Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari - Экология - Рефераты

Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

144 KB

Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari Reja: 1. Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi va vazifalari. 2. Tabiatdan foydalanish – fanlararo integrativ ilmiy soha. 3. Tabiatdan foydalanish ning geografik jihatlari. 4. Tabiat va jamiyat ning ozaro munosabatlari

Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi va vazifalari. Jamiyatning tabiatga ta’siri tobora kuchayib borayotgan sharoitlarda atrof tabiiy muhitni optimallashtirish (lot. optimus eng yaxshi) hamda inson va uning muhiti orasidagi o‘zaro ta’sir strategiyasini ishlab chiqish asosida tabiatdan foydalanish tizimini shakllantirish muammolari muhim ahamiyatga ega. Tabiiy resurslarning yalpi unumdorligi ularning rivojlanishi va tabiat bilan bo‘lgan aloqalarining asosini tashkil etadi. Muayyan landshaft doirasida amalga oshiriladigan tabiatdan foydalanish ijtimoiy ishlab chiqarish va tabiy muhit ta’siri hamda modda almashinuvini amalga oshirishning asosiy shaklidir. Tabiatdan foydalanish – tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish va qayta tiklashga qaratilgan turli faoliyatlar majmuasi bo‘lib, pirovardida atrof muhitga ta’sir ko‘rsatadigan hamda sanoat, qishloq xo‘jaligi, noishlab chiqarish tarmoqlarining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik tadbirlarining keng va murakkab tizimidir. Bu tadbirlar tizimi inson xo‘jalik faoliyatining ham foydali, ham nomaqbul oqibatlarini o‘z ichiga oladi. Geografik qobiq doirasidagi tabiiy muhit - tabiatdan foydalanishning asosiy ob’yektidir. Tabiiy muhit kishilik jamiyati yashaydigan va inson xo‘jalik faoliyati jarayonida o‘zgartiriladigan muhit, ya’ni geografik qobiqning ijtimoiy rivojlanishining bevosita sharoiti bo‘lgan qismidir. Tabiatdan foydalanish muammosining o‘ziga xosligi uning ularning salohiyatini oshirishga doir tadbirlar bilan birga bo‘lishi zarur. Bu vazifa muammolarning ikkinchi majmuasiga – landshaftning mavjudligi jarayonlarini boshqarishga o‘tishni taqoza etadi. Chunki, tabiiy jarayonlarni uzluksiz ravishda qo‘llab-quvvatlab turish va maqbul yo‘nalishda va zarur holatda tartibga solish madaniy landshaftni buzilgan landshaftdan farq qilishiga imkon beradi. P.N. G‘ulomovning fikricha madaniy landshaftlar bunyod etish uchun quyidagi talablar bajarilishi lozim:

1. Madaniy landshaftlar jamiyatning iqtisodiy, rekreatsion va estetik talablariga to‘liq javob berishi kerak. Kishilarning yashashi uchun ekologik sharoit eng qulay va atrof muhit musaffo bo‘lishi lozim. 2. Madaniy landshaft bir xil manzarali bo‘lmasligi kerak. Uning ichki xilma – xilligi landshaftda barqarorligi uchun muhim shartdir. Shuning uchun madaniy landshaftda ekinzorlar bilan daraxtzorlar va boshqa geosistemalar bo‘lishi zarur. Shunday qilib, madaniy landshaftlarda unumdorlik, iqtisodiy samaradorlik zarur shart – sharoit qulay, tabiiy muhit sog‘lom, musaffo va rangbarang bo‘lishi kerak. qolgan geologik joylar, sharsharalar, tub o‘simlik qoplamining “omon qolgan” qoldiqlari va b.) tabiat yodgorliklari sifatida belgilash va asrash lozim. Shuningdek, landshaftlarning muhofazaviy, rekreatsiya, madaniy - tarbiyaviy, iqtisodiy vazifalarini birgalikda amalga oshirishning eng maqbul shakli milliy va tabiiy bog‘larni yaratishdir. Tabiatdan foydalanishning bunday shaklida kam o‘zgartirilgan landshaftlar bilan bir qatorda xo‘jalikda foydalanilayotgan joylar ham kirishi mumkin; ayniqsa tabiiy va madaniy - tarixiy yodgorliklarning mavjud bo‘lishi maqsadga muvofiq. Milliy va tabiiy bog‘lar ommaviy kelish uchun ochiq bo‘ladi va sayyohlik, hordiq va shifobaxsh markazlar bo‘lib xizmat qiladi. Ularning hududida ilmiy tadqiqotlar uchun rezervatlar, yordamchi xo‘jaliklar, shifo va dam olish maskanlari, kichikroq xizmat ko‘rsatish korxonalari bo‘lishi mumkin. Bunday bog‘larga mamlakatimizdagi Zomin milliy bog‘i misol bo‘ladi. 6. Madaniy landshaftning oqilona rejalashtirilgan tuzilmasi uning tashqi shinamligiga monand bo‘lishi kerak. Bu maqsadni amalga oshirish rekultivatsiya, ko‘kalamzorlashtirish va ekinzorlarni ilmiy asoslangan holda joylashtirish bilan amalga oshiriladi. Bundan tashqari , landshaf t arxitekturasi( lot. architectura < yun. architektonik ё qurish mahorati ) , ya’ni turli inshootlarning landshaftga mos bo‘lishi ham muhim ahamiyatga ega. Inshootlarni joylashtirish, ularning katta- kichikligi va arxitektura uslubi, shuningdek, yo‘llarning atroflariga manzara berish landshaftlarning estetik sifatini oshirishi lozim.

7. Landshaft hududini ilmiy asoslangan holda tashkil etishning muhim shartlaridan biri landshaftning morfologik qismlari orasidagi gorizontal aloqalarni hisobga olishdir. Sanoat korxonalari, aholi dahalari, ko‘kalamzorlar, suv havzalarining joylashuvi shamollarning ustuvor yo‘nalishiga, shuningdek yer usti va yer osti oqimining yo‘nalishiga mos tushishi lozim. Ikkilamchi gravigen jarayonlarni bartaraf qilish va tuproq zarralarining yo‘qolishini oldini olish uchun nafaqat oqar suvlar va jarlarning atroflari, balki suv ayirg‘ichlar va yonbag‘irlarda ham bu yerlardan boshqa maqsadlarda foydalanish uchun qiymatidan qat’iy nazar daraxtzorlar va o‘rmonli maydonlar bo‘lishi zarur. 8. Ekinzorlarni to‘g‘ri joylashtirish, ulardan to‘g‘ri foydalanish va muhofaza qilish turli melioratsiyalar yordamida ko‘p rejali, keng ko‘lamli, majmuali bo‘lishi bilan bog‘liq. Shu sababli tabiatdan foydalanishning o‘ziga xos muammosini tadqiq qilish va amalga oshirish sitemali (yun. systёma qismlardan tashkil topgan bir butun, birikma) yondashuvni taqoza etadi. Bunday yondashuv tadbirlardan har birini “inson-ishlab chiqarish-tabiat” umumiy sistemasining tarkibiy qismi sifatida qarashni taqoza etadi. Tabiatdan foydalanish jarayonida tabiiy resurslardan foydalanish, ularni muhofaza qilish va qayta tiklash bo‘yicha tadbirlarni bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda va ishlab chiqarish bilan aloqadan tashqarida qarash mumkin emas. Tabiatdan foydalanishning bu unsurlari (bug‘inlari) bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan yagona jarayonning qismlarini tashkil etadi. Tabiatdan foydalanish muammosining majmuiyligi, shuningdek, texnikaviy (yun. technё mahorat, san’at, ustalik;) tadbirlarni tashkiliy - iqtisodiy tadbirlar bilan birgalikda bo‘lishini va ularni ishlab chiqarish siklida bir paytda qo‘llanilishini bildiradi. Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi tabiiy muhitga ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholining hayotiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida majmuali ta’sir ko‘rsatishni amalga oshirishdan iborat. Tabiatdan foydalanishning asosiy vazifalarini quyidagilar tashkil etadi:  jamiyatning tabiiy resurslarga bo‘lgan va uzluksiz oshib borayotgan ehtiyojlarini qondirish;

 tabiiy resurslarni qayta tiklash , tabiiy muhitning mahsuldorligini oshirish uchun sharoitlar yaratish;  tiklanmaydigan tabiiy resurslardan tejamkorona, oqilona foydalanish;  atrof muhitni ifloslanishdan saqlash;  landshaftlarni maqsadli o‘zgartirish. Tabiatdan foydalanishga doir vazifalarni amalga oshirish tabiatdan foydalanishning quyidagi eng muhim geografik tamoyillariga asoslanadi: 1) tabiiy resurslardan foydalanish sajiyasi va usullarining muayyan mahalliy sharoitlarga , ya’ni landshaft xususiyatlariga mosligi; 2) tabiatdan foydalanishning nomaqbul (noxush) oqibatlarini oldindan anglab yetish va imkoni boricha oldini olish; 3) tabiiy resurslarni o‘zlashtirishni intensivligini oshirish; 4) tabiatning (landshaftlarning) ilmiy va estetik qiymatini asrash; 5) tabiiy resurslardan xo‘jalikda maqsadga muvofiq, iqtisodiy jihatdan asoslangan navbatli foydalanishni saqlash; 6) tabiiy resurslardan xo‘jalikda foydalanishning majmuali sajiyasini e’tiborga olish; 7) qazib olishda, boyitishda va qayta ishlashda foydali qazilmalarni miqdor jihatdan yo‘qotilishini kamaytirish yoki bartaraf qilish; 8) ishlab chiqarishni har tomonlama “ekologiya - lashtirish”ni ta’minlash. Adabiyotlarda “tabiatdan oqilona foydalanish” yoki “tabiatdan foydalanishni optimallashtirish tushunchalari keng qo‘llaniladi. Tabiatdan oqilona foydalanish ni tashkil etish tabiiy resurslardan majmuali va tejamkorlik bilan foydalanish, ilmiy tadqiqot ishlarini o‘tkazish asosida tabiiy resurslardan foydalanish darajasini belgilash va eng qulay variantlarini (lot. varians o‘zgaruvchan) asoslash, ishlab chiqarishni tabiiy resurslardan foydalanish jarayonlarida imkoni boricha atrof muhitga zararli ta’sirini bartaraf qilish va kishilarning me’yoriy hayotiy faoliyatini ta’minlash maqsadida atrof muhitning buzilishi va ifloslanishini oldini olish, tabiiy resurslarni qayta tiklashga qaratilgan tadbirlarni belgilashga asoslangan bo‘lishi lozim.

Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni muhofaza qilish va qayta tiklashning birligi jamiyatning tabiat bilan o‘zaro aloqalaridagi asosiy tamoyildir. Zero, tabiatdan foydalanish - tabiiy resurslardan foydalanishning zaruriy sharti va tabiatdan foydalanish hamda tabiatning tabiiy tiklanish imkoniyatlari orasidagi dinamik muvozanatni saqlashga xizmat qiladi. Tabiiy resurslardan foydalanishga doir har qanday tadbir tabiiy muhitni inson ta’sirining noxush oqibatlaridan asrash, insonning me’yoriy hayotiy, ma’naviy va moddiy faoliyatini ta’minlash bilan bir qatorda va bir paytda o‘tkazilishi lozim. Tabiatdan foydalanishda muhim bo‘g‘inni tabiatni maqsadli o‘zgartirish ishlari tashkil etadi. Chunki faqat tabiatni 1. Madaniy landshaft bir xil bo‘lmasligi kerak. 2. Madaniy landshaftda antropogen bo‘sh joylar, tashlandiq karyerlar, atrof muhit ifloslaqnishining manbalari bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan turli chiqindigohlar va boshqa “noqulay” yerlar bo‘lmasligi kerak. Ularning barchasi qayta obodonlashtirilishi - rekultavatsiya (lot. re qarshi + cultus ekish, ishlov berish ) qilinishi kerak. 3. Yerdan foydalanishning barcha turlari orasida yashil qoplamga asosiy e’tibor berilishi kerak. Odatda eng yaxshi yerlar qishloq xo‘jaligida foydalanish uchun berilishi kerak. Ammo rekultivatsiya qilingan maydonlar, bo‘sh yerlar va kam unumdor qishloq xo‘jalik yerlarining bir qismidan foydalanilganda daraxtzorlar band etadigan maydonlarni imkon boricha ko‘paytirishga harakat qilish lozim. 4. Ayrim landshaftlarda tabiiy muvozanatni saqlash uchun yerlardan ekstensiv foydalanish ham maqsadga muvofiq. Chunki, tabiiy biotsenozlar madaniy biotsenozlarga nisbatan Quyosh energiyasi va suvdan to‘liqroq foydalanadi va muayyan sharoitlarda iqtisodiy jihatdan samaraliroqdir. Landshaftlarni “parvarishlash”da yerdan foydalanishning turli (masalan, ekinzorlar, bog‘lar, yaylovlar va b. ) tiplarini birgalikda tashkil etish va ularni qo‘llab-quvvatlash anchagina iqtisodiy foyda bergan holda ekologik talablarga ham mos tushadi.

5. Landshaft hududini tashkil etish loyihalarida muhofaza qilinadigan hududlar (shu jumladan, qo‘riqxonalar) uchun ham joy ajratilishi lozim. Qo‘riqxonalar band qilgan hudud faqat ilmiy maqsadlarda foydalanilishi, xo‘jalikda esa batamom foydalanilmasligi lozim. Bundan tashqari, qo‘riqxonalar o‘simlik va hayvonlarning genofondini (yun. genёs tug‘iladigam; lot. fundus asos)saqlab qolish imkonini beradi, ko‘pgina qimmatbaho turlar yashirinadigan maskan va joylashadigan markaz bo‘lib xizmat qiladi, yaqin atrofdagi hududlarda tabiiy jarayonlarni tartibga solishga imkon beradi. Muayyan sharoitlarga va eng avvalo landshaftlarning tabiiy tuzilmasining qay darajada saqlanib qolganligi darajasiga bog‘liq holda turli xildagi tabiiy rezervatlar (lot. rezervatus saqlangan, asralgan) va zakazniklar ham tashkil etilishi mumkin. Tabiatning ayrim noyob yoki qiziqarli ob’yektlarni (relyef shakllari, ochilib shamol va b. energiya) manbalaridan samarali foydalanish tiklanmaydigan kaustobiolitlardan (yun. kaustikos yonilg‘i) isrof-garchilik bilan sarflashni kamaytiradi va yonilg‘i yoqilishi mahsulotlari bilan muhitni texnogen ifloslanishini bartaraf etadi. Madaniy landshaftlarda paydo bo‘lishiga ko‘ra tabiiy va texnogen noxush (tuproqlarning yuvilishi, eroziya, zax bosishi va botqoqlashish, toshqinlar, sel, havo, suv, tuproqlarning ifloslanishi va b.) jarayonlar imkoni boricha bartaraf etilishi lozim. Bu tabiiy resurslarni asrashga ham hayot muhit i sifatini yaxshilashga ham imkon beradi. Bu tadbirlar tabiiy resurslar ning barcha turlaridan oqilona foydalanish bilan bog‘liq. Landshaftlarni optimallashtirishning uchta asosiy yunalishini ajratish mumkin:1) turli meliortiv usullardan foydalangan holda faol ta’sir ko‘rsatish; 2) xo‘jalikda foyda-lanishning qat‘iy me’yorlarini saqlagan holda “landshaftlarni parvarish qilish” (masalan, sanitariya maqsadlarida daraxtlarni kesish, yong‘inga qarshi tadbirlar; 3) kontservatsiya, ya’ni holatini saqlash. Landshaftlarni konservatsiya qilish ilmiy maqsadlar, o‘simliklar va hayvonlarning genofondini saqlash uchun, shuningdek, suv, tuproqni muhofaza qilish, sanitariya va boshqa maqsadlarda zarur, ammo tabiiy komplekslarni xo‘jalikda foydalanishdan ajratib

olish Yer yuzasining uncha katta bo‘lmagan hududlaridagina amalga oshirilishi mumkin. Hozirgi paytda tom ma’nodagi madaniy landshaftlar uncha katta maydonni ishg‘ol etmaydi. Madaniy landshaftlarni shakllantirishga d oir tadbirlar ularning gorizontal va vertikal tuzilmasini tartibga solish bilan bog‘liq. Buning uchun, birinchidan, hududni tashkil etish uchun landshaftning morfologik tuzilishidan foydalanish, ya’ni turli vazifalarni bajarish belgilangan joylarni to‘g‘ri tashkil etish, ikkinchi tomondan esa komponentlararo aloqalardan ayrim tabiiy jarayonlarni kuchaytirish va boshqalarini susaytirish uchun foydalanish lozim. Shunday qilib, hududni ilmiy tashkil etish landshaft morfologiyasiga, uning salohiyatiga asoslanishi lozim. A.G. Isachenkoning (1991), fikricha madaniy landshaftni hududiy tashkil etishning asosiy geografik tamoyillariga quyidagilar kiradi: o‘zgartirgan holda tabiiy resurslardan xo‘jalikda foydalanish jarayonida ularni asrash va ko‘paytirish mumkin. Geografik nuqtai nazardan tabiatni o‘zgartirish deb tabiiy sifatlarini avvaldan qo‘yilgan muayyan maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan o‘zgartirishga aytiladi. Tabiatni o‘zgartirishning umumiy maqsadi landshaftlarning mahsuldorligini oshirish va inson hayotining ekologik sharoitlarini yaxshilashdan iborat. Masalan, cho‘l landshaftlaridan sug‘oriladigan dehqonchilikda foydalanish jarayonida tabiiy landshaftlarga nisbatan biologik mahsuldorligi va ekologik sharoitlari ko‘p marta yuqori va qulay bo‘lgan madaniy voha landshaftlari shakllanadi. Tabiatdan foydalanishda ko‘pgina hollarda atrof muhit - ning murakkab tuzilmalari – antropogen landshaftlar ( geotex - sistemalar) vujudga keladi. Geotexsistemalar deb o‘zaro uzviy va ajralmas bog‘liq bo‘lgan tabiiy geosistemalardan va muhandislik inshootlaridan tashkil topgan murakkab sistemalarga aytiladi. Geotexsistemalarda tabiiy sifatlar qisman saqlanib qolsada, bu sifatlar ko‘p jihatdan texnikaviy inshootlar tufayli ancha kuchli o‘zgartirilgan

bo‘ladi. Suv omborlari (yaqin atrofdagi hududlar bilan birgalikda), aholi manzilgohlari, ariqlar, sugoriladigan yerlar va boshqalar geotexsistemalarga mansub. Geotexsistemalardan oqilona foydalanishni tashkil etishda ularning ham tabiiy, ham muhandislik elementlarini (lot. elementum dastlaki modda) asrash va muhofaza qilishga bab-baravar e’tibor berilmog‘i lozim. Tabiatni o‘zgartirish jarayonida tabiiy xossalarining juda tez o‘zgarishi, bir qator hollarda esa ularning batamom o‘zgarishi va almashinishi sodir bo‘ladi.Ammo har qanday tabiiy landshaftlar hamma vaqtda muayyan vazifani bajaradi va geografik qobiq doirasida modda va energiyaning (yun. energea faoliyat) aylanma harakatida muayyan bir bug‘inni ta’minlaydi. Landshaftlarni o‘zgartirishda modda va energiya almashuvi jarayonlarida qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishi ehtimolini, vujudga keladigan geotexsistemalar oz‘larining o‘rnida ular vujudga kelishiga qadar mavjud bo‘lgan tabiiy landshaftlarga ekvivalent (lot. aequus teng; valens kuch, ahamiyat) bo‘la olishini aniq tasavvur qila bilish lozim. Zero, landshaftlarni har qanday o‘zgartirishda va xo‘jalikda foydalanishda tabiatning undan resurs sifatida olinadigan elementlarini ekvivalent to‘ldirishni hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Kishilarning hayotiy va ishlab chiqarish faoliyati ko‘p jihatdan muhitning holatiga bog‘liq. Kishilarning turli faoliyatida atrof muhit moddiy ishlab chiqarishning asosini tashkil etadi va ayni bir paytda yashash muhiti sifatida namoyon bo‘ladi. Ishlab chiqarish deyarli to‘liq tabiiy resurslarga asoslanadi. Chunki tabiatning kishilar ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarishda foydalaniladigan hamda uning xom ashyo va energiya bazasini tashkil etadigan barcha elementlari tabiiy resurslarni tashkil etadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, tabiatdan foydalanish jarayonida kishilarning hayotiy faoliyati uchun nomaqbul oqibatlar ham yuzaga kelishi ehtimoldan holi emas. Shu sababli tabiatdan foydalanishning tarkibiy qismi bo‘lgan atrof muhitni muhofaza qilish tushunchasi atrof muhitnig texnologik (yun. technё mahorat, san’at, ustalik; logos fan, ta’limot, g‘oya) hamda maishiy chiqindilar bilan ifloslanishiga bog‘liq bo‘lgan muammolarga ham qo‘llaniladi. Ifloslanish deb havo, yer (tuproq) va suvning

hozirgi paytda yoki kelgusida o‘simliklar, hayovnlar va kishilarning hayotiga, sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish jarayonlariga, tabiiy resurslarning holatiga noxush ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan fizikaviy, kimyoviy hamda biologik xossalarining nomaqbul o‘zgarishlariga aytiladi. Shu sababli tabiatdan foydalanishning tarkibiy qismi bo‘lgan tabiiy muhitni muhofaza qilish - bu ortiqcha texnogen yuklanish va inson aralashuvining noxush oqibatlarini, tabiiy resurslardan foydalanishni faol tartibga solishni hamda tabiiy resurslar salohiyatini qayta tiklash va yaxshilashni o‘z ichiga oladigan tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishdir. Tabiatdan oqilona foydalanish yuqori sotsial - iqtisodiy va noiqtisodiy (antropoekologik, estetik, axloqiy, gigiyenik va boshqa) samara olishni taqoza etadi. Shunday qilib, hozirgi paytda tabiatdan foydalanish deb tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni qayta tiklash va muhofaza qilish, hozirgi va kelgusi avlodlarning moddiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun tabiiy muhitni ifloslanish va buzilishdan himoya qilish, tabiatni o‘zgartirishga qaratilgan turli daraja va miqyoslardagi tadbirlar tizimidir. Boshqacharoq qilib aytganda, tabiatdan foydalanish - jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro ta’sirni optimallashtirishni foydalanish tufayli vujudga keladigan landshaftlarning buzilisi mahsulasidir. Buzilgan landshaftlarni hozirgi paytda tog‘va tog‘ oldi hududlarida ham, tekisliklarda ham ko‘rish mumkin (eroziyaga uchragan yerlar, sho‘r bosgan yerlar, tashlandiq karyerlar, terrikonlar va boshqa yaroqsiz yerlar). Shunday qilib, madaniy landshaftlar sifati yaxshilangan, unumdorligi oshirilgan, insonning mehnat qilishi, dam olishi, estetik zavqlanish uchun qulay o‘zgartirilgan landshaftlardir. Tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etishda madaniy landshaftlarni bunyod etishning ahamiyati. Tabiatning tarkibiy qismini tashkil etuvchi landshaft inson bilan doimiy ravishda o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Chunki inson atrof muhitdan o‘zining ehtiyojlari va manfaatlarini qondirish uchun foydalanadi. Shu sababli landshaft qonuniy ravishda jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan reja va

maqsadlar ta’siri ostida bo‘ladi.Tabiatning yaratuvchanlik kuchining namoyon qilishi, landshaftning go‘zalligi qadimdan odamlarni zavqlantirgan. Odam tabiat qonuniyatlari va omillarining bu ulkan tizimidagi o‘z o‘rnini uzoq vaqt davomida qidirgan. Madaniy lanshaftning mezoni jamiyat ehtiyojlari bilan belgilanadi. Madaniy landshaftlar uchun quyidagi sifatlar xos bo‘lishi lozim: 1) yuqori unumdorlik va iqtisodiy samaradorlik va 2) insonning salomatligi, jismoniy va madaniy rivojlanishiga imkon beradigan optimal muhit. Hozircha bu ikki sifat kam hollardagina bir–biriga mos tushadi: vaqtinchalik iqtisodiy samara insonning hayotiy muhitini yomonlashtirish hisobiga erishiladi. Buday hol buzilgan landshaftlar uchun xosdir. Ammo ilmiy yondoshilganda iqtisodiy, ekologik, shuningdek madaniy – estetik manfaatlar bir–biriga zid bo‘lmaydi. Madaniy landshaftlarni shakllantirishdagi asosiy sharoitlardan biri tiklanadigan tabiiy resurslar, eng avvalo biologik resurslarning eng yuqori unumdorligiga erishishidir. Ulardan foydalanishdagi xo‘jalik samarasidan tashqari ayni paytda sanitariya (lot. sanitas sihat-salomatlik) – gigiyena (yun. hygieinos shifobaxsh) sharoitlarini, muhitning estetik sifatini yaxshilash imkonini beradi. Shuningdek, tiklanadigan, tugamaydigan va energiyaning muhitni ifloslamaydigan (Quyosh, geotermik, mumkin. Madaniy landshaftlar deganda I.M.Zabelin inson tomonidan o‘zining amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun ataylab, ongli ravishda barpo qilingan landshaftlarni tushunishni tavsiya etadi. Madaniy landshaftlar tabiiy sharoiti bir xil bo‘lgan va ko‘p yillar davomida xo‘jalikning biror tarmog‘ida foydalanilayotgan hududdan iborat. Ayrim ta d qiqotchilar madaniy landshaftlarni antropogen landshaftlarning sinonimi sifatida qaraydilar. Ammo bu fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek, antrpogen landshaft inson faoliyati tufayli o‘zgartirilgan bo‘lib, ularning yuzaga kelishida tabiiy omillar bilan bir qatorda antropogen omil ham faol ishtirok etadi. Inson tabiatdan foydalanish jarayonida antropogen landshaftni vujudga keltiradi, ammo bu landshaft hamma vaqtda ham xo‘jalik nuqtai –

nazaridan samarali bo‘lavermaydi. Antropogen landshaftga insonning kon – qazilma faoliyati, o‘rmonlarning ko‘p va pala–partish kesilishi, cho‘lda o‘simlik qoplamining yo‘q qilinishi va boshqalar oqibatida buzilgan, unumsiz, ko‘rimsiz bo‘lib qolgan landshaftlar ham kiradi. Shu sababli antropogen landshaftlarni uchta kichik guruhga ajratish maqsadga muvofiq. a) madaniy ladshaftlar – strukturaviy aloqalar doimiy ravishda ison tomonidan melioratsiya, kultivatsiya, kimyolash-tirish va boshqa tadbirlar orqali boshqarilib turiladigan landshaftlar (ekinzorlar, bog‘lar va plantatsiyalar, madaniy (ekilgan yaylovlar va b.) b) sun‘iy landshaftlar (neolandshaftlar) – inson tomonidan tabiiy asosda yaratilgan (aholi manzilgohlari, sanoat – transport komplekslari, sug‘orish tizimlari, vohalar va boshqa landshaftlar) va ancha kuchli darajada o‘zgartirilgan landshaftlar. Masalan, yirik shaharlarning hududida tabiiy biotsenozlar deyardi batamom yo‘qotiladi va ularning o‘rnini tabiiy landshaft uchun xos bo‘lmagan yashil o‘simliklar egallaydi; bu yerda mezorelef ham o‘zgaradi, sizot suvlarining rejimi batamom o‘zgacha tus oladi, o‘ziga xos mikroiqlim vujudga keladi va b. v) buzilgan (destruktiv yoki nomadaniy) landshaftlar antropogen landshaftlarning bu kichik guruhiga mansub bo‘lgan landshaftlar odatda hududning tabiiy resusrlaridan noto‘g‘ri ta’minlaydigan tadbirlar tizimidir. Chunki tabiatdan foydalanishning asosiy muammosini undan har tomonlama va eng samarali foydalanish maqsadida jamiyatning tabiatga ta’sirini optimallashtirish tashkil etadi. Tabiiy muhitni optimallashtirish tabiiy resurslardan oqilona, ilmiy asoslangan hamda texnologik jihatdan takomillashgan foydalanishni, ya’ni ularni turli shakllardagi texnogen yuklamalardan himoya qilishni va tabiiy jarayonlarni qat’iy ilmiy asosda faol tartibga solishni taqoza etadi. Tabiatning o‘zida mavjud bo‘lgan imkoniyatlar va yo‘nalishlardan oqilona foydalanish tabiiy muhitni optimallashtirishning asosiy tamoyilini tashkil etadi.

Tabiatdan foydalanish – fanlararo integrativ ilmiy soha. XX asrning 60-70 yillaridan boshlab tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilish bilan bog‘liq bo‘lgan muhim sotsial - iqtisodiy muammolar yechimining ilmiy asoslarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadigan tabiatdan foydalanish ilmiy yo‘nalish sifatida shakllana boshladi. “Tabiatdan foydalanish” termini va tushunchasini ilk bor ilmiy iste’molga kiritgan Y.A.Kurajkovskiy (1969) tabiatdan foydalanishning fan sifatidagi vazifalari tabiatdan va uning resurslaridan bevosita foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday faoliyatning umumiy tamoyillarini ishlab chiqishdan iborat, deb belgilagan edi. O‘tgan davrda tabiatdan foydalanish tabiiy resurslardan foydalanish, ularni qayta tiklash va muhofaza qilish, hozirgi va kelgusi avlodlarni moddiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun atrof muhitni ifloslanishi va buzilishidan asrash, tabiatni o‘zgartirish kabi tabiat va jamiyat orasidagi o‘zaro ta’sirini optimallashtirishni ta’minlaydigan amaliy tadbirlar majmuasi sifatida qarab kelindi. Ayni paytda tabiatdan foydalanishga doir bunday vazifalarni amalga oshirish maxsus, keng qamrovli va teran tadqiqotlarni taqoza etishi va tabiatdan oqilona foydalanishning nazariy asoslarini ishlab chiqish zaruriyati sababli tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlarning “chorrahasi”da integrativ (lot. integratio tiklash, to‘ldirish) sajiyaga ega bo‘lgan ilmiy yo‘nalish shakllana boshladi. Majmuiy fan sifatida shakllanayotgan tabiatdan foydalanish tabiat va jamiyat orasidagi o‘zaro ta’sir natijalarini ochib beradi, tahlil qiladi va baholaydi, tabiiy resurslardan foydalanish hamda tabiiy muhitni himoya qilishning nazariy tamoyillarini ishlab chiqadi. Tabiatdan foydalanish fani qarab chiqadigan masalalar qatoriga iqtisodiy va sotsial masalalar ham kiradi. Tabiatdan foydalanish tabiatga undan foydalanishning har qanday vazifalari yechimida yaxlit majmuali yondashuvni ta’minlaydi. Majmuiy ilmiy yo‘nalish sifatida shakllanayotgan tabiatdan foydalanishning yagona nazariyasi hozircha yaratilganicha yo‘q. Shuningdek, tabiatdan foydalanishning predmeti, ob’yekti, jihati, metodlari va maqsadi kabi tushun- chalarning mohiyati ham yetarlicha belgilanganicha yo‘q.

N.F.Reymersning (1990) fikricha, tabiatdan foydalanish-ning ob’yektini tabiiy resurslar, jamiyat hayotining tabiiy sharoitlari va uning sotsial-iqtisodiy rivojlanishi orasidagi o‘zaro munosabatlar majmuasi tashkil etadi. Bu munosabatlarni optimallashtirish hayot muhitini asrash va qayta tiklashga yo‘naltirilgan sa’y-harakatlar esa tabiatdan foydalanishning predmeti bo‘lib xizmat qiladi. N.F. Glazovskiy (1998) tabiatdan foydalanishning ob’yekti ( (lot. objektum narsa, hodisa) tabiatni ham, insonni ham o‘z ichiga olgan holda inson va atrof muhit o‘zaro ta’siri xususiyatlariga ko‘ra hududiy jihatdan tabaqalashgan bo‘lishi lozim, deb hisoblaydi. Tabiatdan foydala-nish muammolarini o‘rganish inson va tabiiy muhit orasidagi o‘zaro ta’sirini belgilaydigan tabiiy, iqtisodiy, sotsial va madaniy jarayonlar hisobga olingan holda insonparvarlik nazaridan olib borilishi lozim. Tabiatdan foydalanish nazariyasi asoslarini V.I.Vernadskiyning noosfera to‘g‘risidagi g‘oyalari negizida yaratish mumkin. Noosferaviy yondashuv tabiatdan foydalanish-ning nafaqat tabiiy va ekologik omillarinigina emas, balki tabiatdan foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlarida namoyon bo‘ladigan tarixiy, etnik, siyosiy, madaniy, diniy xususiyatlarini hisobga olishni taqozo etadi. Noosfera konseptsiyasi (lot. conceptus fikr, tasavvur) nuqtai-nazaridan “tabiatdan oqilona foydalanish” tushunchasi tabiiy va ijtimoiy resurslaridan foydalanishning biosferaning asosiy funktsiyalarini (lot. functio bajarish, vazifa) saqlab qolgan holda kompleksning barcha komponentlariga ta’sir ko‘rsatadi: litogen asos buziladi, yuzaning kuchli o‘zgarishi sodir bo‘ladi, suv balansi o‘zgaradi, tuproq – o‘simlik qoplami buziladi, tabiiy muhitni ifloslanishi sodir bo‘ladi. Antropogen landshaftlarni tasnif qilishda ko‘pgina tadqiqotchilar ularning o‘zgarish darajasini e’tiborga oladilar. Masalan, A.G. Isachenko (1991) inson faoliyatining landshaftlarga ta’siri va uning nazariy muammolari haqida fikr yuritar ekan, inson tomonidan o‘zgartirilgan landshaftlar tasnifi tabiiy landshaftlar tasnifiga bog‘liq bo‘lishini uqtiradi va tabiiy landshaftlarning turil xil tasniflariga tadbiq etish mumkin bo‘lgan hamda o‘zgartirilgan landshaftlarning sifat jihatdan

anchagina yiriklashtirilgan birliklarini aks ettiruvchi tasnifini tavsiya etadi. Bu tasnifda landshaftlarning 4 ta asosiy guruhi ajratiladi: 1) shartli o‘zgartirilgan (ibtidoiy) landshaftlar. Ular bevosita inson ta’siriga va xo‘jalikdagi faoliyatiga duchor bo‘lmagan landshaftlardir. Ularda inson faoliyatining kuchsiz va bilvosita ta’siri izlarinigina payqash mumkin; 2) kuchsiz o‘zgartirilgan landshaftlar. Bular asosan inson faoliyatining (kotensiv) (ovchilik, baliqchilik) xili kabi ta’siriga duchor bo‘lgan landshaftlar. Bunday landshaftlarda inson faoliyati ayrim komponentlargagina ta’sir etib, tabiiy aloqadorliklar hali buzilmagan va avvalgi o‘z holatni tiklab olishi mumkin; 3) buzilgan (kuchli o‘zgartirilgan) landshaftlar. Bu guruhdagi landshaftlar asosan inson faoliyatining jadal xili ta’sirida o‘zgargan landshaftlardir. Ularning ko‘p komponentlari o‘zgarib, landshaftlar tuzilmasining sezilarli darajada buzilishiga olib kelgan; 4) madaniy landshaftlar. Tuzilmasi inson tomonidan jamiyat manfaatlarini ko‘zlagan va ilmiy asoslangan holda oqilona o‘zgartirilgan landshaftlardir. I.M.Zabelin (1978) antropogen landshaftlarni ikkiga: tabiiy - antropogen va madaniy landshaftlarga ajratadi. Tabiiy antropogen landshaftlar bir marotaba inson ta’sirida hosil bo‘lib, keyinchalik o‘z holicha, tabiiy qonuniyatlar ta’sirida rivojlana boshlaydi. Ular vaqt o‘tgan sari asta–sekin o‘zining ilgarigi tabiiy holatiga qaytishi mumkin, ammo inson tomonidan bo‘ladigan qayta “turtkilar” bu jarayonni sekinlashtirishi yoki to‘xtatishi 2 – jadval. Antropogen landshaftlarning yerdan foydalanish tiplari bilan nisbat i (F.N. Milkovdan, 1978) Anropogen landshaftlar Yerdan foydalanish tiplariSinflar Tiplar Qishloq xo‘jalik landshaftlari Dehqonchilik O‘tloq – yaylov Ekinzor Pichanzorlar va yaylovlar

Bog‘dorchilik Aralash Bog‘lar, tokzorlar Tropiklardagi ko‘p yarusli O‘rmon landshaftlari Shartli tabiiy Ikkitlamchi O‘rmon ekinlari O‘rmonzorlar Suvli landshaftlar landshaftlar Suv havzalari Texnogen (sanoat) landshaftlar Tog‘ ishlanmalari yerlari Seliteb landshaftlar Shahar va qishloq lar band etgan yerlar Antropogen landshaftlar sinfi, o‘z navbatida, kichik sinf - larga bo‘linadi. Masalan, qishloq xo‘jalik landshaftlari, bog‘dor-chilik landshaftlari, o‘tloq-yaylov landshaftlari kabi kichik sifnlarga ajratiladi. Ular ham, o‘z navbatida, qaysi zonada joylashganligiga qarab turlarga bo‘linadi. Insonning tabiiy muhitga ta’sirining turli sajiyasi va darajasi har xil antropogen landshaft tularining vujudga kelishiga imkon beradi. A.M. Ryabchikov (1986) insonning ishalb chiqarish faoliyati shakllariga bog‘liq holda hozirgi landshaftlarning 22 tipini ajratadi. A.M. Ryabchikovning fikricha, insonning juda xilma-xil ishlab chiqarish faoliyatining 7 ta asosiy hududiy shaklini ajratish mumkin (sug‘orma dehqonchilik, lalmikor dehqonchilik; plantatsiyalar, bog‘lar va dalalar; yaylovlar; partov yerlar (o‘rmonlardagi kundakov yerlar bilan), foydalanilayotgan o‘rmonlar). Landshaftlarning eng kuchli o‘zgarishlari tog‘ sanoati ishlanmalari, hududdan sanoatda foydalanish va shaharlarni bunyod etish bilan bog‘liq. Bu antropogen

omillar tabiiy kishilarni hozirgi va kelgusi avlodlarining ma’naviy va moddiy ehtiyojlarin mumkin qadar ko‘proq ta’minlaydigan bilimlar va texnologik usullar tizimiga asoslangan eng tejamkor va samarali jarayonni anglatadi. Shunday qilib, tabiatdan foydalanish majmuali ilmiy yo‘nalish sifatida tabiat va jamiyat orasidagi o‘zaro ta’sir natijalarini ochib beradi, tahlil qiladi va baholaydi, tabiatdan foydalanish hamda atrof tabiiy muhitning nazariy tamoyillarini ishlab chiqadi. Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi atrof tabiiy muhitga ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, kishilarning hayotiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadida majmuali ta’sir o‘tkazishni amalga oshirishdan iborat. Tabiatdan oqilona foydalanish va optimallashtirishning umumiy nazariyasini ishlab chiqish fanlararo vazifa bo‘lib, uning yechimida ko‘pgina fanlar, jumladan fizika, kimyo, biologiya, meteorologiya, kirbernetika, geografiya va boshqa fanlar o‘z hissasini qo‘shadi. Yuqorida bayon qilingan fikr - mulohazalarni umumlash-tirgan holda tabiatdan foydalanishning ilmiy yo‘nalish (soha) sifatidagi vazifalari, ob’yekti va predmetini belgilash mumkin. Tabiatdan foydalanish tabiiy, texnikaviy va sotsial- ijtimoiy jihatlarlarni o‘z ichiga oladigan kompleks ilmiy yo‘nalish bo‘lib, tabiiy resurslardan jamiyat tomonidan oqilona foydalanishning umumiy tamoyillarini tadqiq qiladi. Bu ilmiy yo‘nalishning ob’yekti bo‘lib, tabiiy resurslar, jamiyat hayotining tabiiy sharoitlari va uning sotsial iqtisodiy rivojlanishi hayotining tabiiy sharoitlari va uning sotsial iqtisodiy rivojlanishi orasidagi o‘zaro munosabatlar majmuasi xizmat qiladi; tabiatdan foydalanishning perdmetini esa bu munosabatlarni optimallashtirish hayotiy muhitni asrash va qayta barpo qilish tashkil etadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, tabiatdan foydalanish tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlarning unsurlarini o‘z ichiga oladi va tashkiliy jihatdan bilimning fizika, geografiya va biologiya kabi mustaqil bo‘limi hisoblanadi. Ammo tabiatdan foydalanishning fanlar tizimida rasmiy o‘rni aniq belgilanishiga qadar uni tabiiy fanlarga kiritish maqsadga muvofiq, chunki tabiatdan foydalanishning nazariy

asosi bo‘lib qolayotgan geografiya va ekologiya uning manbalaridir (Reymers, 1990). Tabiatdan foydalanishning geografik jihatlari. Tabiatdan foydalanishning umumiy nazariyasini ishlab chiqish fanlararo muammo bo‘lib, uning yechimiga tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlar o‘z hissasini qo‘shmoqda. Ammo bu fanlar orasida tabiatdan foydalanishni ilmiy asosda tashkil etishga majmuali yondashadigan geografiya fanlari alohida mavqega ega. Chunki geograflar Yer yuzasining tabiiy sharoitlari va tabiiy resurslari, ulardan foydalanish darajasi va shakllari, tabiiy muhitning rivojlanish qonuniyatlari to‘g‘risida ilmiy axborotga egadirlar. Tabiiy va sotsial – iqtisodiy fanlar tutashuvida turadigan hozirgi geografiya tabiat qonunlarini teran bilib olish uchun yetarlicha samarali bo‘lgan metodlarga ega va bu metodlar tabiat hodisalarining mohiyati va ularning jamiyat bilan o‘zaro aloqalarini o‘rganish uchun muhim ahamiyatga ega. Shu sababli azaldan va hozirgi paytda ham “tabiat-aholi-xo‘jalik” sistemasini o‘rnadigan geografiya fanlari tabiatdan foydalanishning muhim muammolari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Geografiya fanlari tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish va uni takomillashtirishga doir aniq tavsiyalar ishlab chiqishga qodir. Geografiya fanlari tabiatdan oqilona foydalanishni atrof muhitni muhofaza qilish, uni asrash va yaxshilash muammolari bilan birgalikda hal etish imkoniyatlarini asoslaydi. Shu sababli geografiya tabiatdan foydalanishning muhim muammolari bo‘yicha fanlararo tadqiqotlarning asosi bo‘lishi lozim. Geografiya tabiat va jamiyat orasidagi o‘zaro ta’sir va munosabatlarni optimallashtirishning asoslarini o‘rganishdir. Zero, tabiatdan foydalanish aynan ana shu o‘zaro ta’sir va munosabatlar jabhasidir. Jamiyatning tabiiy muhit bilan o‘zaro ta’siri geograflarni barcha davrlarda qiziqtirib kelgan. Ammo o‘tmishda olimlarni asosan muhitning insonga ta’siri muammosi qiziqtirgan bo‘lsa, hozirgi paytda inson ta’sirining kuchayib borishiga bog‘liq holda atrof muhitning taqdiri muammosi ko‘proq e’tibordadir. Geografik qobiq doirasidagi tabiiy muhit geografik tadqiqotlar ob’yekti hamdir. Tabiiy muhit

kishilik jamiyati yashaydigan va inson inson landshaftlarga tog‘-konchilik sharoitida boshqa xil, dehqonchilik, chorvachilik, o‘rmon xo‘jaligi sharoitlarida esa boshqacharoq ta’sir etadi. Natijada xilma–xil antropogen landshaftlar tarkib topadi va shu sababli ularni tasniflash zaruriyati tug‘iladi. Antropogen landshaftlar asosiy xususiyatlarining tub tabiiy landshaftlarning xususiyatlariga bog‘liqligi antropogen landshaftlarni tasniflashda va ularning kartalarini tuzishda birinchi navbatda ularning tabiiy belgilarini e’tiborga olishni taqoza etadi. Antropogen landshaftlarni tasniflashda K.A. Drozdov (1988) taklif etgan quyidagi 5 ta qoidaga rioya qilinishi lozim: 1. Antropogen landshaftlar tasnifi har xil belgilarga asoslanishi mumkin (xo‘jalikdagi ahamiyati, vujudga kelishi, o‘z – o‘zini boshqara olish darajasi va boshqa mezonlarga ko‘ra). Ammo o‘simlik va hayvonot tasnifiga ko‘ra har bir muayyan landshaftning invarianti (ya’ni landshaftlarning tabiiy va antropogen omillar ta’siri ostida o‘zgarishi jarayonida o‘zgarmay qoladigan xususiyatlari)ni hisobga olish; 2. Asosiy tasnif bir vaqtning o‘zida ham antropogen, ham tabiiy komplekslarni hisobga olib, ularni keskin ajratib qo‘ymasligi; 3. Tasnif fatsiyalar uchun alohida, urochishelar uchun alohida va boshqa komplekslar uchun alohida bajarilishi lozim; 4. Har bir tasnif birligini ajratishda bir vaqtning o‘zida ikkita (ham geologik–geomorfologik, ham bioiqlimiy) belgilardan foydalanish; 5. Fatsiyalar tasnif qilinayotganda barcha birliklarga (bo‘lim, sinf, oila va b.) bo‘lishini belgilash kerak. F.N.Milkov barcha antropogen landshaftlarni sinflarga bo‘lib olishni tavsiya etadi. Bunda asosiy belgi sifatida inson faoliyatining turi va landshaftlarda qay darajada aks etganligi hisobga olinish lozim ( 2 – jadval). Shu mezon va bog‘liqlik asosida F.N.Milkov qishloq xo‘jalik landshaftlari, seliteb landshaft, sanoat landshaftlari kabi 8 xil landshaft sinfini ajratadi.

imkoniyatlari tabiatning xususiyatlari orqali qat‘iy “nazorat” qilinadi. Faqat tabiiy resurslar ma’lum turlarining yoki qulay tabiiy sharoitning mavjudligi tabiatdan foydalanishning muayyan bir turi uchun o‘ziga xos landshaftlarni shakllanishiga olib keladi, ya’ni tabiiy landshaftning dastlabki tuzilmasiga inson tomonidan kiritiladigan o‘zgarishlarning umumiy yo‘nalishi tabiatning o‘zi tomonidan belgilab qo‘yiladi. Bir xil tabiiy sharoitlarda vujudga kelgan antropogen landshaftlar mintaqalar, kontinentlar va mamlakatlar bo‘yicha sezilarli holda tabaqalashadi. Bunda sotsial – iqtisodiy sharoitlar va tarixiy omil muhim ahamiyatga ega. Binobarin, landshaftning resurslik xususiyati ishlab chiqarish kompleksining vujudga kelishi uchun sharoit yaratishini doimo yodda tutish lozim. Tabiiy resurslar va ularning hududiy joylanishi tabiiy muhit tabaqalashuvining umumiy qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Shu sababli tabiiy resurslarning miqdor va sifat ko‘rsatkichlari landshaft chegaralaridan o‘tganda odatda o‘zgaradi va tabiiy landshaftlarning chegaralari doirasida muayyan turdagi antrpogen landshaft hosil bo‘ladi. Landshaftlarning antropogen o‘zgarishi muayyan hududda inson band etgan kundan hozirgi kunga qadar bo‘lgan davrdagi tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirining murakkab tarixiy jarayonidir. Shu sababli antropogen landshaftlarni o‘rganishda ularning vujudga kelishi va rivojlanishining sotsial – tarixiy sharoitlarini ham e’tiborga olmoq zarur. Landshaftlarning o‘zgarishi ma’lum darajada aholining zichligiga ham bog‘liq. Ya’ni aholi zichligi qancha katta bo‘lsa, landshaftlarning tuzilmasida shunchalik katta o‘zgarishlar bo‘ladi. Sh.S.Zokirovning (1998) ta’biricha, inson faoliyati ta’sirida landshaftlarning o‘zgarish darajasi, miqyosi va jadalligi turlicha bo‘ladi. Bu bir tomondan landshaftlarning o‘zgarish darajasi o‘ziga xos tabiiy xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan insonning landshaftga ta’sir etish sajiyasi bilan bog‘liqdir. Landshaftlarning tabiiy xususiyatlari, ya’ni o‘z–o‘zini boshqarish va qayta tiklanish xususiyatining kuchli yoki kuchsizligi, tashqi kuchlar (shu jumladan, inson faoliyati ham) ta’siriga chidamligi yoki chidamsizligi turli landshaftlarda har xil bo‘ladi. Shu bilan birga, inson faoliyati ham turlichadir.

Masalan, xo‘jaligi faoliyati jarayonida o‘zgartiriladigan muhitdir, ya’ni geografik qobiqning ijtimoiy rivojlanishi uchun bevosita shart - sharoit bo‘lgan qismidir. Tabiiy muhit insonning sof biologik ehtiyojlarini qondirib qolmasdan, jamiyat ishlab chiqarish faoliyati jabhasini va ijtimoiy ishlab chiqarish resurslarining yagona manbaini ham tashkil etadi. Geografik tadqiqotlar tabiat konponentlari hamda ularning o‘zaro ta’siri va aloqalarining mahsulasi bo‘lgan tabiiy resurslarning hududiy taqsimlanish qonuniyatlarini, resurslarning turlari orasidagi bog‘liqlikni, muhitni muhofaza qilishning tabiiy va iqtisodiy omillarining xususiyatlarini ochib beradi, tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish va optimallashtirish usullarini asoslaydi. Geografiya ham tabiiy, ham antropogen komponentlardan tashkil topgan atrof muhitni yaxlit mahsula, geosistema sifatida o‘rganadi. Geografiya predmetining tarkib topgan tuzilmasi geositemalarni aholi va ishlab chiqarishning hududiy joylashuvini inobatga olgan holda har tomonlama tadqiq etishni tashkil etish uchun barcha imkoniyatlarga ega. Y.P.Mixaylovning (1989), fikricha, tabiatdan foydalanish-ning geografiya fanlari tizimidagi sohani tabiatdan foydalanish geografiyasi tashkil etadi. Tabiatdan foydalanish geografiyasining asosiy vazifasi tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etishni ham tabiiy-geografik, ham sotsial-iqtisodiy geografik jihatdan o‘zaro bog‘liq holda o‘rganishdir. Geografik tahlil tabiatdan tabiiy, xo‘jalik va sotsial jihatdan oqilona foydalanishni majmuali baholashga, muayyan taksonomik kattalikdagi aniq hudud bilan bog‘liqlikka asoslanadi. Shu sababli geografik tadqiqotlar tabiatdan foydalanishni global, milliy, hududiy va mahalliy ko‘lamlarga ega bo‘lgan geosistemalarda amalga oshiriladi. Tabiatdan oqilona foydalanish amaliyoti uchun tavsiyalar ishlab chiqish geosistemalar barqarorligi, muhit va resurslarning qayta tiklanishining mexanizmlari (yun. m ё chan ё qurol) va omillarni teran tadqiq qilish darajasini oshirishga hamda tabiiy muhitni o‘zgarishi va tabiatdan foydalanishni jadalligini hisobga olgan holda hududni rivojlantirish bashoratlariga asoslanmog‘i lozim.

Tabiatdan foydalanish (geografiyasi) ilmiy yo‘nalish sifatida nafaqat tabiiy muhitni yomonlashib, qashshoqlashib borishini oldini olishni, balki uni maqsadli ravishda yaxshilashni ham ta’minlashi lozim. Hozirgi paytda tabiatdan oqilona foydalanish muammosining yechimi quyidagi ikki yo‘nalishni takomillashtirishga bevosita bog‘liq: 1) tabiiy resurslardan (birinchi navbatda mineral xom ashyo, suv resurslaridan) tejamkorona, majmuali foydalanish; 2) ishlab chiqarish jarayonida atrof muhitga ishlab chiqarish tarmoqlarining noxush ta’sirini bartaraf qilish yoki cheklash. Geografik tadqiqotlar tabiat komponentlari va ularning o‘zaro ta’siri va aloqalarining mahsulasi bo‘lgan tabiiy resurslarning hududiy taqsimlanish qonuniyatlarini, resurslarning turlari orasidagi bog‘liqlikni, muhitni muhofaza qilishning tabiiy va iqtisodiy omillarining xususiyatlarini ochib beradi, tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish va optimallashtirish usullarini asoslaydi. Tabiatning rivojlanish qonunlari va ularning zonallik xususiyatlari to‘g‘risidagi nazariy tasavvurlarni takomillashtirish, tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo‘yicha meliorativ (lot. melioratio yaxshilash) va boshqa tadbirlar tizimini ishlab chiqish tabiatdan foydalanishni optimallashtirishning geografik asoslarini tashkil etadi. Tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etish muammolarining yechimi geografiya fanlarining o‘zida integratsiya jarayonlarini amalga oshishida hamda tabiiy-geografik va sotsial- iqtisodiy geografik kichik tizimlarni jipslashuvini taqoza etadi. Tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etish muammolari tufayli geografiyada sodir bo‘lgan integratsiya jarayonlari uzoq yillar davomida “yaxlit” va “alohida” geografiya to‘g‘risidagi besamar bahslarga barham berdi, tabiatdan oqilona foydalanish masalalariga tabiiy va sotsial - iqtisodiy geografiyaning hamkor-ligiga asos yaratdi. Tabiatdan foydalanishning tabiiy geografik asoslarini ishlab chiqish tabiiy geografiyaning hozirgi bosqichdagi asosiy muammolaridan biridir. Bu muammo, tabiiyki, juda murakkabligi va majmuiyligi bilan ajralib turadi, chunki u tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va o‘zlashtirishni, atrof muhitni muhofaza

qilishni hamda tabiatni o‘zgartirishni birgalikda, o‘zaro bog‘liq landshaftlar uchun biologik aylanma harakat, suv–issiqlik balansi, tuproq jarayonlari, jonli organizmlarning soni va turlar tarkibining qayta tuzilishi xosdir. Antropogen landshaftlarning o‘zgarishi tub tabiiy landshaftlarning o‘z–o‘zidan rivojlanishiga nisbatan ancha tezroq sodir bo‘ladi. Antropogen landshaftlarning bu xususiyati ulardan foydalanish jarayonida bir tomondan noxush o‘zgarishlarga jiddiy e’tibor berishni, boshqa tomondan esa qisqa vaqt davomida (bir avlod hayoti davomida) landshaftlarni tartibga solib turish va qayta tuzish imkoniyatlari mavjudligini ko‘rsatadi. Antropogen landshaftlar tabiiy landshaftlardan eng avvalo vujudga kelgan sharoitlariga ko‘ra farq qiladi; ular insonning faol aralashuvi natijasida shakllanadi. Shu sababli antropogen landshaftni inson tomonidan yaratilgan tabiiy – xo‘jalik kompleks i sifatida qarash lozim. Darhaqiqat, antropogen va tabiiy landshaftlar orasida ularning vujudga kelishi va rivojlanishi tabiiy omillar bilan bir qatorda insonning faoliyati (antropogen omil) turadi. Demak, har qanday antropogen landshaft – tabiiy landshaftlarning ham tabiiy omillar, ham antropogen omillar ta’siri ostida o‘zgarishining (dinamikasining) ma h sulasidir. Ularning rivojlanishi inson o‘zining ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanadigan tabiiy qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Antropogen landshaftlarda tabiiy jarayonlarning yo‘nalishi va tezligi maqsadli ravishda o‘zgartiriladi. A.M. Ryabchikov (1972) ta’kidlaganidek, har qanday o‘zgargan, o‘zgartirigan va hatto sun’iy landshaft ham tabiiy landshaft asosida va uning chegaralarida vujudga keltiriladi. Antropogen omillar ta’sirida o‘zgarish jarayonida landshaftda yangi tuzilma va yangi sifat hosil bo‘ladi. Ular inson tomonidan doimo quvvatlanib turganligi sababli vujudga kelgan landshaftlar tub tabiiy landshaftlarga nisbatan ancha tez rivojlanadi. Chunki, yuqorida aytilganidek, antropogen landshaftlar ham tabiiy, ham antropogen omillarning birgalikdagi ta’siri ostida rivojlanadi. Ammo shunga qaramasdan antropogen landshaft tub tabiiy landshaft kabi o‘zining genetik (vujudga kelishiga ko‘ra) bir xilligini ham zonal, ham nozonal jihatdan saqlab qoladi va qaysi zona

(yoki balandlik mintaqasi)da vujudga kelgan bo‘lsa, shu zonaning tabaqalashuv qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Tabiiy sharoit va antropogen landshaftlar orasida muayyan bog‘lanish mavjud: muayyan landshaftning rivojlanish qanday kompleks emas, balki rivojlanishida tabiiy qonuniyatlarga bo‘ysunadigan komplekslargina antropogen landshaftlarni hosil qiladi. “Landshaftlar muhofazasi” deb nomlangan izohli lug‘atda (rus tilida) antropogen landshaftlar “xususiyatlari inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan landshaftlardir va ular o‘zining tabiiy ta’riflarini saqlab qolgan taqdirda ham o‘zida madaniy o‘simliklar, o‘zgargan tuproq xususiyatlari, yer osti va yer usti suvlari rejimi ko‘rinishida” antropogen “mazmun kasb etgan bo‘ladi” deb izohlangan. Bunday holda Yer yuz as ida tarqalgan landshaftlarning ko‘pchiligi antropogen landashftlar qatoriga mansub. Ta’kidlash lozimki, antropogen landshaftlar tabiiy sifatlaridan tashqari yangi ijtimoiy sifatlarga ega bo‘ladi. Antropogen landshaftshunoslik nisbatan yangi ilmiy yo‘nalish bo‘lganligi tufayli unda hanuzgacha yechimini topmagan muammoli va munozarali masalalar talaygina. Shulardan biri qaysi landshaft qay darajada antropogenlashgan va ularni antropogen landshaftlar deb atash mumkin yoki tabiiy landshaft qachon antropogen landshaftga aylanadi, tabiiy landshaftlarni antropogen landshaftlarga aylantirilishi uchun komponentlar qanday o‘zgartirilishi lozim kabi savollardir. Yuqoridagi savollarga javob berish uchun landshaft komponentlarining teng kuchli yoki noteng kuchli ekanligini aniqlash lozim. Ko‘pchilik tadqiqotchilar landshaft komponentlarini teng kuchli yoki teng ahamiyatli deb hisoblaydi. F.N. Milkov komponentlarning landshaft hosil qiluvchi omil sifatidagi ahamiyatini teng deb hisoblaydi. Shu sababli landshaftni tubdan o‘zgartirish uchun uning barcha komponentlarini o‘zgartirish shart emas. Landshaftni o‘zgartirish uchun uning komponentlaridan birini o‘zgartirish yetarlidir. Biror bir komponentning o‘zgarishi moddiy sismetadagi o‘zaro aloqalarning buzilishiga olib keladi va zanjirsimon tarzda boshqa komponentlarni va pirovardida butun landshaftni o‘zgarishiga, landshaftning yangi xilining vujudga kelishiga olib keladi. Shu narsani alohida

ta’kidlash lozimki, vujudga kelgan yangi landshaft komponentlari orasidagi aloqalar inson tomonidan boshqarilib turiladi. Inson tomonidan yaratilgan antropogen landshaftlar tabiiy landshaftlardan ko‘p jihatlari bilan farq qiladi. Antropogen holda qaraydi. Landshaftlarning xilma- xilligi yuqorida ko‘rsatilgan muammolar yechimiga tabaqalashtirilgan holda yondoshuvni taqoza etadi. Shu sababli tabiatdan foydalanishni to‘g‘ri tashkil etish barcha tabiat komponentlarining o‘zaro aloqalari va ta’sirini hisobga olgan holda amalga oshirilishi mumkin. Tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etish masalalari yechimida tabiiy geografiya turli kattalikdagi geosistemalarni inson faoliyatiga bog‘liq holda o‘rganadi, xo‘jalikni rivojlantirish jarayonida vujudga keladigan vazifalar sharoitlaridan kelib chiqqan holda tabiatda sodir bo‘layotgan jarayonlarni qarab chiqadi, jamiyatning o‘sib borayotgan ehtiyojlarini inobatga olgan holda tabiiy resurslarni asrash, oqilona foydalanish hamda qayta tiklashga doir tavsiyalarni ishlab chiqadi. Shuningdek, landshaftlarning mahsuldorligini va tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo‘yicha tadbirlarni o‘z ichiga oladigan tabiatni o‘zgartirish ham geografiya fanlari oldida turgan muhim amaliy vazifalardan biridir. Insonning tabiiy geosistemalarga ta’sirini va bu ta’sir tufayli ularda sodir bo‘ladigan antropogen o‘zgarishlarning oqibatlarini hisobga olish, baholash va bashoratlash ham tabiiy-geografik tadqiqotlarning tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etishdagi vazifalari jumlasiga kiradi. Tabiiy geografiya tabiatning rivojlanish qonuniyatlari va zonallik to‘g‘risidagi nazariy konsepsiyalarni takomillashtirish, tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo‘yicha meliorativ va boshqa tadbirlar tizimini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan tabiatdan foydalanishni optimallashtirish maqsadlarida tabiiy va tabiiy-antropogen geosistemalarning xususiyatlarni ham tadqiq qiladi. Hozirgi sharoitlarda tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etishga doir masalalar yechimini sotsial - iqtisodiy geografiyaning ishtirokisiz tasavvur qilish ham mumkin emas. Shu sababli tabiatdan oqilona foydalanish muammolarining majmuali yechimida muhim mavqega ega. Chukni sotsial - iqtisodiy geografiya

tabiatdan oqilona foydalanishning iqtisodiy nuqtai nazaridan maqsadga muvofiqlik omilini albatta e’tiborga oladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida tabiiy – ilmiy asosga ega bo‘lgan integral fan sifatidagi sotsial - iqtisodiy geografiyaning tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etishdagi ahamiyati yanada ortdi. Shu sababli tabiatdan foydalanishning regional konsepsiyalarini hamda ikkilamchi resurslardan foydalanish, resurslarni tejash dasturlarini ishlab chiqishda va boshqa masalalar yechimida sotsial - iqtisodiy geografiyaga doir tadqiqotlar muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Tabiatdan oqilona foydalanishni ta’minlash bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalarning mustaqil bo‘lishi tufayli muhim ilmiy – amaliy vazifadir. Shu sababli boshqarishning sohaviy (tarmoqlar) va hududiy miqyosdagi qarorlarni qabul qiladigan kadrlar kompetentligini oshirish tabiatdan foydalanishning regional konsepsiyalarini va ikkilamchi resurslardan foydalanish, resurslarni asrash va boshqa dasturlar ishlanmalarining zarurligi muammolari ilgari surilgan. H ududiy ishlab chiqarish komplekslari ni (lot. complexus aloqa, birikma) tashkil etish birinchi navbatda tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni maqsad qilib qo‘yadi. Hududiy ishlab chiqarish komplekslari tabiiy resurslarning “raqobatlashadigan”, “majmualashadigan” 2 va undan ziyod turi bo‘lgan hollardagina mavjud bo‘la oladi. Chunki bunday resurslardan sanoatda birgalikda o‘zaro bog‘liq holda foydalanish ularning har birining samaradorligini oshiradi. Ammo h ududiy ishlab chiqarish komplekslari ni shakllanishining samaradorligini tabiiy resurslardan foydalanish samaradorligidan aniq farqlay bilish lozim. Ta’kidlash lozimki, tabiatdan oqilona foydalanishning geograflar tomonidan ishlab chiqilayotgan aniq mummolar sonining ancha ko‘payishi bilan bir qatorda sotsial - iqtisodiy geografiyaning tabiatdan foydalanish geografiyasining metodologik asosi sifatidagi fundamental g‘oyalariga bo‘lgan qiziqish ham ortib bormoqda. Hozirgi sharoitlarda har qanday hududni sotsial - iqtisodiy rivojlantirish va ishlab chiqarishni jadallashtirish ehtiyojlari tabiiy, iqtisodiy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish zaruriyatini yuzaga keltirishi tufayli

geograflar va tabiatdan foydalanish masalalari bilan shug‘ullanadigan boshqa mutaxassislarning diqqat-e’tiborini geografik zonallik, geosistemalar va hududiy ishlab chiqarish komplekslari, energiya ishlab chiqarish va resurslar sikllari, iqtisodiy rayonlashtirish, aholini joylashtirish landshaftlarni ham to‘liq qayta tabiiylashuviga imkon bermaydi, antropogen landshaftlar xo‘jalikda foydalanilganda (ya’ni antropogen omillar ta’siri ostida bo‘lgan paytda) o‘zlashtirilgan tabiiy landshaftning tuzilmasi tubdan o‘zgaradi va tuzilma qayta o‘z holatiga kela olmaydi. Chunki antropogen landshaftlarning qayta tabiiylashuv jarayoni o‘zgacharoq tabiiy sharoitlarda sodir bo‘ladi. Ayrim tadqiqotchilar hozirgi landshaftlarni tasniflashda qayta tabiiylashgan landshaftlarni tabiiy – antropogen landshaftlar nomi bilan ajratishgan (Tyutyunnik, 1989). Hozirgacha va hozirgi sharoitlarda ham ayrim iqtisodiy – texnik (agrotexnik) sabablga ko‘ra antropogen landshaftlarning qayta tabiiylashuv jarayoni davom etmoqda. Ammo kelajakda aholi soni va uning ehtiyojlarining ortishi tabiiy resurslardan tejamkorlik asosida foydalanishni taqoza etadi. Shu sababli kelajakda fan – texnika taraqqiyoti va tabiiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojlarning ortishi antropogen landshaftlarning qayta tabiiylashuviga yo‘l qo‘ymaydi. Bilaks hamma hududlarda tabiiy salohiyati madaniy landshaftlarni tashkil etish uchun yetarli bo‘lgan tabiiy hamda tabiiy – antropogen landshaftlarni madaniy landshaftlarga aylantirishni taqoza etadi. 4. Antropogen landshaftlar – tabiiy–ishlab chiqarish hududiy komplekslar bo‘lib, ularning rivojlanishi muntazam ravishda inson tomonidan boshqarilib turiladi. Tabiat va jamiyat orasidagi o‘zaro ta’sirni aks ettiradigan tabiatdan foydalanish jarayoni antropogen landshaftlar bilan bevosita bog‘liq bo‘lganligi tufayli bu toifadagi landshaftlarning xususiyatlari va tabiatdan foydalanishni to‘g‘ri tashkil etishdagi ahamiyati to‘g‘risida batafsilroq to‘xtalamiz. Tabiatdan foydalanish va antropogen landshaftlar. Ko‘pchilik olimlar tomonidan antropogen landshaftshunoslikning asoschisi deb e’tirof etilgan

F.N. Milkov fikricha antropogen landshaftlar deb «inson tomonidan yangitdan yaratilgan landshaftlarni ham, inson ta’sirida har qanday komponenti, jumladan o‘simligi, hayvonot dunyosi ham tubdan o‘zgartirilgan tabiiy komplekslarga aytiladi» (Milkov, 1973). Bu yerda shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, inson tomonidan yaratilgan har qilmaydigan landshaftlarni ajratishi mumkin. Bunday landshaftlarda ariqlarning hamda sug‘orish bilan bog‘liq bo‘lgan mikro- va nono rel y ef shakllari saqlanib qolgan. Qarshi cho‘lidagi bunday landshaftlarni O.Y. Poslavskaya (1969) “relikt madaniy landshaftlar” deb ataydi. Tabiiylashgan landshaftlarni, shuningdek, tog‘ oldi va tog‘ hududlarida ham ajratish mumkin. Tabiiylashgan landshaftlarni o‘rganish muhim ilmiy – amaliy ahamiyatga ega. Chunki bu guruhga mansub bo‘lgan landshaftlar dinamikasida ham tabiiy, ham antropogen omillarning xususiyatlarini belgilash mumkin. Pirovardida landshaftlarni xo‘jalik maqsadida o‘zlashtirish hamda foydalanishda tabiiylashuv va antropogenlashuv sharoitlarining xususiyatlarini e’tiborga olish tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etishning muhim geografik asosi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tabiiylashgan landshaftlar ko‘pdan buyon insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida bo‘lmaganligi hamda hozirgi sharoitlarda tabiiy jarayonlar ta’siri ostida bo‘lishi tufayli bunday landshaftlarni ajratishda ko‘pgina hollarda ularda uchraydigan “antropogen belgilar va izlar” e’tiborga olinadi. Tabiiylashgan landshaftlarni o‘rganish ayniqsa tarixiy geografiya uchun boy material berishi mumkin. Shakllanish sharoitlariga ko‘ra qayta tabiiylashgan landshaftlar antropogen landshaftlarda o‘z–o‘zidan rivojlanish xususiyatining yo‘qligiga bog‘liq. Shu sababli antropogen landshaftlar o‘zlarida yuqorida aytilgan xususiyatning yo‘qligi boisidan foydalanilmay qo‘yilgach, tabiiy omillar ta’siri ostida rivojlana boshlaydi, ya’ni ular qayta tabiiylashadi (renaturlashadi). Ammo shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, antropogen landshaftlar vaqtda va barcha joyda ham qayta tiklanish va tabiiylashuv jarayonida o‘zlarining dastlabki tabiiy tuzilmasini tiklay olmaydi va natijada biologik xususiyatlariga ko‘ra yomonroq va mahsuldorligiga

ko‘ra birlamchi landshaftlarga ko‘ra kamroq biomassaga ega bo‘ladigan ikkilamchi tabiiy landshaftlar vujudga keladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, turli sabablarga ko‘ra xo‘jalikda foydalanilmasdan qo‘yilgan antropogen landshaftlar qayta tabiiylashuvi jarayonida aksariyat hollarda ibtidoiy yoki birlamchi tuzilmasini tiklay omaydi. Tabiatda aynan takrorlanmaydigan rivojlanishning mavjudligi antropogen tizimi to‘g‘risidagi ta’limotlar asosiy geografik konsepsiyalarni tabiatdan oqilona foydalanish muammolarining yechimga bog‘liq holda yanada chuqurroq tadqiqotlar o‘tkazishga qaratish maqsadga muvofiqdir. Tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etishda hududiy tabiiy resurslar komplekslari (HTRK), ekologik-iqtisodiy (tabiiy-xo‘jalik) sistemalari (yun. systema qismlardan tashkil topgan bir butun, birikma) va tabiiy resurslar bo‘yicha rayonlashtirish tabiiy va sotsial-iqtisodiy geografiya hamkorligi jabhasidagi masalalardir. Shunday qilib, tabiatdan foydalanish geografiyasi ilmiy yo‘nalish, fan tarmog‘i sifatida tabiiy resurslarni ularning murakkab o‘zaro aloqadagi antropogen (yun. anthiropos odam; genos tug‘ilish) dinamikasining (yun. dinamikos kuchli) qonuniyatlarini, inson uchun bu dinamikaning ahamiyatini aniqlaydi, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni asoslaydi, ularning kishilarning hozirgi va kelgusi avlodlari uchun zarur bo‘lgan miqdoriy va sifat xususiyatlarini saqlash va tiklash usullarini ishlab chiqadi. Chunki hozirgi geografiya fanlari tabiatdan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqishda yetakchi fan sifatida o‘zini namoyon qilishi uchun katta ilmiy salohiyatga ega. Tabiat va jamiyat ning o‘zaro munosabatlari. “Tabiat” tushunchasi bir necha xil ilmiy talqinga ega. Keng ma’noda “tabiat”so‘zi Olamning butun moddiy – energitek va axboriy (informatsion) dunyosini anglatadi. Ko‘pincha tabiat so‘zi kishilik jamiyati mavjudligining tabiiy sharoitlari majmuasini bildiradi. Jamiyat tabiatga bevoaita ta’sir ko‘rsatadi; tabiat bilan o‘zining xo‘jalik faoliyati orqali bog‘langan “tabiat - jamiyat” sistemasi qaralganda ko‘pincha ana shu tushuncha nazarda tutiladi.

Tabiat – Yerda hayotning asosiy va zaruriy sharoiti, insoniyatning uyi (muhiti), barcha tabiiy resurslar hamda aholining madaniy, estetik, rekreatsiya ehtiyojlarini qondiradigan manbaidir. Jamiyat - kishilarning birgalikdagi faoliyatining tarixan vujudga kelgan shakllarning majmuasidir. U kishilarning moddiy hayotining ishlab chiqarishini, ya’ni moddiy ishlab chiqar ishni, tabiiy resurslarni va sharoitlarni qayta tiklashni va insonni takror barpo qilishni o‘z ichiga oladi. Hozirgi paytda tabiat va jamiyat orasidagi o‘zaro ta’sirning keng ko‘lamlarda bo‘lishi global muammolardan biri bo‘lgan ekologik muammoni vujudga keltirdi. Ekologik muammo atrof tabiiy muhit sifatining hamda insonning turmush tarzining sanoatlashuvi va urbanizasiyalashuvi tufayli yomonlashuvi, an’anaviy energetika va xom ashyo resurslarining qashshoqlashuvi, insonning tabiatga ta’sirining uzluksiz oshib borishi, tabiiy ekologik balanslarning (frans. balanse – tarozi) ortib borayotganligi, tabiatni inson xo‘jalik faoliyatining chiqindilari bilan ifloslanishining salbiy genetik oqibatlari bilan bog‘liq. Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir muammosi murakkab va xilma xil. Bu muammoning sotsial – iqtisodiy ahamiyati tabiiy muhitning jamiyat tarixiy taraqqiyotining barcha bosqichlarida muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi bilan bog‘liq.Tabiat va jamiyatning o‘zaro ta’siri turli munosabatlarda namoyon bo‘ladi.Geografik qobiq doirasidagi atrof tabiiy muhit jamiyat taraqqiyotining eng muhim omillaridan biri bo‘lgan holda aholini takror barpo qilishning zaruriy sharti hamdir. Ammo tabiiy muhit o‘z navbatida uning komponentlarining ijtimoiy ishlab chiqarishga ko‘proq jalb qilingan sari unda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarga sabab bo‘ladigan yanada kuchliroq ta’sirga uchraydi. Inson bir butun moddiy tizimning bir qismi bo‘lib, uning yashashi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoyitlar atrof muhit bilan inson orasida modda almanishuvining mavjudligidir. Inson yashashi uchun zarur bo‘lgan hamma narsani - suv, havo, oziq-ovqat, kiyim-kechak, qurilish materiallari va boshqalarni tabiatdan oladi hamda ortiqcha, keraksiz barcha mahsulotni tabiiy mihitga

chiqaradi. Shu sababli tabiat va jamiyat orasida to‘xtovsiz va xilma-xil o‘zaro ta’sir ro‘y beradi. Uzliksiz fan - texnika taraqqiyoti tufayli tabiatga kishilik jamiyatining ta’siri tobora kuchayib bormoqda. Fan – texnika Shu sababli hozirgi landshaftlarni tasniflash antropogen landshaftlarning mohiyati va xususiyatlarini ochib berish imkoniyatini beradi. Hozirgi landshaftlarni antropogen omillar ta’siri ostida o‘zgarish (antropogenlashish) darajasiga ko‘ra tasnif qilish maqsadida mavjud masalaga doir adabiyotlar bilan tanishuv va tahlil qilish asosida hozirgi landshaftlarning 4 ta asosiy guruhini ajratish mumkin: 1. Tabiiy (birlamchi) landshaftlar – inson xo‘jalik faoliyatining bevosita ta’siri deyarli bo‘lmagan landshaftlar. Tabiiy landshaftlar hozirgi paytda baland tog‘ mintaqalarida, ulkan cho‘llarning ichki hududlarida, Arktika va Antarktidada, tayga va tropik o‘rmonlar o‘sadigan ayrim hududlarda saqlanib qolgan. Tabiiy landshaftlar tarqalgan hududlar tabiatidan hozirgi sharoitlarda xo‘jalikda foydalanilmaydi va shu tufayli ularning tabiiy tuzilmasi deyarli o‘zgarmagan. Bu landshaftlar asosan ilmiy va rekreatsiya maqsadlaridagina foydalaniladi. Bu guruhga mansub bo‘lgan landshaftlarni tabiiy holatda saqlab qolish global miqyosdagi ekologik muammolar yechimida muhim ahamiyatga ega bo‘lar edi. 2. Tabiiy – antropogen landshaftlar guruhi qisman insonning xo‘jalik faoliyati ta’siri ostida bo‘lgan landshaftlardir. Bunday landshaftlarda komponentlar orasida aloqalar kam (sust) buzilgan yoki inson tomonidan boshqarilib turiladi. Tabiiy- antropogen landshaftlarga tog‘ o‘tloqlari va o‘rmonlari, oqilona foydalaniladigan yaylovlar va o‘rmonlar tarqalgan hududlar kiradi. 3. Qayta tabiiylashgan (renaturlashgan) landshaftlar. Bu guruhga mansub bo‘lgan landshaftlar inson tomonidan yaratilgan, ammo keyinchalik uning aralashuvisiz rivojlangan landshaftlar (o‘rmon ihotazorlari) va shuningdek, qachonlardir o‘zlashtirilgan va xo‘jalikda foydalanilgan, ammo keyinchalik turli iqtisodiy – tarixiy sabablarga ko‘ra foydalanilmay qo‘yilgan va tabiiy omillar ta’siri ostida rivojlangan landshaftlar kiradi. Tabiiylashgan landshaftlarda inson

faoliyatining “izlarini”ni ko‘rish mumkin. O‘zbekistonning bir qator yelarida qadimda obikor dehqonchilikda foydalanilgan, ammo hozirgi paytda tashqi ko‘rinishi va tuzilmasiga ko‘ra yaqin atrofdagi landshaftlardan farq ayrim komponentlarining (lot. komponens tashkil etuvchi) o‘zgarishini o‘rganish muammolari anchadan buyon mavjud (J. Marsh, V.V. Dokuchaev, A.I. Voyeykov, V.V. Alyoxin va b.). Insonning xo‘jalik faoliyati jarayonida shakllangan landshaftlarni madaniy landshaftlar deb atash rusumga kirdi. “Madaniy landshaft” termini hozirgi ma’noda F.Zigrayning taxminicha birinchi bor N. Krebs tomonidan 1923 yilda ilmiy muomalaga kiritilgan. Madaniy landshaftlarni tizimli o‘rganishga, antropogen geografiya poydevorining shakllanishiga taniqli rossiyalik geograf olim Y.G. Saushkinning madaniy landshaftlarni tadqiq qilishga doir ishi asos bo‘ldi, deb hisoblash mumkin. 1946 yilda chop etilgan maqolalaridan birida Y.G.Saushkin “madaniy landshaft- larni o‘rganish uchun geografiyaning alohida tarmog‘i bo‘lishi kerak” degan g‘oyani ilgari surdi va madaniy landshaft deb “... tabiiy muhitning uzviy elementlari inson faoliyati tufayli o‘zgartirilgan landshaftni tushunmoq lozim”ligini ta’kidlaydi (Saushkin, 1947 ). Yuqorida ta’kidlanganidek, sayyoramizning deyarli barcha katta – kichik hududlarida tarqalgan hozirgi landshaftlar inson faoliyati tufayli bevosita yoki bilvosita muayyan darajada o‘zgartirilgan. Shu sababli hozirgi landshaftlar asosan antropogen landshaftlarning ozmi – ko‘pmi o‘zgartirilgan tabiiy landshaftlar bilan bo‘lgan hududiy birikmasidan iborat. Umuman olganda, Yer sharida ma’lum darajada o‘zgartirilmagan tabiiy landshaftlardeyarli saqlanib qolmagan , deb hisoblash mumkin. Chunki geografik qobiqdagi modda va energiyaning uzluksiz aylanma harakati tufayli inson faoliyatining ta’siri ostida bo‘lmagan Antarktida va Antarktikaning landshaft komponentlarida ham, baland tog‘ minqatalarida ham namoyon bo‘ladi. Hozirgi paytda muayyan hudud tabiatidan foydalanish jarayonida vujudga kelgan antropogen landshaftlarning mavjudligini ko‘pchilik olimlar e’tirof etishadi. Ammo antropogen landshaftlarning terminologik, tizimga solish va

tasniflashga doir masalalar borasida hanuzgacha yakdillik yo‘q. Antropogen landshaftlar o‘zgarish darajasiga ko‘ra turli – tuman bo‘lgan hozirgi landshaftlarning muayyan bir turini tashkil etadi. taraqqiyoti sharoitlarida tabiiy muhitda ulkan o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. XX asrda inson tabiiy – dinamik muvozanatni anchagina buzgan holda geografik qobiqda energiya va modda almashinuvida mutlaqo yangi yo‘l tutdi. Inson faoliyatining samarasi mutloq o‘lchovda, aholi jon boshiga ham juda tez o‘smoqda. Shu sababli insonning hozirgi iqtisodiy va ijtimoiy – texnikaviy faoliyatini tabiiy jarayonlar bilan bir qatorga qo‘yish mumkin. Tabiatda granit qoyalarning yemirilishi 6 ming yilda 1 m tezlikda sodir bo‘ladi. Inson esa portlatishlar yordamida relyefni bir necha ming marta tezroq o‘zgartiradi, ariqlar (kanallar) qaziydi, yo‘l quradi, tog‘ yonbag‘irlarida terrasalarni (fran. terrase, lot. terra - yer) hosil qiladi, qurilishlar uchun maydonlarni tekislaydi. XX asrning oxirgi o‘n yil ligida dalalarni haydashda, qurilish va foydali qazilmalarning yuzasini ochish ishlarida bir yilda 4 000 km 3 miqdorida tuproq - grunt almashtirilgan; Yer bag‘irlaridan har yili 100 mlrd. t ga yaqin ma’dan, yoqilg‘i qazilmalar va qurilish materiallari qazib olingan, dalalarda 500 mln. t dan ortiqroq mineral o‘g‘itlar va 3 mln. t ga yaqin zaharli kimyoviy moddalar sepilgan, daryo oqimining 15% i xo‘jalik – maishiy maqsadlarda iste’mol qilingay, 8,5 mlrd. t shartli yonilg‘i yoqilgan, 800 mln.t har xil metallar eritilgan; tabiatda noma’lum bo‘lgan 60 mln. t dan ortiqroq sintetik (yun. sinthetikos – birikma) materiallar ishlab chiqarilgan. BMTning rasmiy ma’lumotlariga ko‘ra, 1 mln.ga yaqin har xil turdagi mahsulotlar ishlab chiqarilgan bo‘lib, shundan 100 mingga yaqin turi sun’iy birikmalardir. Ishlab chiqarishda va turmushda foydalaniladigan kimyoviy birikmalarning (500 mingdan ortiqroq moddalar) tabiiy muhitga chiqariladi. Bu miqdor vulkanlarning otilishi va tog‘ jinslarining nurashi natijasida yuzaga keladigan miqdorga nisbatan bir necha o‘n baravar ko‘proqdir. Masalan, atmosferada uglerod dioksidining to‘planishi (yonilg‘ining yoqilishi natijasida) uni o‘simliklar, okean va dengiz suvlari, ohaktoshlar va dolomitlar tomonidan o‘zlashtirilishiga nisbatan

tezroq sodir bo‘ladi. Dengizlarni neft mahsulotlari bilan ifloslanishi (har yili 5 mln.t dan ortiqroq tushadi) litosfera yoriqlari orqali hidrosferaga tushadigan neftdan ancha ko‘proqdir. Binolar qurilgan hududlarning maydoni hozirgi paytda 200 mln. ga dan ortiqroqdir. Ekspertlarning (lot. ekspertus – tajribali) baholashicha, Yer yuzasining 43% iga yaqini cho‘llar va chala cho‘llar tashkil etadi. Ta’kidlash lozimki, cho‘llarning 6,7 %i inson faoliyati tufayli vujudga kelgan. Ekstensiv (lot. ekstensivus – kengaytirib chizish) chorvachilik va dehqonchilik rivojlana boshlagan neolit davridan buyon 10 ming yil davomida o‘rmonlarning maydoni 2 marta qisqardi. Hozirgi paytda esa sayyoramizdagi o‘rmonlarning maydoni har daqiqada 20 gektarga kamaymoqda. Tropik o‘rmonlarning maydoni esa har yili 1% ga qisqarib bormoqda. Insoniyat tarixi davomida 20 mln. km 2 maydonda tuproqlarning buzilishi va yomonlashuvi sodir bo‘lgan (ya’ni hozirgi paytdagi haydaladigan yerlar maydonidan (1,3 mln. km 2 ) ko‘proq. Qurilishlar, tog‘ – kon ishlari, cho‘llashish va sho‘rlanish jarayonlari natijasida jahon qishloq xo‘jaligi har yili 50 – 70 ming km 2 maydondagi yerlarni yo‘qotmoqda. Hozirgi paytda inson tomonidan o‘zlashtirilgan yerlar (sanoat, qishloq xo‘jaligi, o‘rmon mahsulotlari tayyorlanadigan, transport korxonalari, tog‘ – kon ishlari va b.)ning maydoni quruq-lik yuzasining qariyb 60% ini tashkil etadi. Hozirgi paytda atrof muhitni sof tabiiy hodisa sifatida qarab bo‘lmaydi, chunki Yer yuzasi quruqlik qismining 60 % dan ortiqroq hududida in son faoliyati tufayli vujudga kelgan antropogen landshaftlar tarqalgan. Insonning tabiatga ta’siri dunyo aholisining tobora ko‘payib borishi tufayli ham kuchayib bormoqda. Melodning boshida Yer yuzasida 200 mln. ga yaqin, 1000–yilda 275 mln. 1650-yilda 500 mln, 1850-yilda 1,3 mlrd, 1900-yilda 1,6 mlrd, 1960-yilda 3,0 mlrd., 1975-yilda 4,0 mlrd., 1980-yilda 4,45 mlrd. kishi bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi paytda dunyo aholisining soni 6,3 mlrd. kishidan ziyodroqdir. Aholining ko‘payish sur’ati bundan keyin ancha sekinlashadi, ammo aholi nufusi ko‘payib boraveradi.

Hozirgi paytda jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro modda va ener giya almashinuvi nihoyat ulkan hajmga ega bo‘lishi tufayli insonning atrof muhutga ta’siri geologik kuchlar tasiri bilan qiyoslanishi mumkin bo‘lgan qudratli omilga aylangan. ahamiyat berilishi lozim. Tog‘ sharoitida burilish radiusi eng kamida 200 m, tekislikda 400 m gacha bo‘lishi kerak. Tabiiy jarayonlar va shaharsozlik muammolari . Yangi qurilish uchun joy tanlash va mavjud qurilish ob ‘yektlarini kengaytirish va ta’mirlash uchun tuziladigan loyihalar kompleks tabiiy va iqtisodiy tadqiqotlar tarkibida dastavval relyefni baholashni taqoza etadi. Shaharlar qurilishini rejalashtirishda sanoat va qishloq xo‘jalik tumanlarini, sanatoriya – kurort tumanlarini va ommaviy hordiq chiqarish mintaqasini ajratish lozim. Relyef – rejalashtirish vazifalarini turli xo‘jalik ob’yektlarini joylashtirish tizimlarini tanlash, vertikal rejalash-tirish bo‘yicha bajariladigan ishlarning hajmi, poydevorlarini quyish sharoitlari, hududning chidamligi kabi rejalashtirish vazifalarini yechimiga ta’sir ko‘rsatuvchi tabiiy omillar jumlasiga kiradi. Shaharni umumiy planirovkasida relyef ko‘chalar va dahalarni loyihalashtirishda, ko‘p qavatli binolarni joylashtirishda, binolarning baland – past bo‘lishida e’tiborga olinadi. Hozirgi paytda shaharsozlikda landshaft me’morchiligi muhim ahamiyatga ega. Shahar qurilishini loyihalashtirishda mavjud landshaft sharoitini saqlab qolishga e’tibor qaratiladi va imkoni boricha tabiiy landshaft elementlarini saqlab qolishga harakat qilinadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., 1997. 2. Abdullayev S.I. Atrof muhit haqida ta’limot. Qarshi, 2000. 3. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., 1991. 4. Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish (ilmiy konferensiya materiallari). T., 2001. 5. Zokirov Sh.S. Antropogen va amaliy landshaftshunoslik. T., 1998. 6. Pafiqov A.A. Geoekologik muammolar. T., 1997. 7. Pafiqov A.A., Azimov Sh. Amaliy geografiya. T., 2000. 8. G‘ulomov P.N. Geografiya va tabiatdan foydalanish. T., 1985. 9. G‘ulomov P.N. Inson va tabiat. T., 1990. G‘ulomov P.N. O‘zbekistonda tabiatdan foydalanishning geografik asoslari. T., 1990. 10. Qodirov E. (va b.) Atrof muhitni muhofazalashning geoekologik asoslari. T., 1999. 11. Анучин В . А . Осовы природопользования . М ., 1978. 12. Исаченко А . Г . Оптимизация природной среды. М., 1980. 13. Ka л e сник С.В. Общие географические закономерности Земли. М., 1970. 14. Краснов Е.В., Сегизбаева Л.А. Методологические основы рационального природопользования (Учебное пособие). Владивосток, 1985. 15. Мильков Ф.Н. Рукотворные ландшафты. М.,1978. 16. Неверов А.В. Экономика природопользования. М., 1990. 17. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь – справочник. M., 1990. 18. Миланова Е.В.,Рябчиков А.М. Использование природных ресурсов и охрана природы. М., 1986. 19. Чупахин В.М., Андришин М.В. Ландшафты и землеустройство. М ., 1989.

Похожие

Tabiatdan foydalanishning geoekologik asoslari

Tabiatdan foydalanishda umumiy va geografik qonuniyatlarni hisobga olish

Atrof muhit va tabiatdan foydalanish

Atrof muhit muammolarining geoekologik jihatlari

Tabiatni muhofaza qilishning jihatlari. Tabiatni muxofaza qilishning nazariy asoslari va jihatlari