Atrof muhit muammolarining geoekologik jihatlari - Экология - Рефераты

Atrof muhit muammolarining geoekologik jihatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77 KB

Atrof muhit muammolarining geoekologik jihatlari Reja: 1. Terminologik masalalar 2. Atrof muhit – ilmiy tadqiqotlar ob’yekti 3. Atrof muhit muammolarining geografik - ekologik jihatlari

Terminologik masalalar. Atrof muhitning kompleks tahlili. Atrof muhit va uning tasniflanishi. Atrof muhit – ilmiy tadqiqotlar ob’yekti. Atrof muhit – geoekologiyaning tadqiqot ob’ekti. Atrof muhitni optimallashtirish - barqaror rivojlanish asosi . Geoekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish. Tabiiy muhit omillari.Tabiiy muhitga moslashuv. Tabiiy mihitda modda va energiuaning aylanma harakatlari. Terminologik masalalar. XX asrning ikkinchi yarmida jahon taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri barcha xalqlarning manfaatlariga daxldor va in soniyat uchun xatarli bo‘lgan, barcha mamlakatlar, butun jahon ham - jamiyati tomonidan birgalikda hal etishni taqoza etadigan global muammolar ahamiyatining o‘sishi bo‘ldi. Umumbashariy, global miqyoslardagi ko‘p jabhali jarayonlar va hodisalar orasida jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lgan atrof muhit muammolari muhim o‘rin tutadi. Bu muammolar insonning hayotiy faoliyatini tabiiy resurslar va ularning qayta ishlab hosil qilinadigan mahsulotlari bilan ta’minlashdagi mu rakkabliklarga bevosita bog‘liq bo‘lgan xom ashyo, energiya, oziq-ovqat, Dunyo okeani muammolaridir. Atmosferada karbonat angidrid gazining to‘planishi, radiatsiya fonining ortishi, ozon qatlamidagi o‘zgarishlar, mineral xom ashyo manbalarining taqchillanayotganligi, yashil o‘simliklar bilan qoplangan maydonlarning keskin kamayib borayotganligi, muhitning ifloslanishi kabi global o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan holda ekologik muammolarni tadqiq qilishning ahamiyati ham tobora ortib bormoqda. Zero, I.A. Karimov ta’kitlaganlaridek, hozirgi paytda ekologik muammolar “...milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan”. XX asrning ikkinchi yarmida ishlab chiqarish va urbanizatsiyaning zararli tasirlaridan inson salomatligini muhofaza qilish muammolariga bog‘liq holda fanda “atrof muhit” termini (tushunchasi) keng qo‘llanila boshlandi. “Atrof muhit” iborasining negizida inglizcha “envyron ment” so‘zi turadi. Bu so’z o’zbek tilida “muhit, atrof, atrof holati” ma’nolarini anglatadi. Maxsus so‘z sifatida

ishlatilishida “envyton ment” so‘zi har qanday mavjudot yashaydigan va rivojlanadigan shar oit yoki hayotning rivojlanishini va uning xususiyatlarini o‘zgartiradigan hamda belgilaydigan barcha ta’sirlar majmuasini bildiradi. Inglizcha “environment” so‘zi rus tiliga “okrujayushaya sreda” deb tarjima qilinganligi boisidan o‘zbek tilida ham “atrof mu hit” iborasi sifatida ilmiy iste'molga kirgan.Ingliz tilidagi “envyronment (muhit)” tushunchasi hozirgiga yaqin ma’noda XIX asrning 60-yillaridan boshlan fanda qo‘llanib kelinmoqda.Unga qadar “tashqi olam’, “tashqi elementlar” tushunchalari qo ‘ llanilgan. Nemis tili adabiyatlarida “muhit (Umẃelt)” ushunchasi ekologiyaga “tirik mavjudotlarni o ‘ rab turgan tashqi olam” uchun qo ‘ llanilgan. “ Muhit ” juda keng qamrovli tushuncha bo‘lib,u muayyan ob’yektning tashqi (tabiiy, sotsial, iqtisodiy) sharoitlar bilan o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligini anglatadi. Jahonning mutlaq ko‘pchilik mamlakatlarining ilmiy adabiyotlarida “muhit” tushunchasi bizning ilmiy adabiyotlarimizda qo‘llanilayotgan “atrof muhit”, “atrof tabiiy muhit”, “geografik muhit” tushunchalarining sinonimi sifatida qo‘llaniladi. Hozirgi paytda “atrof muhit” termini (tushunchasi) siyosiy, maxsus ilmiy va ilmiy-omma bop adabiyotlarda eng ko‘p qo‘llaniladigan termindir. Keyingi 30-40 yil davomida chop etilgan turli maxsus ilmiy manbalarni o‘rganish “atrof muhit” terminini yildan- yilga ko‘proq qo‘llanilayotganligidan dalolat beradi. Atrof muhit – insoniyatning yashaydigan va ishlab chiqarish faoliyati muhiti, inson atrofining tabiiy yoki u tomonidan o‘zgartirilgan moddiy olam. Ta’kidlach joizki, tabiat deganda insoniyat mavjudligining tabiiy sharotlari majmuasi tushunilsa, atrof tabiiy muhit to ‘ g ‘ risida so ‘ z borganda, inson xo ‘ jalik faoliyatining tabiiy jabhalarga ta’siri e’tiborda bo’ladi. Bu ta’sir natijasida biosferada kechadigan muhim jarayonlar buziladi va pirovardida insonning yashash muhiti ham o’zgaradi. Binobarin, atrof muhit inson mavjudligini ta’minlaydigan tabiiy sharoitlarning antropogen ta’sirdagi majmuasidan iborat. Hozirgi ilmiy tasavvurlarga ko‘ra tabiatning jamiyat hayoti va faoliyati kechadigan qismi atrof muhitni hosil qiladi. Atrof muhit – butun kishilik jamiyati

mavjudligining zaruriy asosi, insonning hay otiy faoliyati jarayonida foydalaniladigan hamda jamiyat tadrijiy ta raqqiyotining barcha bosqichlarida uning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan energiya va moddalarning manbaidir. Boshqacharoq qilib aytganda, atrof – muhit inson faoliyatida ishlab chiqarishning integral resurslar manbai va ayni paytda yashash muhiti hamdir. Atrof muhitda insonning xo‘jalik faoliyati tufayli sodir bo‘lgan tub o‘zgarishlar uning tadrijiy taraqqiyoti davomida vujudga kelgan dinamik muvozanatning buzilishiga sabab bo‘lgan holda unda o‘zaro bog‘liqlikning va tirik mavjudotlarning, birinchi navbatda insonning yashash sharoitlarini o‘zgarishiga olib kelmoqda. Bunday o‘zgarishlar atrof muhitning ifloslanishiga va uning resurslarining qashshoqlashu viga sabab bo‘lmoqda. Shu sababli global muammolar tizimida jamiyat va tabiyat orasidagi o’zaro munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lgan atrof muhit muammolari muhim o‘ringa ega. Atrof muhit insonga ta’sir ko‘rsatadigan tabiiy va ijtimoiy omil lar majmuasidan iborat bo‘lganligi sababli insonning hayotiy faoli yati ko‘p jihatdan atrof muhit sifatiga bog‘liq. Atrof muhit – dastavval antroposentrik, demoekologik tushun cha bo‘lib, u hayot sharoitlari, insonning (aholining) muhiti to‘g‘risidag tushinchani anglatadi. Tabiat insonning muhiti sifatida o‘rganilayotganida butun e’tibor insonning sog‘lom biologik va ijti moiy hayoti imkoniyatini belgilaydigan tabiat hodisalariga qaratiladi. Atrof muhit insonga ta’sir ko‘rsatadigan tabiiy va ijtimoiy – iqtisodiy omillarning integral majmuasini hosil qiladi. Shu tufayli barcha hol larda atrof muhitning sub’yektini inson (aholi) tashkil etadi. Atrof muhit – butun kishilik jamiyati mavjudligining zaruriy asosi, insonning hayotiy faoliyati jarayonida foydalaniladigan hamda jamiyat tadrijiy taraqqiyotining barcha bosqichlarida uning rivojlan ishi uchun zarur bo‘lgan energiya va moddalarning manbaidir. Atrof muhit inson faoliyatida moddiy ishlab chiqarishning manbasi va ayni paytda yashash muhitini tashkil etadi. Shu sababli insonning hayotiy faoliyati ko‘p jihatdan atrof muhit sifatiga bevosita bog‘liq.

Atrof muhit – tabiatning jamiyat bilan modda va energiya al mashuvi orqali o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan va bu ta’sir tufayli o‘zgargan va o‘zgarayotgan qismidir. Boshqacharoq qilib aytganda, atrof muhit o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tabiiy va antropogen ob’yektlar va hodisalarning inson mehnati, turmushi va hordig‘i kechadigan bir butun tizimdan iborat. Demak, atrof muhit tushunchasi ijtimoiy, tabiiy va sun’iy ravishda yaratiladigan fizikaviy, kimyoviy va biologik omillarni, ya’ni insonning hayoti va faoliyatiga bevosita yoki bil vosita ta’sir ko‘rsatadigan barcha omillarni o‘z ichiga oladi. Atrof muhit kishilar orasidagi va ularning tabiat bilan bo‘lgan munosabat larining murakkab majmuasini belgilaydi. Atrof muhit - insonning ishtirokisiz va u paydo bo‘lishiga qadar mavjud bo‘lgan tabiiy muhit dan va inson tomonidan o‘zgartirilgan hamda yangitdan yaratilgan texnogen (sun’iy) muhit dan, ya’ni muhit elementlarining majmuasidan iborat. Tabiiy muhit – geografik qobiq doirasidagi jamiyat o‘zining hayotiy va ishlab chiqarish faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan atrof muhitning bir qismidir. U inson hayotining yagona shart-sharoiti bo’lib,inson yashaydigan muhit va inson ushun muhim bo‘lgan, ijtimoiy ishlab chiqarish asoslangan birlamchi xom ashyoning, barcha resurslarning manbaidir. Jamiyatning xo‘jalik faoliyati jarayonida o‘zgaradigan “yashash muhiti“ nazarda tutilganda “tabiiy muhit” tushunchasi geografik qobiqning ijtimoy rivojlanishining bebosita sharoitlari bo‘lib qolgan qismini anglatadi. Tabiiy muhit – inson hayotining ajralmas jarayonidir. U inson uchun zarur bo‘lgan xom-ashyo resurslarining manbaidir. Hozirgi ilmiy tasavvurlarga ko ‘ ra insoniyatning hayot va xo ‘ jalik faoliyati kechadigan tabiiy muhit iyerarxik ( ) jihatdan teng bo ‘ lganturli darajadagi tabiiy- hududdiy komplekslar (geosistemalar)ning majmuasidir (Ryabchikov, Milanova, 19). Atrof mufit bilan o ‘ zaro ta’sirda insonning ob’yektini tabiiy muhit emas, balki uning faoliyatining tabiatga ta’siri jarayoni, bu ta’sirning salbiy oqibatlari, shuningdek, maxsus tabiatni muhofazalovchi tadbirlar tashkil etadi.

Texnogen (antropogen) muhit – insonning bevosita yoki bilvosita, ataylab yoki ataylamasdan faoliyati tufayli o‘zgartirilgan tabiiy muhit.Atrof muhitning inson tomonidan texnikaviy ba texnogen ob’yektlarga aylantirilgan qismi texnosfera deb nom olgan.. Geografik muhit – tabiatning jamiyat o‘zining hayoti va ishlab chiqarish faoliyatida bevosita bog‘liq bo‘lgan qismidir. Geografik muhit muayyan tarixiy bosqichda inson faoliyati jabhasiga kiradigan va jamiyatning mavjudligi va rivojlanishining zaruriy shart – sharoitlarini tashkil etadi. Hayotnng tabiiy, texnikaviy, texnogen, ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarining majmuasi. “Geografik muhit” termini ba’zan “tabiiy muhit” terminining sinonimi sifatida ham qo‘llaniladi. Ammo bu termin ilmiy adabiyotlarda tobora kamroq qo‘llanilmoqda. Atrof tabiiy muhit – insonning hayotiy va ishlab chiqarish faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi tabiy va antropogen omillar ta’sirida kam o‘zgartirilgan abiotik va biotik tabiiy omillar majmuasi. Atrof muhit – ilmiy tadqiqotlar ob’yekti. Atrof muhit global hamda regional miqyoslarda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar tufayli bu o‘zgarishlar va o‘zgarayotgan mu hit muammolarini o‘rganishga doir tadqiqotlar ham kengayib bormo qda. Tabiiy resurslarning holati va kishilarning hozirgi hamda bo‘lg‘usi avlodlari yashaydigan muhit sifatiga oid turli bashoratlar va konseptsiyalar ishlab chiqilmoqda. Ammo bu tadqiqotlarning metod lari etarlicha takomillashmaganligi tufayli jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro ta’sir mexanizmining o‘ziga xos xususiyatlari har tomonlama o‘rganilganicha yo‘q. Ayni paytda atrof muhit muammolarining yechimiga doir eng muhim vazifani hal etishga qaratilgan turli amaliy ishlar ilmiy – nazariy ishlanmalarga asoslanmog‘i lozim. Yuqorida ta’kidlanganidek, fan – texnika taraqqiyotining atrof muhitga ko‘rsatayotgan xilma – xil ta’sirini tadqiq qilish – hozirgi davrning eng muhim muammolaridan biridir. Atrof muhitni o‘rganishga doir tadqiqotlarning maqsadi insoniyatning hozirgi va bo‘lg‘usi avlodlarining faravon hayoti uchun atrof muhitni muhofaza qilish, yaxshilash va uning resurslaridan oqilona

foydalanishning ekologik muammolarini o‘rganishdan iborat. Shu sababli bu tadqiqotlar hozirgi fanlarning deyarli barcha sohalarida o‘tkazilishi va o‘zaro bog‘liq sajiyada bo‘lishi lozim. Chunki o‘rganilayotgan ob’yektning atrof muhit bilan bo‘lgan o‘zaro ta’siri ularning umumiy predmetini tashkil etadi. Atrof muhit muammolarining ko‘p qirraligi turli yo‘nalishdagi fanlarning bir butun kompleksini jalb etishni taqoza etadi. Atrof muhit muammolari murakkab fanlararo muammo bo‘lib, bu muammolarning yechiniga bilimlarning turli sohalari (tabiatshunoslar, fundamental fanlarning vakillari, iqtisodchilar, texnologlar, tibbiyotshunoslar, xuquqshunoslar va b. sh.) jalb qilinmoqda. Atrof muhit haqidagi ta’limot tabiatshunoslar, muhandislik – tex nika tarmoqlarining mutaxassislari, sotsiologlar, shifikorlar, iqti sodchilar va boshqa mutaxassislarning hamkorligiga tayanadi. Bun day hamkorlik atrof muhitning ifloslanishi bilan bo‘g‘liq bo‘lgan bir qator murakkab masalalarni hal etishda o‘zini oqlamoqda. Barcha ilmiy tadqiqotlar atrof muhitni o‘rganish va muhofaza qil ishning turli ob’yektlari, muayyan texnologik jarayonlar, ijtimoiy va iqtisodiy baholar, huquqiy me’yorlarni tanlashda va turli ilmiy me todlardan foydalanishda o‘z oldiga atrof muhit, inson va jamiyat o‘rtasida mavjud bo‘lgan o‘zaro aloqalarni ochish va o‘rganishni umumiy vazifa qilib qo‘yadi. Jamiyat faoliyati tufayli o‘zgartirilgan tabiiy abiotik va biotik hamda texnogen komponentlar majmuasidan iborat bolgan atrof mu hit ko‘p komponentli dinamik tizim bo‘lganligi tufayli uning ayrim komponentlari maxsus fanlar (geologiya, biologiya, meteorologiya va b.) tomonidan o‘rganiladi. Ijtimoiy fanlar esa tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirining umumiy muammolarini, tarixiy - tadrijiy rivojlanishini, o‘zaro ta’sir jarayonini boshqarishning iqtisodiy va xuquqiy masala - larini tadqiq qiladi. Atrof muhit muammolarining yechimida qatnashadigan texnika fanlari birinchi galda yangi texnika tizimlarini hamda kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyani ishlab chiqish va ishlab chiqarish jaray oniga tadbiq etish masalalari bilan shug‘ullanadi.

Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida tabiatdan oqilona foydalan ish va atrof muhitni muhofaza qilish qishloq xo‘jalik fanlarining asosiy vazifasini tashkil etadi. Tibbiyot fanlari esa inson organizmin ing me’yoriy holatining parametrlarini, uning muhitning turli sharoit lariga moslashishini, muhitda yuzaga kelgan noxush o‘zgarishlar tufayli patologik og‘ishini, ularni bartaraf qilish yo‘llarini va uslublarini tadqiq qiladi. XX asrning so‘ngi choragida atrof mufit muammolarini o‘rganadigan ilmiy sohaga turli momlar taklif etildi. B.G. Rozanov (1984) bu sohani “Atrof muhit haqidagi ta’limot” deb atadi. Uning fikricha “Atrof muhit haqidagi ta’limot” “ inson mavjudligining muhiti va sharoitlari hamda uning yashash muhiti bilan o‘zaro munosabatlari haqidagi integral fan” bo‘lib, uning tadqiqot predmetini global muammolar va inson sivilizatsiyasining rivojlanish istiqbollari nuqtai nazaridan qaraladigan “inson – atrof muhit” sistemasi tashkil etadi. B.G. Rozanovning e’tirof etishicha fanning bu sohasi ekologiya va biogeotsenologiyaning rivojlanishi negizida vujudga kelgan va shu fanlar asosida rivojlangan. Ammo, uning fikricha, bu ta’limot ekologiyaga nisbatan ancha ko‘proq masalalarni qamrab oladi, zero ekologiya inson mavjudligining muhitining ijtimoiy – iqtisodiy masalalari bilan shug‘ullanmaydi. B.G. Rozanovga ko‘ra, “inson – atrof muhit” benihoyat ko‘p to‘g‘ri va aks aloqalarga ega bo‘lgan hamda inson (organizm, shaxs, jamiyat, insoniyat) va atrof muhitni ularning tarixiy jarayondagi o‘zaro ta’sirini ham o‘z tarkibiga oladigan sistemadir. “Jamiyat – tabiat (inson – atrof muhit) sistemasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadigan ta’limotga “Zamonaviy ekologiya” (N.F. Fedoseyev, 1982), “Ijtimoiy ekologiya” (E.V. Girusov, 1972; va b.) va boshqa nomlar ham taklif qilingan. Atrof muhit muammolarining geografik - ekologik jihatlari. Tadqiqot predmetining xususiyatlariga ko‘ra tabiiy va ijtimoiy fanlar oralig‘ida turadigan, tabiatni tadqiq qilishga kompleks yon doshadigan geografiya fanlari jamiyat va tabiat o‘zaro ta’siri, atrof muhit muammolariga an’anaviy ravishda juda katta

e’tibor bilan qaraydi.Shu sababli geografiyaga antropogen (texnogen) ta’sirlarda tez buziladigan va o‘zgaradigan muvozanat holatidagi murakkab dinamik sistema sifatidagi tabiiy muhit to‘g‘risidagi tasavvur kirdi. . “Tabiat - aholi - xo‘jalik” muammolarini o‘rganadigan geografiya fanlari atrof muhit hamda tabiiy resurslaridan oqilona foydalanishning muhim muammolari bo‘yicha fanlararo tadqiqotlarning asosi bo‘lib xizmat qilishi mumkin va lozim. Darhaqiqat, “jamiyat – tabiat (inson – atrof muhit) sistemasidagi o‘zaro munosabatlar muammolar yechimida geografiyaning imkoniyatlari juda katta va hozirgi paytda tabiatdan oqilona foydalanish va atrof muhit muhofazasi muammolarining yechimi bilan shug‘ullanayotgan ekologiya bilan hamkorlik qila oladi, ayrim hollarda esa bu fanga nisbatan ustuvorliklarga ham ega. Chunki an’anaviy mohiyatiga ko‘ra ekologiya biologik fan bo‘lib, uning tadqiqotlarida asosiy e’tibor faqat biotik komponentlarga qaratilgan. Tabiatga geografik qarash esa A.G. Isachenko (1992) ta’kidlaganidek, ekologik qarashga nisbatan kengroq va shu bois geografiya atrof muhitdan oqilona foydalanish, uni muhofaza qilish va yaxshilashning asoslarini ishlab chiqishda yetakchilik qila oladi. Geografik tadqiqodlarda atrof muhitni uni optimallashtirish maqsadlarida hartomonlama tahlilni amalga oshirish imkonini beradigan kompleks yondashuvning qo‘llanilishi hamda geografiyaning tabiiy va ijtimoiy fanlar oralig‘idagi o‘rni atrof muhit muammolarini tadqiq qilishda geografiyaning mavqeni yanada oshiradi. Ammo bu hol ekologiyaning atrof muhit muammolari yechimidagi ahamiyatini pasaytirmaydi, zero geografiya va ekologiya orasida umumiylik juda ko‘p, atrof muhit muammolarini tadqiq qilishda geografiya ekologik tamoyillarni keng miqyoslada qo‘llaydi. Shu sababli ekologiya va geografiya bir – biriga yaqin, bir – birini to‘ldiradigan fanlardir. Ularning yaqinligi tufayli, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, ular oralig‘ida o‘zining tadqiqotlarida geografik va ekologik yondashuvlardan foydalanadigan integrativ sajiyaga ega bo‘lgan yangi ilmiy yo‘nalish – geoekologiya vujudga keldi va rivojlanmoqda. Geografiyada tabiiy komplekslarng xususiyatlarini teran o‘rganishga yo‘naltirilgan tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Bu muammo garchi

A.Gumboldt, J.Marsh, A.I.Voyeykov, V.V.Dokuchayev, Mechnikov va boshqalar davridan boshlab amalga oshirilib kelinayotgan bo‘lsada, bizning davrimizda inson va atrof muhit o‘zaro munosabatlari muammolarining keskinlashuviga bog‘liq holda katta ahamiyatga ega bo‘lib qoldi. Y.G. Saushkin geografiyaning sotsial iqtisodiy vazifalaridan ke lib chiqqan holda u “yer yuzasida tabiat va jamiyat o‘zaro ta’siri jaray onida shakllanadigan hududiy tizimlarning rivojlanish qonunlari va tuzilmalari . . . , bu tizimlarni jamiyatni eng optimal holda hududiy tashkil etish va atrof muhitni yaxshilash maqsadida boshqarish to‘g‘risidagi fandir” degan fikrni bildirgan edi. V.B. Sochava (1970) “insonning atrof muhiti to‘g‘risidagi fan azaldan mavjud – bu baholashning ekologik o‘lchovlaridan foydalanadigan geografiyadir” degan fikrni bildirgan. Frantsiyalik geograf olim Joli Fernand (1989) ham geografiya atrof muhit to‘g‘risidagi bir butun va bo‘linmaydigan fan, deya fikr bildiradi. Atrof muhit va uning kishilik jamiyati bilan o‘zaro aloqalariga doir tadqiqotlar asosida geografik qobiq haqidagi kontseptsiya turadi. Geografiyaning rossiyalik taniqli geograf olimlari P.I. Brounov, N.N. Baranskiy, A.A.Grigoryev, S.V. Kalesnik , K.K.Markov, I.P.Gerasimov, V.B.Sochava, I.M.Zabelin, V.S. Preobrajenskiy , Y.G.Saushkin, A.M.Ryabchikov, A.G. Isachenko va boshqalar geografik qobiq jamiyatning muhiti sifatida geografiya fanlarining o‘rganish ob’yekti ekanligini ta’kidlashgan. N.A. Solntsev, N.A. Gvozdetskiy, V.S. Jekulin va boshqalarning ishlarida batafsil yoritilgan. Bu borada P.S.Preobrajenskiyning (1988) quyidagi so‘zlarini keltirish juda o‘rinli: “Jamiyatshunoslik va tabiatshunoslik tadqiqotlarini o‘zida mujassamlashtirgan, noyob strukturali geografiya “inson va tabiat” munosabatlari doirasida dunyoning yaxlit mazmunini ochib berishga eng yaqin turgan fandir” (33 bet). Haqiqatan ham yuqorida yozilgan barqaror rivojlanishning to‘rt bloki bo‘yicha to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish, xulosalar berishda Yer haqidagi fanlar orasida geografiyaga teng keladigani yo‘q. Geografik qobiq haqidagi kontseptsiya tabiatda mavjud bo‘lgan o‘zaro aloqalar, butun geografik qobiqning rivojlanishida ayrim komponentlarning roli va

ularning kishilik jamiyatining rivojlanishi uchun resurslik va muhitlik ahamiyati to‘g‘risida tasavvur beradi. Geografik qobiqning asosiy xossalari va rivojlanish xususiyatlarini, unda sodir bo‘ladigan jarayonlarning energetik manbalarini bilish esa atrof muhit muho fazasining ilmiy asosi bo‘lib xizmat qiladi.Geografiya fanlarining o‘rganish ob’ekti bo‘lgan geografik qobiq tabiat va jamiyatning murakkab birligi bo‘lib, xususiyatlariga ko‘ra inson yashaydigan va uning faoliyati kechadigan muhitni hosil qiladi. Geografik qobiq haqidagi ta’limotning asoschilaridan biri P.I. Brounov 1910 yildayoq geografiya “insoning atrof tabiatini o‘rganishi”ni ta’kidlagan holda, bu fan “tabiatshunos likning inson va boshqa organizmlarning hayoti kechadigan muhit haqida talqin qiladigan predmetlaridan biridir” deb yozgan edi. L.L.Rozanov fikricha (1990), atrof muhit geografik qobiqning tabiiy va texnogen jismlar, moddalar, sharoitlar, hodisalar o‘zaro ta’sirining majmuasi, ya’ni insonning faoliyati, shuningdek jamiyatning mavjudligi, hamda tabiatning jonli va jonsiz ob’yektlarining rivojlanishi amalga oshadigan qismi bo‘lib, u makon – zamon kategoriyasidir. Atrof muhitning sub’yekti sifatida jamiyat, aholi, xo‘jalik tarmoqlari, ishlab chiqarish faoliyatining turlari, tabiat va jamiyatning jonli va jonsiz ob’yektlari bo‘lishi mumkin. Darhaqiqat tabiat va jamiyat, inson va atrof muhit o‘zaro ta’siri muammolari geograflar saviyasini kengayishiga imkon bergan holda bir butun va alohida geografiya tog‘risidagi ortiqcha mavhum munozaralarga barham berdi. Tabiiy - geografik va sotsial - geografik fanlar yirik majmuali tabiiy - xo‘jalik muammolarini ishlab chiqish hamda hal etish uchun qonuniy va konstruktiv holda birlashdi. Murakkab tuzilishga ega bo‘lgan va uzluksiz rivojlanadigan, bir butun va sifat jihatdan o‘ziga xos moddiy tizim bo‘lgan geografik qo biq jamiyat va tabiiy muhit manfaatlari to‘qnashadigan geotoriya bo‘lib xizmat qiladi. Geografik qobiq tabiat va jamiyatning murakkab birligi bo‘lib, uning jamiyat o‘zining hayotiy va ishlab chiqarish faoliyati bilan mujassam bog‘liq bo‘lgan qismi atrof muhitni hosil qiladi. Geografik qobiqni tashkil etuvchi turli kattalikdagi geosistemalar tabiatdan foydalanishning ob’ektlarini tashkil etadi. Shu sa babli geosistemalarning tuzilishi,

rivojlanishi va mavjudligi to‘g‘risidagi bilimlar tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etishning asosi bo’lib xizmat qilishi lozim. Jamiyatning tabiiy muhit bilan o‘zaro ta’siri barcha davrlarda geografik tadqiqotlarning predmeti bo‘lib xizmat qilgan. Ammo o‘tmishda olimlarni asosan muhitning insonga ta‘siri muammosi qiziqtirgan bo‘lsa, hozirgi paytda inson ta’sirining tobora kuchayib borishiga bog‘liq holda tabiiy muhitning taqdiri muammosi ko‘proq e‘tirbordadir. Shu sababli geografiya fanlarining asosiy e‘tibori tabiiy muhit va uni tashkil etuvchi komponentlar va geosistemalarni hamda ularni texno gen omillar ta‘siri ostida o‘zgarishi muammolarini o‘rganishga qaratilishi lozim. Shuningdek, atrof muhit monitoringining hamda atrof muhit barqarorligi va ishlab chiqarishning rivojlanishi, urbani zatsiya, yirik xo‘jalik dasturlari ta’sirida o‘zgarishi bashoratlarining ilmiy asoslarini yaratish katta ahamiyatga ega. Shu sababli atrof muhit muammolarining geografik jihatlarini tadqiq qilish dolzarb masalaga aylandi. Atrof muhitni muhofaza qilish va yaxshilashning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, geosistemalarni va ularni boshqarishni optimal lashtirish, atrof muhit monitoringi va shuningdek, texnogen ta’sirning atrof muhitga yetkazgan zararini baholashning ilmiy asoslangan me todlarini, atrof muhit sifatini baholashning mezonlarini belgilash eng muhim vazifalardir. Muayyan geosistemalar doirasida tabiiy resurslar salohiyatidan bevosita foydalanish, tabiiy resurslardan foydalanishning samarador ligini oshirish maqsadida ularni qayta tiklash va muhofaza qilish, in sonnig faoliyati uchun noqulay bo‘lgan ayrim tabiiy jarayonlarni old ini olish va bartaraf qilish, madaniy landshaftlarni hududiy tashkil etish va boshqa bir qator masalalar atrof muhit muammolarini tadqiq etishning geografik jihatlarini tashkil etadi. Atrof muhit muammolarining bu jihatlari geotizmlarning miqyoslariga bog‘liq holda global, zonal, regional va hududiy miqyoslarda o‘rganiladi. Atrof muhitni optimallashtirish - inson va tabiat hamkorligini oqilona tashkil etish printsipini amaliyotga tadbiq etishga doir asosiy yo‘nalishlardan biridir. Atrof muhitni optimallashtirish vazifalarini tabiatni maqsadli yo‘nalishda o‘zgartirish hamda insoning tabiatga ta’sirini cheklash va tartibga solish tashkil

etadi. Optimallashtirishning har ikkala vazifasi tabiatdan oqilona foydalanish jarayonida muvofiqlashtirilgan bo‘lishi lozim. Geografiya oldida atrof muhitni kompleks o‘rganish va uning holatini bashoratlashtirishdek muhim vazifa turadi. Bu bazifa tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish va landshaftni boshqarishda ishtirok etishni taqoza etadi. Bu muammolar yechimining zarurligi tabiiy boyliklardan intensiv va har tomonlama foydalanish va ayni paytda landshaft sifatining yomonlashuviga bog‘liq bo‘lgan sotsial – iqtisodiy va texnogen jarayonlarning juda tez o‘shishi bilan belgilanadi. Geografiya fanlari atrof muhitni tashkil etuvchi turli kattalikdagi geo sistemalarni, ularning o‘zaro aloqalarini, tabiiy jarayonlarning yo‘nalishi va o‘zaro ta’sirining dinamikasini o‘rganishning funda mental muammolarini yechimiga doir tadqiqotlar o‘tkazadi. Shuning dek, insoning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyati ta’siri ostida o‘zgarish qonuniyatlarini ochib berishga, ishlab chiqarishni rivo jlanishi, urbanizasiya, yirik xo‘jalik dasturlari ta‘srida atrof muhitning barqarorlik hamda o‘zgaruvchanligini bashoratlashtirishning ilmiy asoslarini yaratish, tabiiy ofatlarni bashoratlashtirishning metodlarini ishlab chiqish ham atrof muhit muammolarini o‘rganishga doir geografiya fanlari oldida turadigan vazifalarni tashkil etadi. Shu sa babli atrof muhitni muhofaza qilish va optimallashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqotlar – tabiiy muhitni muhofaza qilish va yaxshilash, geosistemalarni va ularni boshqarishni optimallashtirish, atrof muhit monitoringining ilmiy asoslarini, atrof muhitga inson faoliyati ta’siri tufayli yetkaziladigan zararni baholashning ilmiy asoslangan metod larini ishlab chiqish, atrof muhit sifatini baholash mezonlarini tadbir larning iqtisodiy samaradorligi mezonlari bilan muvofiqlashtirilgan holda aniqlash ayniqsa dolzarb masalalardir. Bir qator aniq ekologik muammolarning yechimi uchun asos sifatidagi geografik – ekologik bashorat va monitoringning zarurligi to‘g‘risidagi masalar geografiya oldiga qo‘yildi. Shu sababli geografiya fundamental nazariy va ilmiy- amaliy fanga aylandi. Geografiya fanlari tabiiy muhit va uni tashkil etuvchi komponent lar dinamikasini, tabiiy jarayonlarning yo‘nalishi va o‘zaro ta’sirini

o‘rganishning fundamental muammolarini ishlab chiqishga e’tiborini qaratmog‘i lozim. Tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirlariga doir masalalarni qarab chiqishda tizimli yondashuv g‘oyalari va metodlaridan foydalanish muhim. Atrof muhit bilan o‘zaro ta’sirda insonning ob’yektini tabiiy muhit emas, balki uning faoliyatining tabiatga ta’siri jarayoni, bu ta’sirning salbiy oqibqtlari, shuningdek, tabiatni muhofazalovchi maxsus tadbirlar tashkil etadi. Atrof tabiiy muhit an’anaviy ravishda: 1) tabiiy resurslarning manbai, 2)insonning yashash muhiti va ekologik muhit va 3) ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning hududiy asosi sifatida o‘rganiladi.

Похожие

Atrof tabiiy muhit

Organizmlarning atrof-muhit omillariga moslashuvi

Atrof muhit va tabiatdan foydalanish

Iqlim omillari. Organizmlarning atrof-muhit omillariga moslanishi

Organizm va muhit. Atrof-muhit sharoitlari tasniflanishi. Inson, jamiyat va tabiat