ko‘rsatilgan ikki yo‘nalishdan tasqari tabiiy kompleks (landsaft)ning tarkibiy qismlarining o‘zaro ta’siri va modda va energiya balansini tahlil qilish yo‘li bilab landshaftlarga jamiyatning ta’siriga, ya’ni jamiyat va tabiiy muhitning o‘zaro ta’siriga qaratiladi. Yagona ekologiya fani yo ‘ q. «Ekologiya» terminida uchta har xil fan yashiringan: biologik ekologiya, inson ekologiyasi va ijtimoiy (-iqtisodiy) ekologiya. Muhit va jamiyat o ‘ zaro munosabatlari to ‘ g ‘ risidagi fanni qanday atash mumkin ? Buning uchun «sotsial-iqtisodiy ekologiya», «iqtisodiy ekologiya» yoki «iqtisodiy - geografik ekologiya», «geografik ekologiya» terminlari ma‘qul.

A.G.Isachenko (1994) “geoekologiya” teminiga nisbatan “ekologik geogra- fiya” yoki “ekogeografiya” termini qo‘llash ma’qul, deb hisoblaydi. U shu sababli o‘zining o‘quv qo‘llanmasini ham “Ekologik geografiyaga kirish” (2003) deb nomlagan.Uning fikrcha, ekogeografiya uchun tabiy geosistemalar konsepsiyasi yoki hosirgi landshaftshunoslik nazariy asosi bo‘lib bo‘lib xizmat qiladi. Umuman olganda A.G.Isachenko bu borada haq, chunki landshaft ekologiya ham, uning negizida shakllangan geoekologiya ham geografiya bag‘rida shakllandi va pivojlandi. Geoekologik tadqiqotlar yo‘nalishiga ko‘ra ekologik sajiyaga ega bo‘lsada, predmeti va metodiga ko‘ra geografik sajiyadadir. Ammo “gaoekologiya” termini deyarli xalqaro miqyosda tan olinganligi sababli bu terninni va ilmiy yo‘nalish (fan) nomini o‘zgartirishga hojat bo‘lmasa kerak. Yer haqdagi ko‘pgina fanlarning nomlari ham “geo” old qo‘shimchasi bilan boshlanadi. Shuningdek, geoekologiyaning rivojlanishida tabiiy geosistemalar (landshaftlar) konsepsiyasining ahamiyati ancha katta bo‘lsa ham, geoekologik tadqiqotlar landshaftshunoslik doirasidan kattaroqdir. J.Drdosh (1973) umumiy tabiiy geografiyaning tabiiy landshaftlarni o‘rganadigan qismini landshaft ekologiya yoki geoekologiya deb belgilagan edi. Taniqli nemis geografi E.Neef (1974) ta’biricha “…landshaft ekologiya garchi materiya uyushuvining tabiiy qonuniyatlarini o‘rganishga yo’naltirilgan bo‘lsada, u kishilarning faoliyati taqozasi va muayyan darajada tabiiy aylanma harakatga dahldor bo‘lgan hodisalarni qamrab olishga ham da’vat qilingan… Bunday vaziyatda tabiatga insonning muhim ta’sirining voqealari va bu voqealar tufayli tabiiy muhitning o‘zgarishlari ilmiy tahlilning predmetiga aylanadi” (55-b.). Ingliz geografi A.P.Vink (1983) “landshaft ekologiya (Landscape ekology)” terminini qo ‘ llaydi. U bu termini dastlab K.Troll geografiyaning (landshaftning) biologiya (ekologiya) bilan o ‘ zaro ta’siri natijasini belgilash uchun taklif etilganligini qayd etgan holda lanshaft ekologiyasining bosh vazifasi landshaftni uning biosfera va antroposfera orasidagi aloqalarga binoan tasvirlash va tavsiflashdan iborat ekanligini ta’kidlaydi.

Landshaft ekologiyasi bo‘yicha Xalqaro uyushmaning dasturlari va qarorlariga ko‘ra (1984), lanndshaft ekologiya deb fanlararo soha tushuniladi. Bu sohalar tabiat va jamiyat oaro ta’sirining turli jihatlarini ko‘pgina fanlarning metodlari va kontsepsiyalaridan foydalangan holda hududiy rivojlanishning rejalarini asoslash uchun foydalaniladi. Bir qator olimlarning fikricha, lanshaft ekologiya landshaftlardagi tabiiy balans to‘g‘risidagi ta'limotga aylandi (B а uer, V а ynichky е , 1971; Risser, 1987; Boyer, 1988; Neumeister, 1988). V.B. Sochavaning (1970) fikricha, landshaft ekologiyasining muhim vazifalaridan biri landshaft byujetini va geosistemalarning ekologik mavjudligining tamoyillarini aniqlashdan iborat. Masalani kengroq qo‘yganda, tuzilmasida biotik komponent va uni nazorat qiladigan ekologik – geografik aloqalar muhim ahamiyatga ega bo‘lgan geosistemaning barcha mexanizmini o‘rganish zarur. XX asrning 80-yillaridan boshlab olimlarning tabiat va jamiyat o‘zaro ta’siri muammolariga e’tiborining kuchayishi “geoekologiya” terminini keng qo‘llanilishiga sabab bo‘ldi. Shu tufayli geoekologiya tabiatshunoslik, jamiyatshunoslik va texnikaviy blimlarning ko‘pgina sohalari bilan chambarchas bog‘liq holda mustaqil integrativ ilmiy yo‘nalish sifatida juda tez rivojlana boshladi. Geoekologik tadqiqotlar jamiyat va tabiat o‘zaro ta'siri natijasida vujudga keladigan hududiy va tizimli uyushgan hodisalar (tabiiy, tabiiy-antropogen va antropogen geosistemalar) va jarayonlarni, ya'ni geosistemalarning mavjudligi, dinamikasi va barqarorligini, ularning o‘zaro aloqalarini o‘rganishga yo‘nalish tutdi.Geografiyada bilimlarni ekologiyalashtirish tendentsiyasi namoyon bo‘ldi. Ammo, biologlardan farq qilgan holda geograflar nafaqat uning bioekologik, balki geografik va sotsial-iqtisodiy yo‘nalishlarini ham ishlab chiqishadi. Geografiyada ekologik tendensiyaning mavjudligini S.B.Lavrov ta’biricha “ekologik dominanta” ostida o‘tgan Geografiya jamiyatining 9-syezdi mustahkamladi.Bu syezdda tabiatshunoslik, jamiyatshunoslik va texnikaviy bilimlar tutashuvida turadigan va geografiyaning jamiyat va atrof muhit o‘zaro

ta’siri jabhasidagi turli masalalar yechimiga burilishini ifoda etadigan yangi integral ilmiy yo‘nalishning nomi batamom mustahkamlandi.Syezd garchi geoekologiya rivojlanishning ko‘pgina yo‘nalishlarini belgilab bergan bo‘lsada, uning metodologik asosini – predmeti, ob’yekti,maqsad va vazifalari, asosiy tushunchalari, boshqa fanlar bilan aloqalarining aniq qoidalarini belgilamadi. Geoekologiya geografiyada ekologik metodlarni qo‘llanilishi asosida tarkib topganligi bois u hayotning mavjudligi va rivojlanishining geografk jihatlarini tahlil qiladi. Geoekologiya o‘ziga xos mustaqil yo‘nalish bo‘lib, u tadqiqot metodlariga ko‘ra jamiyatning atrof – muhit bilan o‘zaro munosabatlari to‘g‘risidagi bilimlar sohasini hosil qiladi. Mohiyatiga ko‘ra, geoekologiya tabiat holatini va xo‘jalik faoliyatini bu o‘zaro munosabatlarni turli iyerarxik darajalarda optimallashtirish maqsadlarida tartibga solishni ta’minlamog‘i lozim. Bunday holda geoekologik tadqiqotlarning muhim vazifalaridan biri landshaftlarning rivojlanishi, saqlanishi va mavjudligini hamda uning unumdorligini ta’minlaydigan mexanizmlar orasidagi o‘zaro aloqalarni ochib berishdan iborat. Bu vazifani bajarish uchun geografiyada geosistemali konsepsiya qo‘llaniladi. Shu nuqtai nazardan landshaftning mavjudligi uning o‘z-o‘zini uyushtira olish va o‘z–o‘zini tartibga solishning natijasi sifatida qaraladi. Shu sababli hozirgi geoekolgiya landshaft ekologiyaga nisbatan kengroq qamrovga ega bo‘lgan integral ilmiy yo‘nalishga aylandi. Hozirgi paytda geoekologiya tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlar oralig‘ida turadigan, jamiyat o‘zaro ta'siri natijasida bujudga keladigan hududiy va sistemali uyushgan jarayonlar va hodisalarni turli miqyoslarda o‘rganadigan integral ilmiy yo‘nalish hisoblanadi. Taniqli nemis olimi H. Noymeyster (Neumeister, 1988) ham geoekologiyaning mohiyatini bayon qilishga bag‘ishlangan kitobini “Geoekologiya” deb nomlagan. Ammo, ta’kidlash lozimki, ekologik muammolarning geografik jihatlari ko‘pchilik geograflarning diqqat – e’tiborida bo‘lsada, garchi bu muammo hozirgi geografiyaning muhim vazifalaridan biriga aylangan bo‘sada, geoekologiyaning nazariy maslalari kam o‘rganilgan masalalardan biri bo‘lib qolmoqda.

Geoekologiyaning nazariy asoslari hali to`liq yaratilganicha yo`q. Hozircha tushunchalarni yaratish, ularning mazmuni va hajmini chegaralash zarur. Zero, har bir fanning asosiy tushunchalarini belgilashdagi noaniqliklar shu fanning rivojlanishiga tusqinlik qiladi. Hozirgi paytga geoekologiyaning ayrim yo‘nalishlari belgilangan bo‘lsada, uning metodologik asosi (ob’yekti, predmeti, maqsadi, vazifalari va fanlar tizimida tutgan o‘rni) to‘g‘risidagi masalalar hanuzgacha batamom o‘z yechimini topganicha yo‘q va uning kompetentligining “maydoni” va chegaralarini belgilash hozirgi paytda ham aniq tadqiqot faoliyatining e’tiboridagi predmet bo‘lib qolmoqda. Geoekologiyaning qiyofasi, status – kvo va qamrab olish predmeti to‘g‘risida yagona – fikr mulohaza yo‘q. Bu sohada munozaralar davom etgan holda turli mulohazalar bildirilmoqda, ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Geografik qobiq doirasidagi tabiiy muhit holatini baholash zaruriyati va bu holatning puxta tahlili va bashorati geografiya va ekologiya fanlariga batamom yangi vazifalarni yuklaydi. Tabiiy muhit holatini sifat jihatdan yangitdan tasvirlashni, intensiv antropogen ta’sirlar sharoitlarida atrof tabiiy muhitda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘rganish bashorat qilishni taqoza etadi. Hozirgi paytda integrativ ilmiy yo‘nalish sifatida shakllanayotgan geokologiyaning rivojlanishidagi eng muhim bosqichlarni tabiiy muhit holatini kuzatish va baholashni (monitoringini) ilmiy asoslash va biosferaning jamiyat bilan o‘zaro ta’siridagi ekologik rezervini biosfera barqarorligi konsepsiyasiga asoslangan holda ochib berish tashkil etadi. G.S.Makuninaning fikricha (1992), geoekologiyaning metodologik asosi ni hayot va uning tabiiy, sotsial va texnogen hosilalarini o‘z ichiga oladigan muhitning birligi tamoyili tashkil etadi. G.S.Makuninaning bu fikrini I.Nazarov () qo‘llab quvvatlaydi. Geoekologik tadqiqotlar ham ekologik, ham geografik yondashuvlarga asoslanadi. S.B. Lavrovga ko‘ra (1989), geoekologik tadqiqotlarning strategik maqsadi jamiyatni hududiy tashkil etish maqsadlari uchun atrof muhitni hududiy tashkil etishdan iborat.

G.S.Makunina (1989) geoekologiyani geografiyadagi yangi ilmiy yo`nalish, deb hisoblagan holda bu yo‘nalish biosenozlar va inson atrof muhitining uzoq muddatda harakatlanadigan va takrorlanadigan qisqa muddatli tabiiy va antropogen omillarga bog‘liq bo‘lgan o‘zgaruvchan holatini va uning resurslaridan oqilona foydalanishni o‘rganadi. Uning fikricha, geoekologik tadqiqotlar – jamiyat yashaydigan tabiiy muhitni o‘rganish, uning rivojlanish tendensiyalarini bashoratlashtirish, landshaft – ekologik bahosi va ekspertizasi orqali muhit xossalarini boshqarishdan iborat. N.F.Reymersning ta’riflashicha (1990) geoekologiya – biologiya (geografiya)ning biosferagacha bo‘lgan yuqori iyerarxik darajadagi ekosistema (geosistema)larni tadqiq qiladigan bo‘limidir. Bu fikrni A. Rafiqov ham qo‘llab – quvvatlaydi. Uning fikricha yangi ilmiy yo‘nalish sifatida geoekologiya tirik organizmlarni (shu jumladan odamni ham) bir – birlari va atrof muhit bilan bo‘lgan munosabatlarini ma’lum tabiiy chegaralangan hududlarda o‘rganadi, boshqacharoq aytganda barcha ekologik jarayonlarni geografik sistemalar fatsiyadan boshlab geografik qobiq miqyosida o‘rganadi (2001). Y.P. Seliverstov (1990) geoekologiyani tabiiy geografiyaning tabiiy muhitni zo‘ravonlik bilan o‘zlashtirish, tabiiy – antropogen (texnogen) sistemalarni bunyod qilish yo‘li bilan “odamlarning qurilayotgan uyi”togrisidagi fan, yoki geografiyaning yirik yo‘nalishidir. K.M. Petrov (1993) geoekologiyani geografik, biologik va sotsial – ishlab chiqarish sistemalarining o‘zaro ta'siri to‘g‘risidagi fandir, deb hisoblaydi. Uning fikricha, XX asrning saksoninchi yillaridan boshlab tabiat va jamiyat ozaro ta'sirini global miqyosda geoekololgiyaning ob'yektini geografik qobiq, biosfera va texnosferaning uch birligi tashhkil etadi. K.M. Petrovga ko‘ra, zamonaviy (umumiy) ekologiya tor ma'nodagi geoekologiya yoki landshaft ekologiyaga hamda muayyan geografik sharoitlardagi inson faoliyatining uyg'unlashuv yo‘llarini belgilaydigan sotsial (ijtimoiy) ekologiyaga ajratiladi. V.A. Vronskiy o‘zining ekologiyaga doir log‘atida (2002) landshaft ekologiya va geoekologiya tushunchalarini sinonimlar sifatida qaragan holda ularni

geografik va ekologik nuqtai nazardan ekosistemalardagi kompleks o‘zaro munosabatlari haqidagi ta’limot, deb hisoblaydi. Ma`lumki, “ob’yekt” va “sub’yekt” terminlari lo`g`aviy jihatdan bir xil mazmunga ega. Ammo “…ob’yekt serqirra borliq, hodisa va voqealar bo‘lib, birgina fan uchun emas, balki ko‘p fanlar birikmasi uchun xizmat qiladi. Har bir fan hodisa va voqealarning bir tomonini (aspektini) o‘rganadi. Ammo shu “bir tomoni yoki aspekti” fanning predmetini” tashkil etadi. Shu nuqtai nazardan qaralganda barcha geografik fanlarning umumiy ob‘yekti bitta bo‘lib, uning ayrim jihatlari yoki alohida bir tomonlari hususiy geografik fanlarning predmelarini tashkil etadi. Fanning ob’yekti uning tadqiqot sajiyasi va yo‘nalishini belgilovchi vazifalar, muammolar va masalalr asosida shakllanadigan takliflar majmuasidan iborat” (Soliyev,1999). Shu sababli geografiyada tarkib topgan va rivojlanayotgan geoekologiyaning o`rganish ob’yekti ni geografik qobiq tashkil etadi. Geoekologiyaning o‘rganish ob’yekti ni geografik qobiqning inson hayoti va ishlab chiqarish faoliyati kechadigan atrof muhitni tashkil etuvchi turli kattalikdagi (fatsiyadan geografik qobiqqacha) geosistemalar (landshaftlar) tashkil etadi. Binobarin, geosistemalar atrof muhitni va geografik qobiqni yaxlit moddiy sistema sifatida shakllantiradi. Tabiiy va antropogen landshaftlarning hozirgi holatini, ularda kechayotgan jarayonlarning yo`nalishni taqqoslash tabiatdan oqilona foydalanishning ekologik asoslarini ishlab chiqish, muayyan landshaft doirasida ekologik jihatdan sog`lomlashtirish imkonini beradi. Ammo geoekologiyaning ob’yekti (predmeti) masalasida hozircha umume’tirof etilgam fikr shakllanganicha yo‘q. Atrof muhitni tashkil etuvchi tabiiy sistemalar (Gerasimov, 19 ), shuningdek, “ekosistema” (Hagget, 19, Вронский , 2002), “landshaft” yoki “geosistema” (Dudosh, 1973; Sharipov, 2006; Abdullayev, 2006), “landshaft ekolsistemasi” (Boyer,1988;) “geoekologik kompleks”(Makunina,1989), “geoekologik sistema” (Pozdeev, 1989; Nazarov, 2002), va boshqa nomlanishlarga ham ega.

Geoekologiydagi nazariya va metodlarning rivojlanishi turli iyerarxik darajadagi modellashtirishning sistemali tahlilini qo‘llash, geografik aloqalarning matematik bayonini kuchaytirish, geografik qobiq monitoringi haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish, tabiiy jarayonlarni boshqarishga imkon beradigan metod va yondashuvlarni ishlab chiqish, masofaviy zondlashtirish va uni Yerdagi kuzatishlar va o‘lchashlar bilan maqsadli birlashtirish yo‘li bilan bormoqda. I. Nazarovning () ta’kidlashicha, ekologik yondashuvning modeliga muvofiq geokologiyanig o‘rganish ob’yektni barcha kattalikdagi integral – geografik (hududiy ekologik) sistemalar tashkil etadi va bu sistemalarni u “geoekosistemalar” deb nomlash maqsadga muvofiq ekanligini ta’kidlaydi. ‘. P.Xagget (1979) va geografiyaning bir qatyor nazariyotchilari ekologik sistemani yok ekosistemani geografiyaning predmeti deb hisoblaydilar. L.Y.Smirnov (1982) fikricha, geoekologiya odamni, u yaratgan texnikani o‘z ichiga oladigan jonli olam va jamiyatning atrof muhit bilan o‘zaro aloqasi va o‘zaro taqozasi to‘g‘risidagi bilimlarning bir butun sistemasidir. B.E.Alayev fikricha (1983), geoekologiyaning tadqiqot ob’yektini hududiy ekologik sistemalar tashkil etadi va geoekologiya sotsial – iqtisodiy geografiya fanlariga mansub. Bizning fikrimizcha geoekologiyaning tadqiqot ob’ekti uchun yangi nom “yaratish” shart bo‘lmasa kerak. Zero, geoekologiya geografik tadqiqotlarda ekologik yondashuvning qo‘llanilishi, ya’ni landshaftni ekosistema sifatida o‘rganish natijasida lanshaft ekologiyaning tarkib topishi jarayonida tarkib topdi va rivojlandi.Ma’lumki, landshaft hududiy asos, resurs va muhitlik xususiyatlariga ega. Ikkinchidan, yuqorida ta’kidlanganidek, landshaft geosistema sifatida atrof muhitni tashkil etadi. Geoekologiyaning predmeti ni tabiat va jamiyatning ozaro ta’siri kechadigan geografik qobiqning yaxlit sistema sifatidagi tabiiy muhit tashkil etadi.Shu sababli geoekologiya tabiat va jamiyat ozaro geografik qobiq bir butunligining asosi sifetida hududiy tashkil etish togrisidagi ta’lmot bolib xizmat qilishi lozim.

M.F.Glazovskaya (1988) ta’kidlaganidek, landshaft nafaqat tabiiy jarayonlar samarasi bo‘lib qolmasdan, u ayni paytda o‘zaro ta’sirni amalga oshiruvchi sistema sifatida qaralmofi lozim. Geoekologiyaning asosiy maqsadi atrof muhitni tashkil etuvchi geosistemalardan samarali foydalanish maqsadida ularga insonning ta'sirini optimallashtirishdan iborat. Bunda geosistemalarning tabiiy salohiyatidan imkon darajasida ko‘proq foydlanilgan holda ularda atrof muhitning hayotiy faoliyatini me'yorida bo‘lishini ta'minlaydigan biologik, fizikaviy va kimyoviy xossalarini saqlab qolish imkonini beradigan ekologik muvozanatni ta'minlash nazarda tutiladi. Amerikalik olim P.G. Risserning fikricha, landshaft ekologiyaning asosiy maqsadi landshaftlarda kechadigan turli tabiiy va antropogen jarayonlarning sajiyasini belgilashdan iborat (Risser, 1987). Dastlab К.Тroll landshaft ekologiyaning asosiy vazifasi aerofotosuratlarni tadqiq qilishdan iborat ekanligini ta’kidlagan holda landshaft ekologiya “Yer yuzasining makondagi (hududiy) ekologiyasidir” deb fikr bildirgan edi. “Landshaft ekologiya” terminini qo‘llaganda K.Troll landshaftlarning tashqi qiyofasini, ularning hududiy taqsimlanishini va ularda kechadigan jarayonlarni yaxlit holda qamrab olishi zarur ekanligini nazarda tutgan Keyinroq K.Troll (1963) tabiiy hodisalarning o‘zaro ta’sirini o‘rganish maqsadida Yer yuzasining hududiy tabaqalashuvini hamda ekologik sistema sifatida o‘rganadigan muayyan ekotopda hodisalarning o‘zaro ta’sirini tadqiq qilish landshaft ekologiyaning vazifalaridan biri, deb hisoblaydi. Uning fikricha, landshaft ekologiya “landshaftning muayyan qismidagi tirik turkumlar va ularning muhiti orasidagi o‘zaro munosabatlarga bog‘liq bo‘lgan asosiy komplekslarni organish bilan shug‘ullanishi lozim” (Troll, 1972). Umumiyroq qilib aytganda, landshaft ekologiyaning asosiy vazifasi hudud bo‘yicha ekologik o‘zgarishlarni funktsional tahlil qilishdan iborat. K.Troll landshaft ekologiyaning asosiy vazifalarini:

1) tabiiy hodisalarning hududiy o‘zaro ta’sirini o‘rganish bilan Yer yuzasining hududiy tabaqalashuvini (“gorizontal” yondashuv) tadqiq qilish; 2) ekologik sistema (ekosistema) sifatida o‘rganilayotgan muayyan ekotopdagi hodisalarning o‘zaro ta’sirini (“vertikal” yondashuv) tadqiq qilishdan iborat, deb belgilaydi. Uning fikricha “landshaft ekologiya” termini o‘zida har ikkala yondashuvni, ya’ni muayyan hudud ( rayon)ni uning tabiiy ekologik tuzilmasiga har bir ekotopda uning asosiy o‘zaro munosabatlariga mos holda o‘rganishni mujassamlashtiradi. Boshqacharoq qilib aytganda, landshaft ekologiyaning ob’yektini Yer yuzasidagi tabaqalashuvni ifodalaydigan tabiiy – hududiy komplekslar (landshaftlar) hamda muayyan tabiiy – hududiy kompleksni band etgan senozlar va ekotoplar tashkil etadi. Nemis olimlarining fikricha, geoekologiyaning asosiy vazifasini “… geosistemalarning tabiat qonunlari taqozasiga bog‘liq bo‘lgan tuzilmasini, ularning inson tomonidan boshqariladigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlari doirasidagi mayli va funksiyalarini o‘rganish” tashkil etadi (X.Barsh, H.Rixter,1976). XX asrning 30-yillarida amerikalik olimlar tomonidan geografiyani inson ekolgiyasi to‘g‘risidagi fan sifatida tushunish to‘g‘risida g‘oya bildirilgan edi (H.Barrouz,1923). V.B. Sochavaning yozishicha (1970), 1922 yilda H.H.Barrouz amerika geograflari uyushmasiga yo‘llagan “Geografiya inson ekologiyasi sifatida” deb nomlangan prezidentnomasida geografiya odamlar va hudud orasidagi munosabatlarni o‘rganishi kerak, degan shu davr uchun original bo‘lgan vazifani qo‘yadi. U geografiya insonning atrof muhit bilan aloqalarini o ‘ rganishga o ‘ z e’tiborini jamlashi lozim ekanligini isbot qilib bergan edi. Bu g‘oya keyinchalik ingliz tadqiqotchilarining ishlarida rivojlantirildi(Eyre,Jones,1966). Tabiiy geografiyada landshaft ekologiyasining nazariyasi taklif etildi. Mazkur nazariya keyinchalik nemis olimlarining say`i-harakatlari tufayli mustaqil ilmiy yo‘nalish – geoekologiya sifatida rivojlandi. . Keyinroq K.D. Glinka (1927), uning ortidan L.S. Berg V.V.Dokuchayevning ekologik tamoyillarini landshaftshunoslikda qo‘llash mumkinligini ko‘rsatdi. Ularning tashabbusi tufayli

landshaftlarning ekologik–resurslik va muhitlik xususiyatlari tadqiq qilina boshlandi. A.Tensli 1935 yilda fanga birinchi bo‘lib ekosistema tushunchasini kiritdi va ular to‘g‘risidagi ta’limotga asos soldi. Geograflar bu sohada ekologlardan ko‘p ham ortda qolishmadilar. Chunki L.G. Ramenskiyning turli yashash joylari va hayot muhitining bog‘liqligi to‘risidagi ekotopologiya ta’limotni yaratdi. L.G. Ramenskiyning yer ekologiyasi, yoki ekotopologiya, - turli yashash joy yoki hayotiy muhitning tashqi bog‘liqligi to‘g‘risidagi ta’limotdir”. Uning bu kontsepsiyasi ekologiyani geografiya bilan yaqinlashtirdi. L.G.Ramenskiyning ekotopologiya (yerlar ekologiyasi) kontsepsiyasi mohiyatiga ko‘ra K. Trollning landshaft ekologiya kontsepsiyasiga juda yaqin turadi. 1939-yilda K.Troll mohyatiga ko‘ra “yerlar ekologiyasi”ga o‘xshash “landshaft ekologiya“ termini taklif qildi. XX asrning 40 – yillarida ko‘pgina fanlar amaliy maqsadlarda aerofotosuratlar metodlaridan samarali foydalanila boshlandi. Jahon miqyosida aerofotosuratlar yordamida olib borilgan tadqiqotlarning metodlari va natijalarini sharhlash maqsadida nemis geografi K. Troll 1939 – yilda bu metodlarni kam o‘rganilgan yerlarni kelgusida geografik tadqiqotlarning vazifalari sifatida foydalanishni taklif etadi. Keyinroq K.Troll (1963) tabiiy hodisalarning o‘zaro ta’sirini o‘rganish maqsadida Yer yuzasining hududiy tabaqalashuvini hamda ekologik sistema sifatida o‘rganadigan muayyan ekotopda hodisalarning o‘zaro ta’sirini tadqiq qilish landshaft ekologiyaning vazifalaridan biri, deb hisoblaydi. Uning fikricha, landshaft ekologiya “landshaftning muayyan qismidagi tirik turkumlar va ularning muhiti orasidagi o‘zaro munosabatlarga bog‘liq bo‘lgan asosiy komplekslarni organish bilan shug‘ullanishi lozim” (Troll, 1972). Umumiyroq qilib aytganda, landshaft ekologiyaning asosiy vazifasi hudud bo‘yicha ekologik o‘zgarishlarni funktsional tahlil qilishdan iborat. Boshqacharoq qilib aytganda, landshaft ekologiyaning ob’yektini Yer yuzasidagi tabaqalashuvni ifodalaydigan tabiiy – hududiy komplekslar (landshaftlar) hamda muayyan tabiiy – hududiy kompleksni band etgan senozlar va ekotoplar tashkil etadi.

XX asrning 70-yillarida Germaniya, Avstriya, Shveysariya, Chexiya, Slovakiya, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va AQShda landshaft ekologiyaga doir tadqiqotlar ancha kuchaydi. Bu yillarda landshaftlarni tadqiq qilishda universal ilmiy metodlardan biri bo‘lgan ekologik metodlar keng qo‘llanila boshlandi. Bu metodlar har qanday sistemani, jumladan geosistemalar (landshaftlar)ni ham tadqiq qilishda samarali foydalanila boshlandi. Ekologik sistemalarni landshaftning topologik komponentlari sifatida o‘rganishda ekosistemani tashkil etuvchi barcha elementlarinng o‘zaro aloqalariga hamda ekologik va landshaft – geografik tamoyillari asosida “hayot muhiti”ning shakllanishi masalalariga qaratiladi. ХХ а srning 70—yillarida Slovakiya Fanlar akademiyasining Landshaft biologiyasi (keyinchalik eksperimental va ekologiya) instituti har uch yilda bir marta xalqaro simpoziumlarni o‘tkaza boshladi. Bu simpoziumlarda lanshaft biologiyasi va ekologiyasiga hamda “hayot muhiti”ni yaxshilash va muhofaza qilishga doir nazariy muammolar muhokama qilindi. 1974-yilda Y simpoziumda landshaft ekologiyaning Xalqaro uyushmasini (LEXU) tashkil etish g‘oyasi vujudga keldi. Kompleks landshaft tadqiqotlarini kuchaytirish maqsadida 1972-yilda landshaft ekologiyasini o‘rganish jamiyati tashkil etildi. 1981-yilda bu jamiyatning tashabbusi bilan landshaftlar ekologiyasi muammolri bo‘yicha I Xalqaro kongress o‘tkazildi, 1984-yilda esa Daniyada landshaft ekologiyaning Xalqaro uyushmasining simpoziumi bo‘lib o‘tdi. Landshaft ekologiyaning Xalqaro uyushmasining dasturlari va qarorlarida landshaft ekologiya tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirining turli jihatlarini bir qator fanlarning metodlari va konsepsiyalarridan foydalangan holda hududiy rivojlanishning rejalarini asoslash uchun foydalaniladigan fanlararo soha deb qaraladi. XX asrning 80–90 yillarida landshaft ekologiyaga doir tadqiqotlarga AQSh geograflari salmoqli hissa qo‘shdilar. Bu tadqiiqotlarda landshaftlarni o‘rganish ekologiyadagi yangi ilmiy sohani (fanni) tashkil etadi va unda landshaftlarning makon va zamondagi xilma – xillik (heterogenlik) xususiyatlariga asosiy e‘tibor qaratiladi. Amerikalik olimlarning fikriga ko‘ra, landshaft ekologiya, shuningdek,

hududiy xilma – xillikning rivojlanishi va dinamikasini, uning biotik va abiotik jarayonlarga ta’sirini o‘rganadi (“Landscape Heterogen.and. Disturb.,” 1987). Bu tadqiqotlarda landshaftlarni o‘rganish ekologiyadagi yangi ilmiy sohani tashkil etadi. Landshaftlarning makon va zamondagi xilma-xillik (heterogenlik) xususiyatlariga asosiy e’tibor qaratildi. Amerikalik olimlarning fikriga ko‘ra landshaft ekologiya murakkablikning yangi darajasiga, aynan tabiiy hududiy sistemalarning uyushganligini o‘rganish darajasiga chiqqan. Mazmuni va mohiyatiga k‘ora ingliz geografi K. Gregorining (K.J. Gregory, 1985) atrof muhitni o‘rganishga doir tadqiqotlari geoekologik tadqiqotlarga juda yaqin.Uning fikricha atrof muhitga antropogen ta’sirlarni o‘rganish mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatida ajratilishi lozim. Bu ilmiy yo‘nalishda geografiyaning har ikkala tarmog‘ining yaqinlashuvi sodir bo‘lsada, masalaning murakkabligi fanlararo tadqiqotlarni taqoza etadi. Ingliz geografi A.P.Vink (1983) “landshaft ekologiya (Landscape ekology)” terminini qo ‘ llaydi. U bu termini dastlab K.Troll geografiyaning (landshaftning) biologiya (ekologiya) bilan o ‘ zaro ta’siri natijasini belgilash uchun taklif etilganligini qayd etgan holda lanshaft ekologiyasining bosh vazifasi landshaftni uning biosfera va antroposfera orasidagi aloqalarga binoan tasvirlash va tavsiflashdan iborat ekanligini ta’kidlaydi. Landshaft ekologiyasi bo‘yicha Xalqaro uyushmaning dasturlari va qarorlariga ko‘ra (1984), lanndshaft ekologiya deb fanlararo soha tushuniladi. Bu sohalar tabiat va jamiyat oaro ta’sirining turli jihatlarini ko‘pgina fanlarning metodlari va kontsepsiyalaridan foydalangan holda hududiy rivojlanishning rejalarini asoslash uchun foydalaniladi. Bir qator olimlarning fikricha, lanshaft ekologiya landshaftlardagi tabiiy balans to‘g‘risidagi ta'limotga aylandi (Sochava, 1970; B а uer, V а ynichky е , 1971; Risser, 1987; Boyer, 1988; Neumeister, 1988). Landshaftlarni ekologik jihatdan o‘rganish bilan shug‘ullangan R.J. Boyerning (1988) fikricha, landshaftlar ekologiyasi geografik nuqtai nazardan qaralganda Yer uyzasidagi muayyan joylarda abiotik va biotik omillar orasidagi

aloqalar tizimini o‘rganadigan fan bo‘lib, bu joylar integral, majmuiy hosilalar sifatida qaralishi lozim. R.J. Boyer landshaftlar ekologiyasini fundamental va amaliy landshaft ekologiyasiga ajratadi. Uning fikricha, fundamental landshaft ekologiyasi landshaftlarning quyidagi 3 tavsifiga: 1) hududning xossalari va turli landshaft ekosistemalarining taqsimlanishi o‘rtasidagi hududiy aloqalar tuzilmasiga; 2) landshaft funktsiyasiga, ya’ni landshaft ekosistemalaridagi va ular orasida sodir bo‘ladigan energiya va modda oqimiga va 3) zamondagi lanshaft xilma – xilligining tuzilmasi va funksiyalaridagi o‘zgarishlarga asosiy e’tiborini qaratadi. P.G. Risserga (1987) ko‘ra landshaft ekologiya landshaftlarni o‘rganishda ularning quyidagi o‘ziga xos belgilariga asosiy e’tiborini qaratmog‘i lozim: 1) ekosistemalar muayyan tiplarining guruhlari; 2) bu guruhlarning ekosistemalari orasidagi modda va energiya harakati va o‘zaro ta’sirining mavjudligi; 3) geomorfologik va iqlimiy jihatdan umumiyligi; 4) toyinishlar rejimining umumiyligi;5) guruhlar ichidagi ekosistemalarning nisbiy boyligi. Hozirgi geoekologiya nemis geografi K.Tpoll asos solgan landshaft ekologiyaning tadrijiy rivojlanishi asosida tarkib topdi va rivojlanmoqda.Hozirgi geoekologiya nemis geografi K.Tpoll asos solgan landshaft ekologiyaning tadrijiy rivojlanishi asosida tarkib topdi va rivojlanmoqda. Geografik tadqiqotlarda ekologik yondashuv keng qo‘llanila boshlandi. Geografiyaning ekologiyalashuvi fanning “jamiyat – tabiat” tizimidagi o‘zaro munosabatlarini boshqarishning sotsial – iqtisodiy muammolar yechimidagi ishtiroki nuqtai nazaridan qaraladi. Geografik qobiqning tadrijiy taraqqiyotini, geografik qobiq va biosfera o‘zaro aloqalarini ekologik muammolar yechimining tabiiy asosi sifatidagi fundamental tadqiqotlarni kuchaytirish imkoniyatlarini beradi. Geografiyaning ekologiyalashuvi uning ichki tuzilishi va rivojlanishiga integrativ ta'sir ko‘rsatdi hamda tabiiy va sotsial – itisodiy geografik kichik tizimlarining jipslashuviga olib keldi. Hozirgi geografiyaning apparati yordamida ekologik muammolarni o‘rganish geoekologik tadqiqotlar deb nom oldi . Ayni bir paytda ham ekologik ham geografik yondashuvlarga asoslanadigan geoekologik tadqiqotlar jamiyatning

tabiiy muhitini o‘rganish, muhit rivojlanishining yo‘nalishlarini bashorat qilish, muhitning xossalarini geografik - ekolgik jihatdan baholash va ekspertiza qilish orqali boshqarishni o‘z ichiga oladi. Boshqacharoq qilib aytganda, geoekologik tadqiqotlar muayyan hududda tabiiy muhitga inson faoliyatining ta’siri oqibatlarini aks ettiradigan tadqiqotlardir. Bu yondashuvlarda juda ko‘p umumiyliklar mavjudligi sababli o‘ziga xos xususiatlarga ega bo‘lgan sintetik sajiyadagi geografik - ekologik (geoekologik) yondashuv vujudga keldi. Geoekologik yondashuv inson va tabiat o‘zaro ta’sirining makon va zamondagi qonuniyatlarini o‘rganishni, tabiiy – antropogen geosistemalarni ularning dinamikasi tendentsiyalarini tahlil qilish asosida o‘zgarishi bashoratining tamoyillarini ishlab chiqishni, tabiatning xo‘jalik tadbirlari keltirib chiqargan o‘zgarishi tiplarinin baholashni nazarda tutadi. Bu yondashuv atrof muhitni muhofaza qilish jarayonlarida ham ekologik, ham geografik yondashuvlardan foydalanish muhim ekanligini ko‘rsatadi. Rossiya va MDHning boshqa mamlakatlarida geoekologiyaning ilmiy yo‘nalish sifatida tarkib topishi geografik-ekologik tadqiqotlarning rivojlanishi A.Y.Voeykov, V.V. Dokuchayev, K.D. Glinka, L.S. Berg, L.G.Ramenskiy, V.N.Sukachyov, D.N. Kashkarov,A.A. Grigoryev, I.P.Gerasimov, B.B. Polinov, V.B.Sochava, M.A. Glazovskaya, A.I.Perelman, A.M.Ryabchikov, F.N.Milkov, A.G.Isachenko, S.B.Lavrov, Y.D. Dmitryevskiy, G.S. Makunina va boshqa ko‘pgina geograf olimlarning nomlari bilan bog‘liq. L.G.Ramenskiyning ekotopologik, V.N. Sukachyovning biogeotsenozlar, F.N. Milkovning antropogen landshaftlar, I.P.Gerasimovning konstuktiv geografiya, V.B. Sochavaning geosistemalar to‘g‘risidagi ilmiy konseptsiyasi va D.N. Kashkarovning ekologik – geografik tadqiqotlari geoekologiyaning shakllanishi va rivojlanishiga asos bo‘ldi. Geografiyaning, ayniqsa landshaftshunoslikning ekologiya bilan hamkorligining rivojlanishida V.B.Sochavaning ancha katta hissa qo‘shdi. Bu fanlarning yaqinlashuvida V.B.Sochava tomonidan tabiiy-geografik fatsiyalar to‘g‘risidagi ta’limotning asoslsnishi ayniqsa muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu yo‘nalish geotopologiya deb nom oldi. Umuman V.B. Sochavaning tadqiqotlari

mohiyatiga ko‘ra nemis geoekologiyasiga ancha yaqin turadi. XX asrning 40- yillaridan boshlab V.N. Sukachyev biotsenozlar to‘g‘risidagi ta’limotning asosi bo‘lib xizmat qiladigan biogeotsenozlar to‘g‘risidagi tasavvurni shakllantirdi.Geografik va ekologik g‘oyalarning bir-biriga o‘zaro o‘tishida va rivojlanishida D.N. Kashkarovning xizmati ayniqsa katta bo‘ldi. D.N. Kashkarov ekologiyada ekologik – geografik metodni asosiy deb hisoblagan. I.P.Gerasimovning ishlarida tabiatdan foydalanish tamoyillarini takomillashtirishga doir tadqiqotlarni amalga oshirishni boshqarishga amalga oshirishda faol ishtirok etish uchun konstruktiv geografiya konsepsiyasi ilgari surildi.Dastlab К.Тroll landshaft ekologiyaning asosiy vazifasi aerofotosuratlarni tadqiq qilishdan iborat ekanligini ta’kidlagan holda landshaft ekologiya “Yer yuzasining makondagi (hududiy) ekologiyasidir” deb fikr bildirgan edi. “Landshaft ekologiya” terminini qo‘llaganda K.Troll landshaftlarning tashqi qiyofasini, ularning hududiy taqsimlanishini va ularda kechadigan jarayonlarni yaxlit holda qamrab olishi zarur ekanligini nazarda tutgan. Taniqli nemis geografi E.Neef (1974) ta’biricha “…landshaft ekologiya garchi materiya uyushuvining tabiiy qonuniyatlarini o‘rganishga yo’naltirilgan bo‘lsada, u kishilarning faoliyati taqozasi va muayyan darajada tabiiy aylanma harakatga dahldor bo‘lgan hodisalarni qamrab olishga ham da’vat qilingan… Bunday vaziyatda tabiatga insonning muhim ta’sirining voqealari va bu voqealar tufayli tabiiy muhitning o‘zgarishlari ilmiy tahlilning predmetiga aylanadi” (55-b.). Geografik tadqiqotlarda ekologik yondashuv keng qo‘llanila boshlandi. Geografiyaning ekologiyalashuvi fanning “jamiyat – tabiat” tizimidagi o‘zaro munosabatlarini boshqarishning sotsial – iqtisodiy muammolar yechimidagi ishtiroki nuqtai nazaridan qaraladi. Geografik qobiqning tadrijiy taraqqiyotini, geografik qobiq va biosfera o‘zaro aloqalarini ekologik muammolar yechimining tabiiy asosi sifatidagi fundamental tadqiqotlarni kuchaytirish imkoniyatlarini beradi. Geografiyaning ekologiyalashuvi uning ichki tuzilishi va rivojlanishiga integrativ ta'sir ko‘rsatdi hamda tabiiy va sotsial – itisodiy geografik kichik tizimlarining jipslashuviga olib keldi.

Chunki R.C. Clements (1973) ta’kidlaganidek, “ehdilikda biz landshaftni fizikaviy, kimyoviy va biologik sistemalarni o‘z ichiga oladigan dinamik jarayon sifatida, qisqacharoq qilib aytganda, ekosistema sifatida ko‘ra bilmog‘imiz lozim” Geografik muammolar yechimida ekologik yondashuv amaliy geografiyaning bir qator masalalari yechimida juda samarali bo‘ldi va geografiyaning ushonchli hamkorligini kuchayishi uchun zamin yaratdi. Haqiqiy ekologik yondashuv atrof muhit hududiy tuzilmasining tahlilisiz yaxlit bo‘la olmaydi. Shu sababli ekologik yondashuv geografik tadqiqotlarni ham o‘z ichiga olishi lozim. Geografik va ekologik yondashuvlarning yaqinlashuviga artof tabiiy muhitni sistemalar nazariyasi nuqtai nazaridan talqin qilish imkon berdi. Bu ikkala yondashuv orasidagi umumiylik shundaki, ular atrof muhitning alohida elementlari va komponentlarini yoki hodisalarini emas, balki ularning sistemalarini (komplekslarini) o‘rganishga qaratilgan. Hozirgi geografiyaning apparati yordamida ekologik muammolarni o‘rganish geoekologik tadqiqotlar deb nom oldi. . Hozirgi geografiyaning apparati yordamida ekologik muammolarni o‘rganish geoekologik tadqiqotlar deb nom oldi.Ayni bir paytda ham ekologik ham geografik yondashuvlarga asoslanadigan geoekologik tadqiqotlar jamiyatning tabiiy muhitini o‘rganish, muhit rivojlanishining yo‘nalishlarini bashorat qilish, muhitning xossalarini geografik - ekolgik jihatdan baholash va ekspertiza qilish orqali boshqarishni o‘z ichiga oladi. Boshqacharoq qilib aytganda, geoekologik tadqiqotlar muayyan hududda tabiiy muhitga inson faoliyatining ta’siri oqibatlarini aks ettiradigan tadqiqotlardir. Bu yondashuvlarda juda ko‘p umumiyliklar mavjudligi sababli o‘ziga xos xususiatlarga ega bo‘lgan sintetik sajiyadagi geografik - ekologik (geoekologik) yondashuv vujudga keldi. Geoekologik yondashuv inson va tabiat o‘zaro ta’sirining makon va zamondagi qonuniyatlarini o‘rganishni, tabiiy – antropogen geosistemalarni ularning dinamikasi tendentsiyalarini tahlil qilish asosida o‘zgarishi bashoratining tamoyillarini ishlab chiqishni, tabiatning xo‘jalik tadbirlari keltirib chiqargan o‘zgarishi tiplarinin baholashni nazarda tutadi. Bu yondashuv atrof muhitni muhofaza qilish

jarayonlarida ham ekologik, ham geografik yondashuvlardan foydalanish muhim ekanligini ko‘rsatadi. K. Troll 1966 – yilda Mexiko shahrida bo‘lib o‘tgan Tropik Amerikaning tog‘ hududlariga bag‘ishlangan simpoziumda qilgan ma’ruzasida ingliz tilida “landshaft ekologiya” tushunchasining sinonimi sifatida “geoekologiya ( Geoekology )” tushunchasini ham qo‘llaydi. K. Troll bu terminlarni geografiya va biologiya o‘zaro tutashgan tabiatshunoslik sohasini belgilash uchun qo‘llagan edi, zero landshaft ekologiya geografiya (landshsaftshunoslik) va biologiya (ekologiya) oralig‘ida tarkib topganligi sababli bilimlarning bu sohalaridan ko‘p narsa oladi. Nemis olimlarining fikricha, geoekologiyaning asosiy vazifasini “… geosistemalarning tabiat qonunlari taqozasiga bog‘liq bo‘lgan tuzilmasini, ularning inson tomonidan boshqariladigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlari doirasidagi mayli va funksiyalarini o‘rganish” tashkil etadi (X.Barsh, H.Rixter,1976). A.G.Isachenko (1994) “geoekologiya” teminiga nisbatan “ekologik geogra- fiya” yoki “ekogeografiya” termini qo‘llash ma’qul, deb hisoblaydi. U shu sababli o‘zining o‘quv qo‘llanmasini ham “Ekologik geografiyaga kirish” (2003) deb nomlagan.Uning fikrcha, ekogeografiya uchun tabiy geosistemalar konsepsiyasi yoki hosirgi landshaftshunoslik nazariy asosi bo‘lib bo‘lib xizmat qiladi. Umuman olganda A.G.Isachenko bu borada haq, chunki landshaft ekologiya ham, uning negizida shakllangan geoekologiya ham geografiya bag‘rida shakllandi va pivojlandi. Geoekologik tadqiqotlar yo‘nalishiga ko‘ra ekologik sajiyaga ega bo‘lsada, predmeti va metodiga ko‘ra geografik sajiyadadir. Ammo “gaoekologiya” termini deyarli xalqaro miqyosda tan olinganligi sababli bu terninni va ilmiy yo‘nalish (fan) nomini o‘zgartirishga hojat bo‘lmasa kerak. Yer haqdagi ko‘pgina fanlarning nomlari ham “geo” old qo‘shimchasi bilan boshlanadi. Shuningdek, geoekologiyaning rivojlanishida tabiiy geosistemalar (landshaftlar) konsepsiyasining ahamiyati ancha katta bo‘lsa ham, geoekologik tadqiqotlar landshaftshunoslik doirasidan kattaroqdir.

K.Trollning ”landshaft ekologiya”siga nisbatan geoekologiyaning vazifalariga uning organish predmetiga yangi ob’yekt – jamiyatninning kiritilishi bilan kengaydi . Hozirgi paytda geoekologiya landshaft ekologiyaga nisbatan ancha keng qamrovga ega; shu sababli unda ikki yo‘nalish yaqqol namoyon bo‘ladi. Birinchi yo‘nalishni mazmun-mohiyatiga ko‘ra K.Troll g‘oyalarining davomi bo‘lgan labdshaft ekologiya tashkil etadi.Labdshaft ekologiyaning muhim xususiyatlaridan biri uning biosentrikligi bo‘lib, geotoplar tashqi muhitning faqat biota yashash joyining sharotlarini belgilab beradigan omillari sifatida ahamiyatga ega. Shuningdek, landshaft ekologiyaga doir tadqiqotlarda: a) landshaftlar o‘simlik va muhit o‘rtasidagi ekologik munosabatlarni tahlil qilish yo‘li bilan va b) tabiiy komplekslarning tuzilmasi va mavjudligi topologik darajada o‘rganiladi, ya'ni landshaft ekologiya ko‘p jihatdan geobotanika va landshaftshunoslik bilan bog‘liq.Ikkinchi yo‘nalishni xususiy geoekologiya tashkil etadi.Unda asosiy e’tibor yuqorida ko‘rsatilgan ikki yo‘nalishdan tasqari tabiiy kompleks (landsaft)ning tarkibiy qismlarining o‘zaro ta’siri va modda va energiya balansini tahlil qilish yo‘li bilab landshaftlarga jamiyatning ta’siriga, ya’ni jamiyat va tabiiy muhitning o‘zaro ta’siriga qaratiladi. J.Drdosh (1973) umumiy tabiiy geografiyaning tabiiy landshaftlarni o‘rganadigan qismini landshaft ekologiya yoki geoekologiya deb belgilagan edi. XX asrning 80-yillaridan boshlab olimlarning tabiat va jamiyat o‘zaro ta’siri muammolariga e’tiborining kuchayishi “geoekologiya” terminini keng qo‘llanilishiga sabab bo‘ldi. Shu tufayli geoekologiya tabiatshunoslik, jamiyatshunoslik va texnikaviy blimlarning ko‘pgina sohalari bilan chambarchas bog‘liq holda mustaqil integrativ ilmiy yo‘nalish sifatida juda tez rivojlana boshladi. Geoekologik tadqiqotlar jamiyat va tabiat o‘zaro ta'siri natijasida vujudga keladigan hududiy va tizimli uyushgan hodisalar (tabiiy, tabiiy-antropogen va antropogen geosistemalar) va jarayonlarni, ya'ni geosistemalarning mavjudligi, dinamikasi va barqarorligini, ularning o‘zaro aloqalarini o‘rganishga yo‘nalish

tutdi. Ammo, biologlardan farq qilgan holda geograflar nafaqat uning bioekologik, balki geografik va sotsial-iqtisodiy yo‘nalishlarini ham ishlab chiqishadi. Geografiyada ekologik tendensiyaning mavjudligini S.B.Lavrov ta’biricha “ekologik dominanta” ostida o‘tgan Geografiya jamiyatining 9-syezdi mustahkamladi.Bu syezdda tabiatshunoslik, jamiyatshunoslik va texnikaviy bilimlar tutashuvida turadigan va geografiyaning jamiyat va atrof muhit o‘zaro ta’siri jabhasidagi turli masalalar yechimiga burilishini ifoda etadigan yangi integral ilmiy yo‘nalishning nomi batamom mustahkamlandi.Syezd garchi geoekologiya rivojlanishning ko‘pgina yo‘nalishlarini belgilab bergan bo‘lsada, uning metodologik asosini – predmeti, ob’yekti,maqsad va vazifalari, asosiy tushunchalari, boshqa fanlar bilan aloqalarining aniq qoidalarini belgilamadi. Y.P.Seliverstov (1990) ta’biricha, geoekologiyaning asosiy maqsadlaridan biri – o‘zgarayotgan tabiiy geosistemalarning shakllanayotgan yangi noosistemalar (loyihalashtirilgan madaniy landshaftlar) bilan o‘zaro ta’sirini tahlil qilish, ularning holati va rivojlanish tendensiyalarini baholashdir. Taniqli nemis olimi H. Noymeyster (Neumeister, 1988) ham geoekologiyaning mohiyatini bayon qilishga bag‘ishlangan kitobini “Geoekologiya” deb nomlagan. U geoekologiyaning quydagi geoekologik vazifalarni belgilaydi: 1) hayotga madad berish va uni tabiiy resurslar, ulardan jahon miqyosida oqilona foydalanish haqida qayg‘urgan holda uzoq muddatli maqsad sifatida belgilash uchun tabiiy – ilmiy bilimlarni ishlab chiqish; 2) tabiatdan oqilona foydalanish tamoyili asosida tabiiy jarayonlarni boshqarishnng majmuali nazariyalarini rivojlantirish; 3) modda va energiya oqimini nazorat qilash, kuzatish va uzoq muddatli bashorati uchun majmuali metodlarni ishlab chiqish; 4) geosistemalarning dinamikasi, barqarorligi (chidamligi) va ularga bo‘lgan yuklamaning oxirgi chegarasiga doir taqiqotlar o‘tkazish; landshaftdan rejali foydalanish va atrof muhitni himoyalash masalalari uchun ilmiy shart – sharoitlarni ishlab chiqish. Hozirgi paytda geoekologiydagi nazariya va metodlarning rivojlanishi turli iyerarxik darajadagi modellashtirishning sistemali tahlilini qo‘llash, geografik

aloqalarning matematik bayonini kuchaytirish, geografik qobiq monitoringi haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish, tabiiy jarayonlarni boshqarishga imkon beradigan metod va yondashuvlarni ishlab chiqish, masofaviy zondlashtirish va uni Yerdagi kuzatishlar va o‘lchashlar bilan maqsadli birlashtirish yo‘li bilan bormoqda. K.M. Petrov (1993) geoekologiyani geografik, biologik va sotsial–ishlab chiqarish sistemalarining o‘zaro ta’siri to‘g‘risidagi fandir, deb hisoblaydi. Uning fikricha, geoekololgiyaning obyektini geografik qobiq, biosfera va texnosferaning uchbirligi tashhkil etadi. K.M. Petrovga ko‘ra, zamonaviy (umumiy) geoekologiya tor ma’nodagi geoekologiya yoki landshaft ekologiyaga hamda muayyan geografik sharoitlardagi inson faoliyatining uyg‘unlashuv yo‘llarini belgilaydigan sotsial (ijtimoiy) ekologiyaga ajratiladi. E.P. Seliverstov (1990) geoekologiyani “odamlarning qurilayotgan uyi” to‘grisidagi fan, yoki geografiyaning yirik nalishi, G.S.Makunina (1989) esa geoekologiyani geografiyadagi yangi ilmiy yo‘nalish, deb hisoblagan. L.E.Smirnov (1982) fikricha, geoekologiya jonli olam va jamiyatning atrof muhit bilan o‘zaro aloqasi va o‘zaro taqozasi to‘g‘risidagi bilimlarning bir butun sistemasidir. Landshaft ekologiyasi bo‘yicha Xalqaro uyushmaning dasturlari va qarorlariga ko‘ra (1984), lanndshaft ekologiya deb fanlararo soha tushuniladi. Bu soha tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirining turli jihatlarini ko‘pgina fanlarning metodlari va kontsepsiyalarini hududiy rivojlanishning rejalarini asoslash uchun foydalanadi. N.F.Reymersning ta’riflashicha (1990) geoekologiya – biologiya (geografiya)ning biosferagacha bo‘lgan yuqori iyerarxik darajadagi ekosistema (geosistema)larni tadqiq qiladigan bo‘limidir. A.Rafiqovning (2001) fikricha yangi ilmiy yo‘nalish sifatida geoekologiya tirik organizmlarni (shu jumladan odamni ham) bir–birlari va atrof muhit bilan bo‘lgan munosabatlarini ma’lum tabiiy chegaralangan hududlarda

o‘rganadi, boshqacharoq aytganda barcha ekologik jarayonlarni geografik sistemalar (fatsiyadan boshlab geografik qobiqqacha) miqyosida o‘rganadi. V.A.Vronskiy (2002) ham landshaft ekologiyasi va geoekologiyani sinonimlar sifatida talqin qiladi. Uning fikricha, geoekologiya geografik va ekologik nuqtai nazardan ekosistemalardagi majmuali o‘zaro munosabat haqidagi ta’limotdir. K.Trollning ”landshaft ekologiya”siga nisbatan geoekologiyaning o‘rganish predmetiga yangi obyekt – jamiyatning kiritilishi bilan kengaydi. Bizning fikrimizcha geoekologiya landshaft ekologiyaga nisbatan ancha keng qamrovga ega; shu sababli unda ikki yo‘nalish yaqqol namoyon bo‘ladi. Birinchi yo‘nalishni mazmun-mohiyatiga ko‘ra K.Troll g‘oyalarining davomi bo‘lgan labdshaft ekologiya tashkil etadi.Landshaft ekologiyaning muhim xususiyatlaridan biri uning biotsentrikligi bo‘lib, geotoplar tashqi muhitning faqat biota yashash joyining sharotlarini belgilab beradigan omillari sifatida ahamiyatga ega. Shuningdek, landshaft ekologiyaga doir tadqiqotlarda: a) landshaftlar o‘simlik va muhit o‘rtasidagi ekologik munosabatlarni tahlil qilish yo‘li bilan va b) tabiiy komplekslarning tuzilmasi va mavjudligi topologik darajada o‘rganiladi, ya’ni landshaft ekologiya ko‘p jihatdan geobotanika va landshaftshunoslik bilan bog‘liq. Ikkinchi yo‘nalishni asl geoekologiya tashkil etadi. Unda asosiy e’tibor geosistema (landshaft)ning tarkibiy qismlarining o‘zaro ta’siri hamda modda va energiya balansini tahlil qilish yo‘li bilan jamiyatning landshaftlarga ta’siriga, ya’ni jamiyat va tabiiy muhitning o‘zaro ta’siriga qaratiladi. Bizning nazarimizda geoekologiya o‘zining hozirgi rivojlanish bosqichida mustaqil fanga qo‘yiladigan talablarga javob bera olmaydi. Shu sababli uni fanlararo yangi integrativ ilmiy yo‘nalish sifatida qarash maqsadga muvofiq. Geoekologiya tadqiqot metodlariga ko‘ra jamiyatning atrof muhit bilan o‘zaro munosabatlari to‘g‘risidagi bilimlar sohasini hosil qiladi. Geoekologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni masalasi ham yechilganicha yo‘q va uning qaysi fanlar tizimiga mansubligi ham bahs-munozarali bo‘lib qolmoqda.

Landshaft ekologiya ham, uning negizida shakllangan geoekologiya ham geografiya bag‘rida shakllandi va rivojlandi. Geoekologik tadqiqotlar yo‘nalishiga ko‘ra ekologik, predmeti va metodiga ko‘ra geografik sajiyaga ega. K.Troll (1939) landshaft ekologiya “Yer yuzasinng makondagi (hududiy) ekologiyasidir”, deb hisoblagan edi. J.Drdosh (1973) umumiy tabiiy geografiyaning tabiiy landshaftlarni o‘rganadigan qismini landshaft ekologiya yoki geoekologiya deb belgilagan edi. B.E.Alayev fikricha (1983), geoekologiya sotsial – iqtisodiy geografiya fanlariga mansub. Ingliz olimlari J.Hanvel va M.Nyuson (1977) ekologiyani tabiiy geografiyaning alohida tarmog‘i deb hisoblaydilar. Ayrim olimlar geoekologiyani ekologiya fanlari tizimidagi alohida bo‘lim, deb hisoblaydilar (Tursunov, Rahimov, 2006; Nig‘matov, 2006). Ammo bu fikrga qo‘shilish qiyin, chunki ekologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni masalasining o‘zi ham yechilganicha yo‘q. Hozirgi paytda ekologiya to‘g‘risida juda ko‘p yozilmoqda. Bu tabiiy hol, chunki bu fan faoliyatning mutlaqo yangi jabhalarini ishg‘ol etadi. Shu sababli ayrim hollarda ekologiyani majmuiy ijtimoiy–tabiiy fan – metafan sifatida ham, ko‘pgina ilmiy sohalardan tashkil topgan sohaviy biologik fan sifatida ham, bilimlarning fanlararo sohasi sifatida ham, umumilmiy yondashuv sifatida ham qaraydilar. P.Dyuvinye va M.Tang (1968) fikricha, ko‘p masalalarni o‘z ichiga oladigan (keng qamrovli), doirasi uzluksiz kengayib borayotgan bilimning sintetik sohasi sifatida tushuniladigan ekologiya ilmiy fan emas, balki hayot va muhitga, shu jumladan jamiyatga va inson faoliyatiga taalluqli (daxldor) bo‘lgan barcha muammolarning qonuniyatlarini tadqiq qilishga doir maxsus (alohida) dunyoqarash, yondashuvdir. Umuman, fanlar rivojlanishining hozirgi bosqichida integratsiya jarayonlarining ustuvorligini nazarda tutish lozim. Zero V.I.Vernadskiy ta’kidlaganidek, “biz tobora fanlar bo‘yicha emas, balki muammolar bo‘yicha ixtisoslashmoqdamiz”. Hozirgi paytda geoekologiyaning ayrim yo‘nalishlari belgilangan bo‘lsada, uning fanlar tizimida tutgan o‘rni va maqomi to‘g‘risidagi masalalar hanuzgacha

bahs-munozarali, uning kompetentligining “maydoni” va chegaralarini belgilash esa aniq tadqiqot faoliyatining e’tiboridagi predmet bo‘lib qolmoqda. Shu sababli geoekologiya qanday maqomga ega (mustaqil fanmi yoki ilmiy yo‘nalishmi), fanlar tizimidagi o‘rni qanday, degan savollarga javob topish uning metodologik masalalari yechimida muhim nazariy ahamiyatga ega. Geoekologiyaning maqomi to‘g‘risida umume’tirof etilgan fikr yo‘q. Ba’zi olimlar geoekologiya va landshaft ekologiyani adekvat tushunchalar hisoblagan holda geoekologiyani mustaqil fan deb hisoblaydilar. R.J. Boyerning (1988) fikricha, landshaftlar ekologiyasi geografik nuqtai-nazardan qaralganda Yer yuzasidagi muayyan joylarda abiotik va biotik omillar orasidagi aloqalar tizimini o‘rganadigan fan bo‘lib, bu joylar integral, majmuiy hosilalar sifatida qaralishi lozim. R.J.Boer landshaftlar ekologiyasini fundamental va amaliy landshaft ekologiyasiga ajratadi. K.M. Petrov (1993) geoekologiyani geografik, biologik va sotsial–ishlab chiqarish sistemalarining o‘zaro ta’siri to‘g‘risidagi fandir, deb hisoblaydi. K.M. Petrovga ko‘ra, zamonaviy (umumiy) geoekologiya tor ma’nodagi geoekologiya yoki landshaft ekologiyaga hamda muayyan geografik sharoitlardagi inson faoliyatining uyg‘unlashuv yo‘llarini belgilaydigan sotsial (ijtimoiy) ekologiyaga ajratiladi. E.P. Seliverstov (1990) geoekologiyani “odamlarning qurilayotgan uyi” to‘grisidagi fan, yoki geografiyaning yirik nalishi, G.S.Makunina (1989) esa geoekologiyani geografiyadagi yangi ilmiy yo‘nalish, deb hisoblagan. L.E.Smirnov (1982) fikricha, geoekologiya jonli olam va jamiyatning atrof muhit bilan o‘zaro aloqasi va o‘zaro taqozasi to‘g‘risidagi bilimlarning bir butun sistemasidir. Landshaft ekologiyasi bo‘yicha Xalqaro uyushmaning dasturlari va qarorlariga ko‘ra (1984), lanndshaft ekologiya deb fanlararo soha tushuniladi. Bu soha tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirining turli jihatlarini ko‘pgina fanlarning metodlari va kontsepsiyalarini hududiy rivojlanishning rejalarini asoslash uchun foydalanadi.

N.F.Reymersning ta’riflashicha (1990) geoekologiya – biologiya (geografiya)ning biosferagacha bo‘lgan yuqori iyerarxik darajadagi ekosistema (geosistema)larni tadqiq qiladigan bo‘limidir. A.Rafiqovning (2001) fikricha yangi ilmiy yo‘nalish sifatida geoekologiya tirik organizmlarni (shu jumladan odamni ham) bir–birlari va atrof muhit bilan bo‘lgan munosabatlarini ma’lum tabiiy chegaralangan hududlarda o‘rganadi, boshqacharoq aytganda barcha ekologik jarayonlarni geografik sistemalar (fatsiyadan boshlab geografik qobiqqacha) miqyosida o‘rganadi. V.A.Vronskiy (2002) ham landshaft ekologiyasi va geoekologiyani sinonimlar sifatida talqin qiladi. Uning fikricha, geoekologiya geografik va ekologik nuqtai nazardan ekosistemalardagi majmuali o‘zaro munosabat haqidagi ta’limotdir. K.Trollning ”landshaft ekologiya”siga nisbatan geoekologiyaning o‘rganish predmetiga yangi obyekt – jamiyatning kiritilishi bilan kengaydi. Hozirgi paytda ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha, geoekologiya jamiyat va tabiat o‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladigan hududiy va sistemali uyushgan jarayonlar va hodisalarni turli kattalikdagi geosistemalar doirasida o‘rganish tashkil etadi, deb hisoblaydilar. Bizning fikrimizcha geoekologiya landshaft ekologiyaga nisbatan ancha keng qamrovga ega; shu sababli unda ikki yo‘nalish yaqqol namoyon bo‘ladi. Birinchi yo‘nalishni mazmun-mohiyatiga ko‘ra K.Troll g‘oyalarining davomi bo‘lgan labdshaft ekologiya tashkil etadi.Landshaft ekologiyaning muhim xususiyatlaridan biri uning biotsentrikligi bo‘lib, geotoplar tashqi muhitning faqat biota yashash joyining sharotlarini belgilab beradigan omillari sifatida ahamiyatga ega. Shuningdek, landshaft ekologiyaga doir tadqiqotlarda: a) landshaftlar o‘simlik va muhit o‘rtasidagi ekologik munosabatlarni tahlil qilish yo‘li bilan va b) tabiiy komplekslarning tuzilmasi va mavjudligi topologik darajada o‘rganiladi, ya’ni landshaft ekologiya ko‘p jihatdan geobotanika va landshaftshunoslik bilan bog‘liq. Ikkinchi yo‘nalishni asl geoekologiya tashkil etadi. Unda asosiy e’tibor geosistema (landshaft)ning tarkibiy qismlarining o‘zaro ta’siri hamda modda va

energiya balansini tahlil qilish yo‘li bilan jamiyatning landshaftlarga ta’siriga, ya’ni jamiyat va tabiiy muhitning o‘zaro ta’siriga qaratiladi. Bizning nazarimizda geoekologiya o‘zining hozirgi rivojlanish bosqichida mustaqil fanga qo‘yiladigan talablarga javob bera olmaydi. Shu sababli uni fanlararo yangi integrativ ilmiy yo‘nalish sifatida qarash maqsadga muvofiq. Geoekologiya tadqiqot metodlariga ko‘ra jamiyatning atrof muhit bilan o‘zaro munosabatlari to‘g‘risidagi bilimlar sohasini hosil qiladi. Geoekologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni masalasi ham yechilganicha yo‘q va uning qaysi fanlar tizimiga mansubligi ham bahs-munozarali bo‘lib qolmoqda. Landshaft ekologiya ham, uning negizida shakllangan geoekologiya ham geografiya bag‘rida shakllandi va rivojlandi. Geoekologik tadqiqotlar yo‘nalishiga ko‘ra ekologik, predmeti va metodiga ko‘ra geografik sajiyaga ega. K.Troll (1939) landshaft ekologiya “Yer yuzasinng makondagi (hududiy) ekologiyasidir”, deb hisoblagan edi. J.Drdosh (1973) umumiy tabiiy geografiyaning tabiiy landshaftlarni o‘rganadigan qismini landshaft ekologiya yoki geoekologiya deb belgilagan edi. B.E.Alayev fikricha (1983), geoekologiya sotsial – iqtisodiy geografiya fanlariga mansub. Ingliz olimlari J.Hanvel va M.Nyuson (1977) ekologiyani tabiiy geografiyaning alohida tarmog‘i deb hisoblaydilar. Ayrim olimlar geoekologiyani ekologiya fanlari tizimidagi alohida bo‘lim, deb hisoblaydilar (Tursunov, Rahimov, 2006; Nig‘matov, 2006). Ammo bu fikrga qo‘shilish qiyin, chunki ekologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni masalasining o‘zi ham yechilganicha yo‘q. Hozirgi paytda ekologiya to‘g‘risida juda ko‘p yozilmoqda. Bu tabiiy hol, chunki bu fan faoliyatning mutlaqo yangi jabhalarini ishg‘ol etadi. Shu sababli ayrim hollarda ekologiyani majmuiy ijtimoiy–tabiiy fan – metafan sifatida ham, ko‘pgina ilmiy sohalardan tashkil topgan sohaviy biologik fan sifatida ham, bilimlarning fanlararo sohasi sifatida ham, umumilmiy yondashuv sifatida ham qaraydilar. P.Dyuvinye va M.Tang (1968) fikricha, ko‘p masalalarni o‘z ichiga oladigan (keng qamrovli), doirasi uzluksiz kengayib borayotgan bilimning sintetik sohasi sifatida tushuniladigan ekologiya ilmiy fan emas, balki hayot va muhitga, shu

jumladan jamiyatga va inson faoliyatiga taalluqli (daxldor) bo‘lgan barcha muammolarning qonuniyatlarini tadqiq qilishga doir maxsus (alohida) dunyoqarash, yondashuvdir. Umuman, fanlar rivojlanishining hozirgi bosqichida integratsiya jarayonlarining ustuvorligini nazarda tutish lozim. Zero V.I.Vernadskiy ta’kidlaganidek, “biz tobora fanlar bo‘yicha emas, balki muammolar bo‘yicha ixtisoslashmoqdamiz”. Landshaftlarni ekologik jihatdan o‘rganish bilan shug‘ullangan R.J. Boyerning (1988) fikricha, landshaftlar ekologiyasi geografik nuqtai nazardan qaralganda Yer uyzasidagi muayyan joylarda abiotik va biotik omillar orasidagi aloqalar tizimini o‘rganadigan fan bo‘lib, bu joylar integral, majmuiy hosilalar sifatida qaralishi lozim. R.J. Boyer landshaftlar ekologiyasini fundamental va amaliy landshaft ekologiyasiga ajratadi. Uning fikricha, fundamental landshaft ekologiyasi landshaftlarning quyidagi 3 tavsifiga: 1) hududning xossalari va turli landshaft ekosistemalarining taqsimlanishi o‘rtasidagi hududiy aloqalar tuzilmasiga; 2) landshaft funktsiyasiga, ya’ni landshaft ekosistemalaridagi va ular orasida sodir bo‘ladigan energiya va modda oqimiga va 3) zamondagi lanshaft xilma – xilligining tuzilmasi va funksiyalaridagi o‘zgarishlarga asosiy e’tiborini qaratadi. Landshaft ekologiya Xalqaro uyushmasining dasturlarida (1984) landshaft ekologiya fanlararo soha sifatida belgilanib, u tabiat va jamiyat o‘ zaro ta'sirining turli jihatlarini ko‘pgina fanlarning metodlari va konsepsiyalarini qo‘llagan holda hududiy rivojlanish rejalarini asoslash uchun foydalanadi. P.G. Risserga (1987) ko‘ra landshaft ekologiya landshaftlarni o‘rganishda ularning quyidagi o‘ziga xos belgilariga asosiy e’tiborini qaratmog‘i lozim: 1) ekosistemalar muayyan tiplarining guruhlari; 2) bu guruhlarning ekosistemalari orasidagi modda va energiya harakati va o‘zaro ta’sirining mavjudligi; 3) geomorfologik va iqlimiy jihatdan umumiyligi; 4) toyinishlar rejimining umumiyligi;5) guruhlar ichidagi ekosistemalarning nisbiy boyligi.

Y.P.Seliverstov (1990) ta’biricha, geoekologiyaning asosiy maqsadlaridan biri – o‘zgarayotgan tabiiy geosistemalarning shakllanayotgan yangi noosistemalar (loyihalashtirilgan madaniy landshaftlar) bilan o‘zaro ta’sirini tahlil qilish, ularning holati va rivojlanish tendensiyalarini baholashdir. Nemis geografi H.Nuymeyster (1988) geoekologiyaning quydagi geoekologik vazifalarni belgilaydi: 1) hayotga madad berish va uni tabiiy resurslar, ulardan jahon miqyosida oqilona foydalanish haqida qayg‘urgan holda uzoq muddatli maqsad sifatida belgilash uchun tabiiy – ilmiy bilimlarni ishlab chiqish; 2) tabiatdan oqilona foydalanish tamoyili asosida tabiiy jarayonlarni boshqarishnng majmuali nazariyalarini rivojlantirish; 3)modda va energiya oqimini nazorat qilash, kuzatish va uzoq muddatli bashorati uchun majmuali metodlarni ishlab chiqish; 4) geosistemalarning dinamikasi, barqarorligi (chidamligi) va ularga bo‘lgan yuklamaning oxirgi chegarasiga doir taqiqotlar o‘tkazish; landshaftdan rejali foydalanish va atrof muhitni himoyalash masalalari uchun ilmiy shart – sharoitlarni ishlab chiqish. Jamiyatning tabiatga ta`siri tobora kuchayib borayotgan hozirgi sharotda uni optimallashtirish, inson va uning yashash muhiti o`zaro ta`siri strategiyasini ishlab chiqish asosida tabiatdan foydalanissh tizimining yaratish muhim ahamiyatga ega. Tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etish muayyan tabiiy shart-sharoitlarni imkon darajasida ko`proq hisobga olishga yo`naltirilgan bo`lib, u foydalaniladigan ob’yektlarning tuzilishi, rivojlanishi va mavjudligi to`g`risidagi bilimlarga tayanmog`i lozim. Bunday ob’yektlarni turli miqyosdagi geosistemalar tashkil etadi. Tabiiy va antropogen geosistemalarning hozirgi holatini, ularda kechayotgan jarayonlarning yo`nalishini taqqoslash tabiatdan oqilona foydalanishning ekologik asoslarini ishlab chiqish , muayyan geosistema doirasida ekologik jihatdan sog`lomlashtirish imkonini beradi. Geokologiyaning vazifalari tog`risida olimlar tomonidan bildirilgan fikr- mulohazalarni umumlashtirgan holda uning quyidagi muhim va eng asosiy vazifalarini belgilash mumkin: - atrof tabiiy muhitning hududiy jihatlarini ishlab chiqish;

- tabiatdan oqilona foydalanish asosida tabiiy jarayonlarni boshqarishning majmuali nazariyalarini rivojlantirish ; - geosistemalardan rejali foydalanish va atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish muammolarining yechimi uchuntadbirlarni ilmiy asoslash; - landshaftlarda modda va energiya harakati yo`g`risidagi sistemali tasavvurlar rivojlanishini ifodalaydigan nazariy va hududiy tadqiqotlar o`tkazish; - modda va energiya oqimlarini nazorat qilish, kuzatish va uzoq muddatli bashoratlarini tuzish uchun ma jmu ali usullarni ishlab chiqish maqsadida landshaft – ekologik sharoitlarning o‘zgarishlarini monitoringi, ekologik ekspertizalar o‘tkazish, ortiqcha texnogen yuklama va inson aralashuvidan himoyalashning tabiiy mexanizmini, landshaftlarning barqarorligini oshirishga yo‘naltirilgan tadbirlarni o‘tkazish; - jamiyatning tabiiy muhitini o`rganish, uning rivojlanish tendesiyalarini bashoratlashtirish va muhitning hossalarini landshaft-ekologik jihatdan baholash va ekspertizasi orqali bosqarish va atrof muhit muhofazasi masalalarini hal etish; - landshaftlarni ortiqcha texnogen yukdan himoyalashning tabiiy mehanizmini ochib berish va geosistemalarning barqarorligini oshirisga qaratilgan (yo`naltirilgan) tadbirlarni ishlab chiqish; - landshaftlardan samarali foydalanish va ekologik jihatdan optimallashtirish maqsadida ularning tabiat qonunlariga bog`liq bo`lgan tuzilmasi, hususiyatlari va funksiyalarini insonning hayotiy va ishlab chiqarish faoliyatiga bog`liq holda o`rganish; - mavjud tabiiy-xo‘jalik va geotexnikaviy sistemalarni rekonstruksiya qilishga muqobil yondashuvni hal etish hamda o`zgartirilayotgan landshaftlarning shakllantirilayotgan madaniy landshaftlar bilan o`zaro ta’sirini tahlil qilish, ularning holati va rivojlanish tendensiyalarini baholash; - tabiiy jaraonlarni tabiatdan oqilona foydalanish tamoyillari asosida boshqarishning majmuiy nazariyalarini rivojlantirish; - landshaftlar dinamikasining monitoringini tashkil etish va uzoq muddatli bashorat uchun majmuali metodlarni ishlab chiqish;

- landshaftlardan rejali foydalanish va atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish muammolarining yechimi uchun tadbirlarni ilmiy asoslash; - mahalliy va regional geoekologik muammolarnng xususyatlarini ochib berish va ularning global muammolar tizimidagi mavqeni belgilash; - muayyan landshaftda ishlab chiqarishni ekologiyalashtirisni landshaft – ekologik jihatdan asoslash; - geoekologik kartalarni tuzish ; - muayyan geosistema doirasida ishlab chiqarishni ekologiyalashtirishni geoekologik jihatlarini asoslash. Geografiyada bilimlarni ekologiyalashuviniga muayyan tendensiya yuzaga keldi. Ammo, biologlardan farq qilgan holda geograflar uning hafaqat bioekologik, balki geografik va sotsial-ekologik yo‘nalishlarini ham ishlab chiqmoqdalar. Bu yo‘nalishlarning mohiyatini hozirgi ekologik bilimlarning tuzilmasidan kelib chiqqan holda chizma ko‘rinishida ifodalash mumkin ( - chizma). Tuzilmaning yadrosini bioekologiya tashkil etadi. Keyingi, ekologik bilimning biroz umumiyroq sohasini geoekologiya deb atash mumkin. Geoekologiya geografiya bag‘rlarida shakllandi va hayotning mavjudligi va rivojlanishining tabiiy - geografik vaziyatini qarab chiqadi. Geoekologiya falsafa, iqtisod va boshqa yo‘nalishlar asosidagi mustaqil predmetni hosil qiladi, ammo tadqiqot metodlariga ko‘ra jamiyatning atrof muhit bilan o‘zaro munosabatlari to‘g‘risidagi fanlararo sohadir. Mohiyatiga ko‘ra, ijtimoiy ekologiya tabiat holatini va inson xo‘jalik faoliyatini bu o‘zaro munosabatlarni turli iyerarxik darajalarda tartibga solishni ta'minlamog‘i lozim. Bu vazifa sotsial ekosistemalarni boshqarish uchun shart (qoida)larni ishlab chiqish vositasi bilan amalga oshiriladi. Shu maqsadda tabiiy va xo‘jalik kichik sistemalarining tuzilishi, faoliyati va rivojlanishining qonuniyatlari taqriban ochib beriladi va shu asosda tabiiy - xojalik sistemalari konstruktsiya qilinadi. Shunday qilib, geoekologiya – “tabiat – jamiyat “sistemasidagi o‘zaro munosabatlarni, jamiyatning tabiiy muhit bilan o‘zaro ta’siri va aloqalarini o‘rganadigan hamda atrof muhitni muhofaza qilish va insonning atrof tabiiy

muhitini optimallashtirishning ilmiy asoslarini ishlab chiqadigan ilmiy y‘nalish (yoki fan)dir. (Abdullayev: Geoekologiyaning predmetini tabiat va jamiyat o`zaro ta’siri kechadigan geografik qobiqning yaxlit tizim sifatidagi tabiiy muhit tashkil etadi. Shu sababli geoekologiyaning asosiy vazifasi tabiatdan oqilona foydalanishni ilmiy asoslangan holda bo`lishini ta’minlash maqsadida tabiiy muhitni tashkil etuvchi geosistemalarni o`rganishdan iborat. Shu nuqtai nazardan qaralganda geoekologiya tabiatdan oqilona foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilishning nazariy asosini tashkil etadi. Geoekologiya jamiyat va tabiat o`zaro ta’sirini geografik qobiq bir butunligining asosi sifatida hududiy tashkil etish to`g`risidagi ta’limot bo`lib xizmat qiladi.) Har bir geografik tadqiqot muayyan bir elementga yoki o`zaro aloqaga taalluqli bo`lsada, pirovardida geografik reallikning faqat umumiy fonida anglab olinishi mumkin. Masalan, landshaft ekologiya materiya uyushuvining tabiiy qonuniyatlarini o`rganishga yo`naltirilgan bo`lsada, kishilarning faoliyati taqozasida va muayyan darajada tabiiy aylanma harakatga daxldor bo`lgan barcha hodisalarni qamrab olishi lozim…Bunday holda insonning tabiatga muhim ta’sirining faktlari va bu ta’sir tufayli tabiiy muvozanatning o`zgarish ilmiy tahlilning predmetiga aylanadi (Neyef, 1974, 55-b.).

Похожие

Geoekologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi

Ekоlogik monitoring fanining mazmuni, maqsadi, vazifalari va tuzilishi

Ekologiyaning mazmuni va vazifalari

Ekologiya fanining predmeti va vazifalari

Landshaftlarni ekologik vaziyati ularni geoekologik tadqiqot qilish va baxolash