Tabiatdan foydalanishda umumiy va geografik qonuniyatlarni hisobga olish - Экология - Рефераты

Tabiatdan foydalanishda umumiy va geografik qonuniyatlarni hisobga olish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Tabiatdan foydalanishda umumiy va geografik qonuniyatlarni hisobga olish Reja : 1. Tabiatdan foydalanishning umumiy qonuniyatlari. 2. Umumgeografik qonuniyatlar va tabiatdan foydalanishda ularni hisobga olish. 3. Tabiatdan foydalanishning umumiy va xususiy tamoyillari.

Tabiatdan foydalanishning umumiy qonuniyatlari. Tabiatdan foydalanish tizimida umumiy qonuniyat jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro modda va energiya almashuvining eng muhim va barqaror aloqalarini ifoda etadi. Tabiatdan foydalanishning umumiy qonuniyati negizida tabiiy resurslarni qayta tiklashning moddiy va iqtisodiy tomonlarini ifodalash kerak bo‘lgan dialektik qonunlar turadi. Bunda moddiy tomonning mazmunini energiyaning saqlanish va o‘zgarish qonuni belgilaydi. Bu qonun tufayli tabiatda barqarorlik mavjud. Bunday barqarorlik tabiatni o‘z–o‘zidan qayta tiklanish va yangilanish qobiliyati tufayli mavjud bo‘ladi. O‘z–o‘zidan qayta tiklanish va yangilanish funktsiyasini biosfera (geografik qobiq) komponentlari orasida asosiy mavqega ega bo‘lgan tirik modda bajaradi. Chunki doimiy harakatda bo‘ladigan kimyoviy kuch yo‘q va shu sababli tirik modda o‘zida Quyosh energiyasini to‘playdi va bu energiyani tabiatdagi xilma–xil jonli va jonsiz komponentlarni (lot. componens tashkil etuvchi) vujudga keltirgan holda kimyoviy energiyaga aylantiradi. Jonli moddalar tog‘ jinslari va minerallarning vujudga kelishida, kimyoviy elementlarning qayta taqsimlanishida bevosita ishtirok etadi, oksidlovchi – tiklovchi, gaz, to‘plovchi (kontsentratsiya), buzuvchi va tuzatuvchi va boshqa geokimyoviy funktsiyalarni bajaradi. Tirik organizmlar mavjudligining negizini biosferada mavjud bo‘lgan energetika jarayonlari tashkil etadi. Keyingi yillarda esa atrof muhitdagi dinamik muvozanat, tabiat va jamiyat orasidagi almashuv jarayonining holati ko‘p jihatdan jahon holda qarab, ularning rivojlanishi natijasida qanday noxush hodisalar yuzaga kelishi mumkinligini oldindan baholaydi. Geografiya muhandislik - qurilish loyihalarini amalga oshirishda asos bo‘lib xizmat qiladigan tadqiqotlarni o‘tkazish bilan ham shug‘ullanadi. Ayniqsa sanoat korxonalarini muayyan bir hududda joylashtirish juda murakkab masalalardan biridir. Bu borada ko‘plab tabiiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni hisobga olish zarur. Birorta sanoat korxonasini qurishda avvalo u qanday xom ashyo asosida ishlashi, qanday mahsulot chiqarishi aniqlanadi, atmosfera havosi va suv havzalariga qanday chiqindilarning chiqarishi, bu chiqindilarning kimyoviy tarkibi, zarar yetkazish darajasi e’tiborga olinadi. Shundan so‘ng korxonani joylashtirish uchun hudud tanlanadi. Korxona

joylashtiriladigan hududning relyefi, uni tashkil qilgan yotqiziqlar tarkibi, yer osti suvlari rejimi, iqlim, yer usti suvlari xususiyatlari, tuproq va o‘simlik qoplamlari, aholi yashash joylari (qishloq, shahar)ning yaqinligi o‘rganiladi. Chiqindi ko‘p chiqaradigan korxonalar (turli elektrostansiyalar, qora va rangli metallurgiya korxonalari) aholi manzilgohlaridan uzoqda joylashtiriladi (masalan, Qorovulbozor neftni qayta ishlash zavodi, Muborak gazni qayta ishlash zavodi, Sho‘rtan qaz - kimyo majmuasi va b.). Aholi zich joylashgan vohalarda sanoat korxonalarini joylashtirish ancha qiyin. Chunki ular ekologik muammolarni yuzaga keltiradi (masalan, Oltiariq va Farg‘ona neftni qayta ishlash korxonalari, Quvasoy sement ishlab chiqarish korxonasi, paxta tozalash korxonalari va b.). Binobarin, sanoat korxonalarini joylashtirishda albatta mahalliy sharoit va aholi manzilgohlarining joylashuv xususiyatlari hisobga olinmog‘i, majmuali muhandislik – geografik tadqiqotlar amalga oshirilishi kerak. Hidrotexnik inshootlarni barpo qilishda tabiiy jaryonlarni hisobga olish. Hidrotexnik (yun. hidor suv, nam; “ texnik ё ” – mahorat, ustalik) inshootlar – suv omborlari, sug‘orish kanallari, meliorativ kollektorlar, suv taqsimlovchi hidrouzellar, nasos stansiyalari, tug‘onlar, selxonalarni loyihalash, qurish va ulardan foydalanish jarayonlari ancha murakkab kechadi. Bunday murakkab muhandislik inshootlarini qurishda ularning geografik jihatlari har tomonlama o‘rganilishi lozim. Hidrotexnik inshootlar amalga oshiriladi: unumdorligi past tuprovlar quyi bonititetga (ballga), hosildor tuproqlar esa yuqori bonitetga (ballga) ega bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik yerlari uchun hosildorlikka katta zarar yetkazadigan jarayonlar xosdir. Sug‘orma va lalmi yerlar eroziya natijasida yuviladi, aksariyat joylarda tuproq sho‘rlanashi rivojlanadi; mineral o‘g‘it va pestitsidlardan surunkasiga foydalanish tufayli tuproq qashshoqlashadi va kimyoviy ifloslanadi. Bunday holatning oldini olish va tuproq hosildorligini oshirish uchun maxsus chora–tadbirlar qo‘llash lozim bo‘ladi. Bunday tadbirlar meliorativ tadbirlar deyiladi.

Yer osti suvlari sathi ko‘tarilib ketgan joylarda quritish melioratsiyasi qo‘llaniladi, ya’nima’lum zichlikda zovurlar qaziladi. Yer osti suvlari sathi qanchalik chuqurda bo‘lsa, yer shunchalik sho‘rlanishdan xoli bo‘ladi. Shamol ta’sirida tuproqning ustki qismi eroziyaga uchraydi. Buning oqibatida tuproqning chirindili unumdor qatlami qasshshoqlashib qoladi. Eroziyaga qarshi kurashish uchun tuproqlarni muhofaza qiluvchi ixotazorlar bunyod qilinadi. Shamol yo‘nalishiga ko‘ndalang holda 2 - 3 va undan ortiq daraxt va butalardan tashkil topgan bunday ixotazorlar shamol kuchini qirqib, tuproqda nam to‘planishini, qor qoplami sekin erishini ta’minlaydi, bug‘lanishni kamaytiradi, suv havzalarini ifloslanishdan saqlaydi, kanaldan singib o‘tgan suvni iste’mol qilib, yerni botqoqlanish va sho‘rlanishdan saqlab qoladi. Nishab yerlar sug‘orish jarayonida eroziyaga uchraydi. Bunday eroziya irrigatsiya (sug‘orish) eroziyasi deb ataladi (lot . irrigati o sug‘orish). Sug‘orish eroziyasining oldini olish uchun eng muhim chora qiya yerlarni haydash va sug‘orishni ko‘ndalangiga amalga oshirishdan iborat. Sug‘oriladigan yerlarda sho‘rlanish jarayoni ham qishloq xo‘jaligiga katta ziyon yetkazadi. Tuproqlarning sho‘rlanishi yer osti suvlari sathining ko‘tarilishi, zovurlarning kamligi bilan bog‘liq. Tabiiy hodisalar va qurilish muammolari . Geografiya fani tabiatda bo‘ladigan barcha hodisalar, xususan inson mehnat faoliyati ta’sirida yuz beradigan jarayonlarni sistema (kompleks) industriyasi (lot. industria sanoat) energiyasiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Quyosh energiyasi, gravitatsiya (lot. gravitas og‘irlik) kuchlari, tektonik(yun. tektonikё qurish mahorati) kuchlar, biogen energiya (foto– va xemosintez, oksidlanish va hayvonlarda ozuqani o‘zlashtirish energiyasi, biomassaning ko‘payishi va mahsuldorligi), kimyoviy energiya (tabiatdagi oksidlanish va tiklanish jarayonlari) kabi energetika omillari 4 – 5 mlrd. yil davomida tabiiy muhitni va eng oliy biologik turni - odamni shakllantirdi.

Ijtimoiy ishlab chiqarishning shakllanishi va mavjud bo‘lishi yangi omilni – jahon industriyasi energiyasining vujudga kelishiga olib keldi. Bu energiyaning quvvati har 12 – 15 yilda ikki baravar oshib bormoqda. Jahon industriyasining rivojlanishi juda katta miqdordagi tabiiy resurslarni iste’mol qilinishi bilan bir paytda sodir bo‘lmoqda. Sayyoramizning 6,3 mln. dan ziyodroq aholisining energiya resurslariga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish uchun har yili Yer bag‘irlaridan 120 mlrd t. miqdorida tabiiy moddalar (organik va noorganik, tiklanadigan va tiklanmaydigan va h.k.) qazib olinmoqda. Ijtimoiy ishlab chiqarish va insonning hayotiy faoliyati jarayonida katta miqdorda qattiq, suyuq va gazsimon chiqindilar hosil bo‘ladi. Faqat texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish natijasida biosferaga har yili chiqindi sifatida 40 mlrd.t dan ziyodroq tabiiy moddalar chiqariladi. Atrof muhit ifloslanishining qariyb yarmi (45%i) organik yonilg‘ini yoqishga asoslangan energetikaga to‘g‘ri keladi. Ifloslanishning ancha katta qismi (40%) qishloq xo‘jaligi bilan ham bog‘liq. Atrof muhitni ifloslovchi moddalarning katta qismi tutunli gazlarga (50%), faqat (24% dan ortiqrog‘i), qattiq (13% ga yaqin) va organik (12%) chiqindilarga to‘g‘ri keladi. Tabiatdan turli moddalarni olish miqyoslari va atrof muhit ifloslanishi intensivligining (lot. intension – kuchlanish, kuchayish) tobora oshib borishi fotosintez va biogeotsenozlar tomonidan mahsulot ishlab chiqilishi jarayonlarining buzilishiga olib keladi. Tabiat va jamiyat orasidagi uzluksiz energiya almashinuvi biosferaning me’yoriy mavjudligini ta’minlaydigan antropogen sharoitlarda biogeotsenozlarning mavjudligida sodir bo‘ladi. Bu hol ekosistemalarni sun‘iy va tabiiy tiklash va ijtimoiy ishlab chiqarishni ekologiyalashtirilishida resurslarni tejaydigan texnologiya, rekuperatsiya (lot. rekuperatio – qaytarib olish, qaytish) tizimlari, va tozalash inshootlari va boshqalarni ishlab chiqarish jarayoniga intensiv kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Jamiyat va tabiat orasidagi moddalarning oqilona almashinuviga tabiiy resurslarga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojning qondirilishi, atrof muhitning zaruriy xossa

va sifatini saqlab qolgan hamda yaxshilagan holda jamiyatning ekologik ehtiyojlarini qondirishga bog‘liq. Biosferada jonli moddalarni doimiy ravishda tiklanishi jamiyat va tabiat orasidagi almashuv jarayonining zaruriy shartidir. Darhaqiqat, tabiatdan foydalanish umumiy qonuniyatining ekologik-geografik jihatlari ayrim tabiiy sistemalarda ham, butun biosferada ham zaruriy miqdorlarda va nisbatlarda jonli moddalarni doimiy ravishda tiklanishidir. Jahon industriyasining hozirgi miqyoslarida bu shartning bajarilishi ijtimoiy ishlab chiqarishni muayyan darajada ekologiyalashtirish, tabiatni muhofaza qilish texnikasi va texnologiyasi qo‘llanilgan hollardagina amalga oshirilishi mumkin. Tabiiy jarayonlar biosferaning mohiyatini belgilagan holda ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishni ham belgilab beradi. Bu shartlarni bajarmaslik tuzatib bo‘lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Demak, barqaror iqtisodiy rivojlanish atrof muhitning holatiga, dastavval jonli tabiatning holatiga bevosita bog‘liq. Tabiiyki, tabiat iqtisodiy qonunlarni o‘ziga bo‘ysundira olmaydi, ammo ularni o‘zgartirishi va muayyan darajada ularni amalga joriy bo‘lishini belgilashi mumkin. Inson uchun zarur bo‘lgan energiyaning saqlanishi va o‘zagirishi biosferaning asosiy komponenti bo‘lmish jonli moddaning mavjudligi va holati bilan bevosita bog‘liqlikda bo‘ladi. Shu sababli umumiy qonuniyatnig o‘ziga xosligi ekologik jabhaning xususiyatlariga bog‘liq. Umumgeografik qonuniyatlar va tabiatdan foydalanishda ularni hisobga olish. Geografik qobiqning tuzilishi va rivojlanishi qonuniyatlari umumiy geografik qonuniyatlar deyiladi. Umumiy amalga oshirish lozim. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida tabiiy va antropogen jarayonlarni hisobga olish. Inson hayotini qishloq xo‘jaligisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Dehqonchilik va chorvachilik insonni turli oziq – ovqatlar, keyim – kechak, o‘simlik dunyosi orqali toza havo, qurilish materiallari, sanoatni xomashyo,

dorivor va boshqa ko‘plab mahsulotlar bilan ta’minlaydi. Bularning negizida yer resurslari turadi. Yer qanchalik unumdor bo‘lsa, unda yetishtirilgan mahsulot miqdori ham shuncha ko‘p va sifatli bo‘ladi yoki aksincha. Shu bois dehqonchilikda yerning ahamiyati juda katta. Qishloq xo‘jalik yerlari dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish maqsadida muntazam foydalaniladigan hududlar hisoblanadi. Qishloq xo‘jalik yerlari foydalanish xususiyatlariga ko‘ra quyidagi asosiy toifalarga ajratiladi: 1) ekin ekiladigan, 2) buz yerlar, 3) ko‘p yillik daraxtzorlar, 4) pichan- zorlar va 5) yaylovlar. Yerlarning foydalanilishiga ko‘ra asosiy toifalari relyefning ma’lum turlari va shakllariga mos keladi. Masalan, daryolarning allyuvial yuqori terrasalarida suvni kamroq talab qiladigan ekinlar (paxta, g‘alla, yem – xashak va b.) yetish- tiriladigan yerlar, quyi (I va II) terrasalarda esa suvni ko‘p talab qiladigan ekinlar (sholi, jut va b.) ekiladigan yerlar joylashadi. Adirlar, past hamda o‘rtacha balandlikdagi tog‘larning yonbag‘irlari lalmi ekinlar yetishtiriladi; qumli cho‘llar, tog‘ etaklari, tog‘ yonbag‘irlari yaylov va pichanzorlardan iborat. Relyef sharoitlari hududning tuproq, grunt suvlari va yer usti suvlari maromini, tabiiy o‘simliklar qoplami va iqlim xususiyatlarini belgilaydi. Shularga muvofiq madaniy ekinlar ham hududlarning relyef sharoitlariga mos holda tabaqalashtiriladi. Yerlardan foydalanishda kadastr va tuproq bonitirovkasi muhim ahamiyatga ega. Kadastr (frans. kadastre varaq) – ma’lum bir joy (yer, suv va b.) bo‘yicha muntazam ravishda o‘tkazilgan kuzatishlar natijasida yig‘ilgan ma’lumotlarning jamlamasidir. Kadastr yer, suv, qazilma boylik, yaylov, o‘rmon va boshqalar bo‘yicha tuziladi. Yer kadastri asosini bonitirovka (lot. bonitas yuqori sifatli) tashkil qiladi. Bonitirovka 100 balli shkala asosida og‘ir oqibatlari bilan ajralib turadi. Stixiyaviy tabiiy hodisalar bilan kurashish yangi ofatlarning manbai bo‘lishi mumkin, chunki energiya izsiz yo‘qolmaydi, bir regiondagi tabiiy kuchlarni tutib turish boshqa regionda “geofizikaviy aks sado”ga – energiyaning uzilishiga, energetik faol va geopatik zonalarning shakllanishiga; geomagnit, gravitatsiya, geokimyoviy anomaliyalar всплескигаж ешкшлtirik organizmlarning genetic

yo‘nalishining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Atrof muhitda stixiyaviy hodisalar to‘g‘risidagi yangi fanlararo ta’limot shakllanmoqda, uni shartli ravishda stixiyaviy hodisalar geografiyasi yoki fenomenologiya deb atash mumkin. Stixiyaviy tabiiy hodisalar – inson tomonidan yaratilgan moddiy qadriyatlarni yo‘qotadigan, kishilarning hayoti va salomatligi uchun xavf –xatarli bo‘lgan ekstremal tabiiy hodisalardir. Stixiyaviy ofatlar – tabiatning o‘ziga nisbatan ham buzuvchi ta’sirlar bilan, kishilarning moddiy qadriyatlarining yo‘qotish va halokati bilan bir paytda sodir bo‘ladigan oldindan aytib bo‘lmaydigan katastrofik tabiiy jarayonlar. Stixiyaviy tabiiy hodisalar va stixiyaviy ofatlar tushunchalari faqat tabiiyotshunoslik tushunchalari bo‘lib qolmasdan, balki sotsial – iqtisodiy tushunchalar hamdir. Ogohlantiruvchi va himoyaviy tadbirlar yordamida stixiyaviy tabiiy hodisalarning ayrim turlarining xavfini va ularning stixiyaviy ofatlarga o‘tishi ehtimolini susaytirish va hatto batamom bartaraf qilish mumkin. Ammo bir qator hollarda stixiyaviy ofatlarni oldindan aniq aytib berish va bartaraf qilishning imkoni bo‘lmaydi. Ogohlantiruvchi va himoyaviy tadbirlar tizimini ilmiy asoslash uchun stixiyaviy tabiiy hodisalarni kompleks o‘rganishni yo‘lga qo‘yish va ularni bashoratlashtirish usullarini ishlab chiqish zarur. Buning uchun stixiyaviy tabiiy hodisalarning qancha vaqt davom etishi e’tiborga olinadigan tasnifini tuzish lozim.Bunday tasnif stixiyaviy tabiiy hodisalarning xavflilik darajasini belgilash va himoyaviy hamda kishilarga nomaqbul ta’sirlarini bartaraf qilish va susaytirish vositalarini tavsiya qilish imkonini beradi. Stixiyaviy tabiiy hodisalarning davriyligini, ularning vujudga kelishini, tarqalish miqyoslarini va shuningdek, ular yetkazgan zarar hajmini baholash katta ahamiyatga ega. Stixiyaviy tabiiy hodisalarning turli xo‘jalik ob’yektlarining faoliyatiga ta’sirini hisobga olishni geografik qonuniyatlar sayyoraviy miqyosdagi butun geosistema (ya’ni geografik qobiq) uchun ham, kichikroq geosistemalar (geografik qobiqning alohida hududlari) uchun ham xosdir. Insonning xo‘jalik faoliyati tabiatda sodir bo‘lishi tufayli tabiatdan foydalanish jarayonida tabiat qonunlarini albatta hisobga olishi kerak, aks holda unung ishlab chiqarish faoliyatida iqtisodiy samaradorlik, barqaror rivojlanish yuz

bermaydi, salbiy ekologik va iqtisodiy oqibatlarning ko‘lamlari kengayib borave- radi.Tabiatdan oqilona foydalanish, tabiatni inson manfaatini ko‘zlab o‘zgartirish tabiatning asiosiy geografik qonuniyatlariga asoslanib amalga oshirilishi lozim. Aks holda kutilgan natijaga erishib bo‘lmaydi. Tabiatdan foydalanishda doimo diqqat - e’tiborda tutilishi lozim bo‘lgan asosiy qonuniyatlarga geografik qobiqining birligi va bir butunligi, landshaft komponentlarining o‘zaro modda va energiya almashinishi orqali bog‘langanligi, landshaftlarning zonallik va nozonallik qonunyatlari, geografik qobiqdagi hodisalarning ritmikligi, landshaftlarning to‘xtovsiz evolyutsiyasi (lot. evolution - mufassal, batafsil, mukammal), ya’ni tadrijiy rivojlanishi va boshqalar kiradi. Mamlakatimizda xo‘jalik yuritish jarayonida tabiatdan foydalanish ishlari yaqin yillarga qadar ko‘p hollarda ilm-fan yutuqlariga asoslanmay pala-partish amalga oshirildi. Ayrim hududlarda ekologik vaziyat yomonlashdi. Bu esa aholi sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuning uchun tabiatdan foydalanishda zarur bo‘lgan eng asosiy umumiy geografik qonuniyatlarni inobatga olgan holda ish yuritish maqsadga muvofiqdir. Tabiat sistemali tuzilgan. Eng yirik sistema geografik qobiq bo‘lsa, eng kichik sistema landshaftdir. Tabiatning sistemali tuzilganligi undan foydalanishda ham sistemali yondashishni taqozo qiladi. Tabiatdan foydalagish ishi geoekologik yondashishni ham taqoza etadi. Kishilar yashashi, mehnat qilishi, hordiq chiqarishi, sog‘lig‘ini tiklashi, tabiatdan estetik ozuqa olishi uchun zarur bo‘lgan eng qulay tabiiy muhit buzilmasligi, aksincha, qayta tuzatish ishlari natijasida yaxshilana borishi zarur. Geografik qobiqning bir butunligi va muayyan muvozanatda ekanligi. Geografik qobiq ham, har bir landshaft ham tabiiy komponentlar - tog‘ jinslari, relyef, iqlim, yer osti va yer usti suvlari, tuproq, o‘simlik hamda hayvonot dunyosining hududiy birikmasidan tashkil topgan. Bu tabiiy komponentlarning har biri o‘ziga xos qonuniyatlar asosida mavjud va rivojlanadi. Landshaftlarning o‘zgarish ko‘lami uning tarkibiy qismlarining, ya’ni tabiiy komponentlarning bir–biri bilan bog‘liqligi, aloqasi, hamjihatligi hamda o‘zgarish miqyoslariga bevosita bog‘liq. Shuningdek, komponentlarning rivojlanish tezligi

ham har xil. Konservativlik ( lot. konservatus qo‘riqlanish, himoyalanish, muhofazalanish) darajasiga ko‘ra komponentlar quyidagicha joylashtirilishi mumkin: litogen asos–relyef–iqlim- suv–tuproq-o‘simlik–hayvonot dunyosi. Shu sababli landshaftda dastavval biotik komponentlar (o‘simlik va hayvonot dunyosi), so‘ngra nobiotik (tuproq, suv rejimi, iqlim, litogen asos va relyef) o‘zgaradi. Komponentlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlik va o‘zaro ta’sirning mavjudligi tufayli biror komponentning o‘zgarishi boshqa komponentlarga ham ta’sir ko‘rsatadi va ularning o‘garishiga olib keladi va pirovardida butun landshaft ham o‘zgaradi. Biroq hech bir tabiiy komponent bir-biridan ajralgan holda rivojlanmaydi, ular doimo bir-biriga ta’sir etadi, ular o‘rtasida modda va energiya almashinib turadi, natijada landshaftlar muayyan muvozanatda shunday uyg‘unlashib ketganki, har bir landshaft uning tarkibiy qismlarining oddiy yig‘indisidan iborat bo‘lmay, ular bir butun geosistemani hosil qiladi. Landsaftning komponentlarigina emas, undagi har bir element ham o‘zaro chambarchas bog‘langan, muayyan muvozantda turadi. Biror tabiiy element o‘zgarishi oqibatida butun landshaft ham muayyan darajada o‘zgaradi.Bundan tashqari, muayyan bir landshaftdagi o‘zgarishlar qo‘shni landshaftlarda ham o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Shu sababli tabiatdan foydalanishda bu qonunga rioya qilish juda muhim.Bu hodisa ayniqsa geopara sistemalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, Orol dengizi sathining keskin kamayishi tufayli Orolbo‘yi hududlarida sodir bo‘layotgan antropogen cho‘llashish hodisasi Amudaryo va Sirdaryo deltalarida landshaftlarning tiklab bo‘lmaydigan darajada o‘zgarisiga olib kelmoqda. Geografik qobiqdagi bir butunlik qonunining namoyon bo‘lishini kichikroq hudud misolida ham ko‘rish mumkin. Masalan, sug‘oriladigan yerlarda sug‘orish – landshaft qismida sodir bo‘ladi va tektonik harakatlarda, zilzilalarda va vulkanizmda namoyon bo‘ladi. Ichki jarayonlar bilan Yer yuzasidagi ancha katta notekisliklar, ularning uzluksiz o‘zgarishlari bog‘liq. Tashqi (ekzogen) jarayonlar Yer yuzasida yoki uncha katta bo‘lmagan chuqurliklarda sodir bo‘ladi. Tashqi jarayonlarga nurash, shamolning hamda suvning (bunga muzlik faoliyati ham kiradi) faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan

jarayonlar mansubdir. Tashqi asosiy jarayonlar o‘z navbatida boshqa jarayonlarga ajratiladi. Masalan, suvlarning faoliyati bilan surilmalar, qayta sho‘rlanish, eroziya va boshqa jarayonlar bevosita bog‘liq Insonning ishtirokisiz vujudga keladigan, ammo uning ishtirokida ham, ishtiroksiz ham rivojlanadigan tabiiy jarayonlar tabiiy- geografik jarayonlar deyiladi. . Inson faoliyati ta’sirida vujudga keladigan yoki rivojlanadigan jarayonlar antropogen jarayonlar dir. Amaliy geografiyaning muhim muammolaridan biri tabiiy jarayonlarning xususiyatlarini o‘rganishdan iborat. Amaliy geografiya asosan inson xo‘jalik faoliyati ta’siri jabhasida rivojlanayotgan (kechayotgan) tabiiy jarayonlarni tadqiq qiladi. Insonning ta’siriga bog‘liq holda tabiiy jarayonlarni uchta toifaga ajratish mumkin: 1. Inson faoliyati ta’siri bo‘lmagan tabiiy jarayonlar (dengiz abraziyasi, daryo eroziyasi, sel va b.); 2. Insonning ta’sirsiz vujudga keladigan, ammo sifat va miqdor jihatdan insonning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy – antropogen jarayonlar; 3. Inson faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan antropogen jarayonlar. Stixiyaviy ( lot . stoixeon) tabiiy hodisalar – tabiatning inson boshqara olmaydigan va atrof muhitda juda ko‘plab oqibatlarni yuzaga keltiradigan qudratli kuchlarining namoyon bo‘lishidir. Xilma-xil stixiyaviy hodisalarni vujudga kelishi, oqibatlari, tabiiy komponentlar va tabiiy komplekslar, o‘zaro ta’sir zanjirlari, kuchi, rivojlanish joyi va vaqti, o‘rganilash darajasi, bashoratlashtirish , tartibga solish, boshqarish imkoniyatlari, belgilari, xossalariga ko‘ra guruhlash mumkin. O‘ta xavfli negativ stixiyaviy hodisalar harakatining kutilmagan holda sodir bo‘lishi, buzuvchi kuchi, rivojlanish paytlarining qonuniy, izchillik bilan, bir – birining ortidan navbat bilan almashinishi demakdir. Tabiiy geografiya va landshaftshunoslikda bu termin aniq qoidaga ega emas. Odatda tabiiy – geografik jarayonlar deganda geografik qobiqda va uning strukturaviy qismlari bo‘lgan landshaftlarda kechadigan tabiiy hodisalarning izchillik bilan o‘zgarishi tushuniladi. Bu o‘zgarishlar modda va energiya miqdori,

shakli va boshqa xususiyatlarining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi hamda landshaft holatining muayyan tavsiflarining o‘zgarishlariga olib keladi. Geomorfologik, hidrologik, iqlimiy, biologik, landshaft jarayonlari tabiiy – geografik jarayonlar guruhiga mansubdir. Tabiiy geografik jarayonlarga atmosfera sirkulyatsiyasi, namlikning aylanishi, reliyef hosil bo‘lishi, nurash va tuproq hosil bo‘lishi, o‘simlik va hayvonot dunyosining asriy va mavsumiy o‘zgarishlari, komponentlararo aloqalarda ro‘y beradigan jarayonlar yaqqol misoldir. Murakkab tabiiy geografik jaryonlar odatda stoxastik (),ehtimoliy sajiyaga ega. Tabiiy geografik jarayonlar davomida muayyan jismlardan boshqa jismlarga modda va energiya o‘tadi va tadrijiy rivojlanishga sabab bo‘ladi. Tabiiy geografik jarayonlarni ular kechadigan moddiy sistemalar bilan bir qatorda o‘rganish tabiiy geografiyaning eng asosiy vazifasidir. Tabiiy – geografik jarayonlarni o‘rganishning asosiy amaliy maqsadi – tabiatni oqilona o‘zgartirish maqsadida ularni boshqarishdan iborat. Tabiiy geografik jarayonlarni o‘rganish – landshaftlar o‘zgarishining va ularning landhaft sotsial – iqtisodiy funksiyalarni bajarishining omillari va mexanizmini ochib berish uchun zaruriy shart – sharoitidir. Tabiiy geografik jarayonlarni tadqiq qilish landshaftlarni dinamik struktura sifatida o‘rganishga, ularni muhofaza qilish va o‘zgartirishning oqilona yo‘llarini tanlashga imkon beradi. Bunda geografik komplekslararo hamda komponentlararo modda va energiya almashinuvini aniqlash ayniqsa katta amaliy ahamiyatga ega. Tabiatda sodir bo‘ladigan jarayonlar odatda tabiiy jarayonlar deyiladi. Geografik qobiqda sodir bo‘ladigan hodisa va jarayonlar vujudga kelishiga ko‘ra a) ichki (endogen) va b) tashqi (ekzogen) jarayonlarga ajratiladi. Ichki jarayonlar Yerning ichki komponentlariga ta’sir ko‘rsatgan holda ularni o‘zgartirish va madaniy landshaftlarni bunyod etish maqsadida ta’sir lo‘rsatishning asosiy omilidir. Landshaftga sug‘orish vositasi bilan ta’sir ko‘rsatishda mutanosinlashgan tabiiy moddiy – energetik aylanma harakatda muvozanat buziladi va komponentlar va landshaftning o‘zi ham o‘zgara boshlaydi.

Tabiatning komponentlari va elementlari o‘rtasidagi bog‘lanish murakkab bo‘lib, ularni teran o‘rganish lozim. Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jalik ekinlaridan zararkunandalarga qarshi zaharli kimyoviy moddalardan foydalanmasdan hosil olish qiyin bo‘lib qoldi. Chunki turli sabablar ta’sirida zax bosgan va botqoqlashgan joylarni quritib, zaharli kimyoviy moddalarni sepish oqibatida zararkunandalarning kushandalari qirib yuborildi. Tabiatdan foydalanish jarayonida tabiiy landshaftlarga, ularning ayrim komponentlari yoki elementlariga ko‘rsatilayotgan ta’sir kutilmagan joyda va kutilmagan ko‘lamda namoyon bo‘ladi. Tabiatdan foydalanish jarayonida inson xo‘jalik faoliyatining landshaftlarga ta’siri kulamlarining tobora kengayib borayotganligi har bir hudud uchun xos bo‘lgan landshaftlarning mahalliy sharotlarini chuqur o‘rganishni, landshaftlardagi antropogen o‘zgarishlarning yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlarini bashoratlashtirishni taqoza etadi. Landshaft komponentlarining o‘zaro modda va energiya almashinishi orqali bog‘langanligi. Landshaft komponentlari o‘rtasida modda va energiya to‘xtovsiz almashinib turadi. Bunday almashinish murakkab almashinish bo‘lib, modda va energiyada sifat o‘zgarishlari ro‘y beradi. Masalan, okeandan bug‘langan suv quruqlikka yog‘in bo‘lib yog‘ayotgan vaqtda unga havodagi changlar, ya’ni mineral zarralar qo‘shiladi. Yer yuzida oqar suv bo‘lib oqayotganida turli minerallarni eritadi va daryolar orqali bu minerallar eritma holida okeanga tushadi. Umuman geografik qobiqning mavjudligi ham modda va energiya almashinishi jarayonlarining majmuidan iborat. Landshaft komponentlari tabiiy modda almashinishi jarayonida muayyan vazifalarni bajarishi bilan o‘zaro bog‘langan. Barcha aerob organizmlar kislorod bilan nafas olib, atmosferadan kislorod yutadi. Yashil o‘simliklar esa uni yana atmosferaga qaytaradi. Har bir landshaftda yashil o‘simliklar va ba’zi bir xil bakteriyalar mineral moddalar bilan, ba’zi parazit o‘simliklar tayyor organik moddalarni iste’mol qilib, bakteriya hamda zamburug‘lar organik moddalarga parchalab, mineral moddalarga aylantiradi. Ana shu aylanma harakat zanjirining biror yerida uzilish ro‘y beradigan bo‘lsa, tabiatda modda

almashinishi buziladi. Tabiatda moddalar almashinishinig yopiq aylanma harakati tarkib topgan. Bu tabiiy jarayon uzoq geologik davrlar (taxminan 2 mlrd. yil) davomida tabiy muvozanatni saqlab kelmoqda. Kishilik jamiyatining dastlabki bosqichlarida ham tabiiy muvozant saqlanib qolgan. Lekin ijtimoiy ishlab chiqarishning o‘sishi tobora ko‘proq resurslarni talab qiladi. Inson va tabiat o‘rtasidagi ishlab chiqarish orqali bo‘ladigan modda almashinishi texnika vositasida yer osti boyliklarini qazib olish, xom ashyoga ishlov berish, yoqilg‘i yoqish, yerlarni ishlash, o‘simliklar hamda hayvonlarga ta’sir ko‘rsatish va boshqalar orqali ro‘y beradi. Buning oqibatida tabiiy modda aylanishida muvozanat buzildi. Ayniqsa sintetik mashsulotlarni ko‘plab ishlab chiqarish tabiatdagi modda aylanishi muvozanatini juda o‘zgartirib yubordi. Ba’zi zararkunandalar va o‘simliklar kasalliklariga qarshi kurashish uchun ishlatiladigan zaharli kimyoviy moddalar tuproqdagi bakteriyalar, zamburug‘lar, hashoratlarga qirg‘in keltirib, tuproq jarayonlarini buzmoqda. Insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida Yer yuzasidagi o‘rmonlarning deyarli yarmi yo‘q qilingan, sug‘orish uchun olinadigan suvning 60 % dan ortig‘i daryo va ko‘llarga tushmaydi, dengiz, ko‘llar qurimoqda, cho‘llanish kuchaydi, havodan sanoat eshtiyojlari uchun har yili 10 mlrd. t atrofida kislorod olinadi, ammo u havoga qaytmaydi. Bularning hammasi tabiatda aylanishi jarayonidagi muvozanatga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Geografik qobiqdagi hodisalarning ritmikligi. Butun landshaft qobig‘idagi va har bir landshaftdagi tabiiy jarayonlar ritmiklik (yun. rythimos bir tekis, bir marom) xususiyatiga ega. Quyosh faolligining davriyligi geografik qobiqdagi hodisalarning davriyligida o‘z aksini topadi. Quyosh faolligining namoyon bo‘lishi va ularning Quyosh va Yer magnit maydonlarining o‘zaro bo‘ladi. Suvning aylanishi va balansiga ta’sir ko‘rsatishda zonallik qonunining xususiyatlari muammoning markazida bo‘lishi lozim. Arid iqlimi hududlarda sun’iy sug‘orish tufayli transpiratsiya (lot. trans orqali; spirare nafas olmoq) va bug‘lanishning ko‘chayishi, shuningdek yuzaning aks ettirish qobiliyatining o‘zgarishi radiatsiya balansi va iqlimning (kunduzgi haroratlarning pasayishi, havo

namligining oshishi) birmuncha o‘zgarishiga olib keladi. Sernam hududlarda esa quritish melioratsiyalari natijasida hidrologik to‘r, yer osti suvlari rejimi, tuproq hosil bo‘lish jarayonlari, o‘simlik qoplami va hayvonot dunyosida tub o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. O‘rmon ixotazorlarini barpo qilish va boshqa agrotexnik usullar oqimning kamayishiga, tuproqda namning ko‘payishiga va transpiratsiyaning oshishiga va pirovardida biologik mahsuldorlikning oshishiga olib keladi. Inson tabiiy muhitdagi suv rejimiga va uning aylanma harakatiga ham bevosita, ham bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumki

Adabiyotlar: 1. Karimov I. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., 1997. 2. Abdullayev S.I. Atrof muhit haqida ta’limot. Qarshi, 2000. 3. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., 1991. 4. Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish (ilmiy konferensiya materiallari). T., 2001. 5. Zokirov Sh.S. Antropogen va amaliy landshaftshunoslik. T., 1998. 6. Pafiqov A.A. Geoekologik muammolar. T., 1997. 7. Pafiqov A.A., Azimov Sh. Amaliy geografiya. T., 2000. 8. G‘ulomov P.N. Geografiya va tabiatdan foydalanish. T., 1985. 9. G‘ulomov P.N. Inson va tabiat. T., 1990. G‘ulomov P.N. O‘zbekistonda tabiatdan foydalanishning geografik asoslari. T., 1990. 10. Qodirov E. (va b.) Atrof muhitni muhofazalashning geoekologik asoslari. T., 1999. 11. Анучин В . А . Осовы природопользования . М ., 1978. 12. Исаченко А . Г . Оптимизация природной среды. М., 1980. 13. Ka л e сник С.В. Общие географические закономерности Земли. М., 1970. 14. Краснов Е.В., Сегизбаева Л.А. Методологические основы рационального природопользования (Учебное пособие). Владивосток, 1985. 15. Мильков Ф.Н. Рукотворные ландшафты. М.,1978. 16. Неверов А.В. Экономика природопользования. М., 1990. 17. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь – справочник. M., 1990. 18. Миланова Е.В.,Рябчиков А.М. Использование природных ресурсов и охрана природы. М., 1986. 19. Чупахин В.М., Андришин М.В. Ландшафты и землеустройство. М ., 1989. n

Похожие

Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari

Atrof muhit va tabiatdan foydalanish

Tabiatdan foydalanishning geoekologik asoslari

Geoekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish

Tabiiy resurslarni muhofaza qilish va qayta tiklashning asosiy tamoyillari