Geografiya va ekologianing o‘zaro integratsiyasi - Экология - Рефераты

Geografiya va ekologianing o‘zaro integratsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44 KB

Geografiya va ekologianing o‘zaro integratsiyasi Hozirgi davrda jamiyatning tabiiy muhitga ta’siri nafaqat miqyoslariga ko‘ra, balki sifat jihatdan ham tubdan o‘zgarib bormoqda.Hozirgi landshaftlardagi (geosistemalardagi) qaytmaydigan o‘zgarishlar keng ko‘lamlarga ega bo‘ldi va aholi salomatligida ham o‘z aksini topmoqda. Bu hol esa aholining tabiiy muhitni ifloslanishdan himoya qilish va tabiatdan oqilona foydalanish uchun ekologik harakatini kuchaytirdi. Shu sababli hozirgi paytda tabiat va jamiyat o‘zaro ta’sirini optimallashtirishning ilmiy nazariyasiga bo`lgan ehtiyoj kuchaydi. va bu ta’sir muammosi turli soha mutaxassislarini qiziqtirmoqda. Tabiatga inson ta’sirining kuchayishi va atrof muhit muammolariga bog‘liq holda deyarli barcha fanlarga ekologiyaning ta’siri ham kuchaydi va fanlarning ekologiyalashuvi boshlandi. Rivojlanishining hozirgi bosqichida geogarafiya oldida turgan muhim vazifalardan biri turli miqyoslarda sodir bo‘layotgan geoekologik muammolar yechimida faol ishtirok etishdan iborat. Bu muammolarning yechimi esa ayni paytda geografiyaning ekologiyalashuvini, o‘zining tadqiqqotlarida ekologik metodlarni faol qo‘llay bilishni hamda ekologiya bilan hamkorlik qilishni taqoza etadi. Muhitni o‘rganishga ilgari faqat biologiya fani uchun xos bo‘lgan ekologik yondashuv hozirgi pytda geografiyada ham faol rivojlanmoqda. Inson (jamiyat xo‘jalik faoliyatining uzluksiz kengayib borayotgan miqyoslari) mahalliy va regional sharoitlarni ilmiy asoslangan bahosini va tabiatdan foydalanish jarayonidagi salbiy yoki ijobiy sajiydagi ehtimoliy bevosita va bilvosita oqibatlarining ilmiy asoslangan bashoratlashtirishni talab qiladi. Geografiyaning ob’yektini barcha davrlarda Yer yuzasida “tabiat – aholi – xo‘jalik” uchbirligi tashkil etgan. Hozirgi davrda geografiya fanlarining ob’yektini geografik qobiq tashkil etadi. Geografiyaning tadqiqot amaliyotida sistemali yondashuvning keng tadbiq etilishiga bog‘liq holda turli xildagi va kattalikdagi hududiy geosistemalar, ularnning shakllanishi, tuzilmasi, dinamikasi, tarixiy

rivojlanishi va kelgusidagi o‘zgarishlari geografiyaning predmeti deb tan olindi. Geosistemalar atrof muhitni va geografik qobiqni yaxlit moddiy sistema sifatida shakllantiradi. Geografiyaning tobora kuchayib borayotgan insonparvarlik yo‘nalishi uni inson yashaydigan muhitni qayta o‘zgartirishnng samarali vositasiga aylantiradi. Qadimiy fan bag‘irlarida shaklllanayotgan yangi ilmiy yo‘nalish – “geoekologiya”- ning kelajagi porloq. Chamasi, geoeografiya va ekologiyaning integratsiyasi tufayli shakllanayotgan aynan shu ilmiy yo‘nalish V.I. Vernadskiyning “erkin fikrlaydigan insoniyatnng manfaatlari uchun biosferani qayta qurish to‘g‘rsidagi masalani yechish” orzusini amalga oshirish uchun nazariy poydevorni qo‘yish imkonini beradi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, atrof tabiiy muhitni optimallashtirish kabi ekologik muammolarnng dolzarblashuvi ko‘pgina fanlarning rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Geografiya ham bu ta’sirdan chetda qolmadi.Geografik tadqiqotlarning umumiy balansida ekologik muammolarga doir majmuali ishlarning ulushi oshdi. Hatto geografiya rivojlanishining muayyan bosqichida ekologik muammolar uning asosiy yo‘nalishiga aylandi. Tabiatni maqsadli o‘zgartirishning umumiy nazariyasi sifatidagi konstruktiv geografiya konsepsiyasi shakllana boshladi (Sochava, 1970; Gerasimov, 1976).Bu konsepsiyada ekologik yondashuv umumilmiy yondashuv sifatida qaraladi. Darhaqiqat, geografiya hozirgi paytda ekologik muammolar deb ataladigam muammolar bilan anchadan buyon shug‘ullanadi. Amaliy geografiyaning ko‘pgina vazifalari mazmun-mohiyatiga ko‘ra ekologik sajiyaga ega.Geografiya hududning tabiiy resurslari salohiyatini o‘rganish va baholash bilan faol shug‘ullanadi, iqtisodiyot tarmoqlarini rejalashtirishda, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning va tabiatni muhofaza qilishning hududiy tarhlarini ishlab chiqishda, bir qator xo‘jalik loyihalarini ekspert baholashda ishtirok etadi, ya’ni amaliyotda ko‘pgina hozirgi ekologik muammolarning yechimini amalga oshiradi. B.V.Sochava (1974) geografiya va ekologiyaning aloqalari uzoq o‘tmishga borib taqalishini ta’kidlagan edi. Geografiya va ekologiyaning aloqalari ekologiya

biologiya doirasida shakllana boshlagan, geografiya esa nazariy konsepsiyalarga ega bo‘la boshlagan XX asrning 20 – 30-yillaridayoq boshlangan edi. V.B. Sochavaning yozishicha (1970), 1922 yilda H.H.Barrouz amerika geograflari uyushmasiga yo‘llagan “Geografiya inson ekologiyasi sifatida” deb nomlangan prezidentnomasida geografiya odamlar va hudud orasidagi munosabatlarni o‘rganishi kerak, degan shu davr uchun original bo‘lgan vazifani qo‘yadi. U geografiya insonning atrof muhit bilan aloqalarini o ‘ rganishga o ‘ z e’tiborini jamlashi lozim ekanligini isbot qilib bergan edi. Keyinroq K.D. Glinka (1927), uning ortidan L.S. Berg V.V.Dokuchayevning ekologik tamoyillarini landshaftshunoslikda qo‘llash mumkinligini ko‘rsatdi. Ularning tashabbusi tufayli landshaftlarning ekologik – resurslik va muhitlik xususiyatlari tadqiq qilina boshlandi. Geografiyaning turli rivojlanish bosqichlarida hayot talablari va uning rivojlanishining mantiqiga bog‘liq holda turli yo‘nalishlar belgilovchi ahamiyatga ega bo‘lgan. V.B. Sochavaning fikricha, geografiyaning ekologiya bilan yaqinlashuvi uzluksiz bo‘lib, geograflarning qiziqishlari barcha paytlarda asosan yirik regionlarni o‘rganishga qaratilgan bo‘lsa, ekologlar asosiy e’tiborni aksincha muayyan biogeosenozlarni va elemetar geosistemalarni o‘rganishga qaratishgan edi. Keyinroq va hozirgi paytda ekologik tamoyillar butun biosferaga (geografik qobiqqa) ham qo‘llanilmoqda. Ayni paytda geografik yondashuv tabiiy muhitning eng mayda birliklariga ham qo‘llanilmoqda. Bu ikkala yondashuvning birga qo‘llanilishi jamiyat tabiiy muhitini muvaffaqiyatli o‘rganish va optimallashtirish uchun zarur bo‘lgan muhim shart-sharoitdir. B.V.Sochavaning fikricha ekologiyaning keng talqin qilinishiga qaramasdan XX asr 30-yillarining ekotopologiyasi oldida turgan muammolarning ko‘pchiligi hozirgi ko‘rinishda geografiya fanlari jabhasiga – geosistemalar to‘g‘risidagi ta’limotga o‘tdi. Geosistemalar to‘risidagi ta’limot tufayli geografiya geosistemaning biotik qismini tashkil etadigan ekosistema to‘g‘risidagi ekologiya fani bilan aloqalari mustahkamlandi.Zero, har ikkala fan ham sistemalar bilan ish ko‘radi. Ammo fanga sistemali yondashuvning kiritish ustuvorligiga ekologlar ega

bo‘lishdi. A.Tensli 1935 yilda fanga birinchi bo‘lib ekosistema tushunchasini kiritdi va ular to‘g‘risidagi ta’limotga asos soldi. Umuman olganda, geograflar bu sohada ekologlardan ko‘p ham ortda qolishmadilar. Chunki L.G. Ramenskiyning turli yashash joylari va hayot muhitining bog‘liqligi to‘risidagi ekotopologiya ta’limoti, V.N.Sukachyevning biogeotsenozlar to‘g‘risidagi ta’limoti mazmun va mohiyatiga ko‘ra ekosistema to‘g‘risidagi ta’limotga juda yaqin edi.1939 yilda K.Troll mohyatiga ko‘ra “yerlar ekologiyasi”ga o‘xshash “landshaft ekologiya“ termini taklif qildi. L.G. Ramenskiy tomonidan yaratilgan ekotopologik konsepsiya ekologiyani geografiya bilan juda yaqinlashtirdi. B.V.Sochavaning fikricha, geosistemalar to‘risidagi ta’limot landshaftshunoslikka nisbatan yashash muhitining geokologik sharotlariga yo‘naltirilishi ma’nosida ancha ko‘proq ekologik yo‘nalishga ega. Chunki landshaftshunoslik yaqin paytlarga qadar asosan litogen asosda rivojlandi va shu sababli unda tabiiy muhitning jamiyat bilan aloqalarini ochib berishga va tabiiy muhitning ekologik xossalarini o‘rganishga yetarlicha intilish bo‘lmadi. Geogafiyaning ekologiya bilan yaqinlashuvi uzluksiz davom etmoqda. Bunda geograflarning qiziqishi doimo asosan yirik regionlarni o‘rganishga, ekologlarning e’tibori esa muayyan biogeosenozlarni va elementar geosistemalarni o‘rganishga yo‘naltirilgan bolsa, hozirgi paytda ekologik tamoyillar biosfera (geografik qobiq)gacha tarqaldi.Majmuali geografik yondashuvni tabiiy muhitning eng kichik birliklarigacha qo‘llanilishi esa kishilik jamiyatining atrof muhitini mufassal o‘rganish va optimallashtirish uchun juda muhim sharoitdir. Ayrim biologlarning fikricha (V.D.Fyodorov, T.G.Gilmanov va b.) ham landshaftlarni, biomlarni va biosferani o‘rganish bilan bog‘liq bo‘lgan uyushuvning yuqoriroq darajalari qisman biologlar tasarufida va ularni geografiya fanlaridan bo‘lak holda o‘rganib bo‘lmaydi. Geografiya va ekologiya rivojlanib va o‘zaro chirmashib borgan sari fundamental va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan landshaft – geografik tadqiqotlarda turli ekologik jihatlar vujudga keldi. Ulardan ikkitasi – landshaftlar ekologiyasi va inson ekologiyasi aniq shakllandi. O‘zaro bog‘liq bo‘lgan bu yo‘nalishlarni

sayyoramizni geografik tadqiqiqotlarning mohiyatiga ko‘ra birgalikdagi tahliliy darajasi sifatida qarash mumkin. Ekologik yondashuv landshaftlarni statsionarlarda tadqiq qilishda va geosistemalardagi komponentlarning o‘zaro aloqalarini namoyon qiladigan modellashtirishda ayniqsa katta ahamiyatga ega. Modeldagi ko‘pgina aloqalar ekologik – geografik sajiyada b‘olishi tufayli modellashtirishda ekologik yondashuv ko‘p komponentlar orasidagi o‘zaro aloqalar mexanizmini aniqlash imkonini beradi va ekosistemaning modeli geosistemaning strukturaviy – dinamik modelini to‘ldiradi.Faqat ekologik modelni tuzish bilan cheklanib qolib b‘lmaydi, chunki geosistemaning mayli ayrim elementlar mayllari yig`indisiga teng bo‘lmaydi. Bu ishni bajarish uchun geograflar va ekologlarning hamkorligi juda zarur. R.J. Chorli (1973) geografiyada ekologik yondashuv uning ijtimoiy va tabiiy tarmoqlari orasidagi boglanishni ta’minlaydigan darajagani belgilashga harakat qiladi.Ekologik model va resurslarni boshqarish muammosini tahlil qilgach R.J. Chorli Ekologik tamoyillar fan va ishlab chiqarish muammolarining keng doirasiga kirib keldi Lug‘atlarda sotsiologiyaning jamiyat va atrof muhit o‘zaro ta’siri qonuniyatlarni o‘rganadigan bir bo‘limi sifatidagi “sotsial ekologiya” to‘g‘risida so‘z yuritiladi.Ammo “tabiat va inson” global muammosini geografiya va ekologiyada yondosh holda va sotsiologiya bilan teng holda qarash maqsadga muvofiq. Geografiya va ekologiya fanlarining hamkorligi tadqiqot ishlarining samarali bo‘lishini va uniing istiqbollarini belgilaydi. Bu fanlar ilmiy manfaatlarining yaqinlashish tendensiyasi ekologik va geografik sistemalarni o‘rganishda matematika (miqdoriy) va modellashtirish metodlarni qo‘llash hisobiga ham kuchayib bormoqda. Geosistema va ekosistema to‘g‘risidagi ta’limotlarni ilmiy jihatdan yaqinlashish tendensiasi ularni tadqiq qilishda miqdoriy metodlarni qo‘llash va modellashtirish tufayli ham kuchaydi.

Inson ekologiyasi geografiyada ayniqsa muhim. Chunki geografik tadqiqotlarda hudud uning insonga nisbatan munosabatda o‘rganiladi, bunday holda jamiyat esa uning muhit bilan aloqalarining jihatlari nuqtai nazaridan o‘rganiladi.Geografiyda hudud uning insonga bo‘lgan munosabati, jamiat esa uning muhit bilan aloqalari`nuqtai nazaridan tadqiq qilinadi. Inson va muhit geografiyada bab-baravar e’tiborda bo‘ladi.

Похожие

Geografiya va ekologiyaning o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligi

Atrof muhit muammolarining geoekologik jihatlari

Geoekologik muammolar

Geoekologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi

Geoekologiyaning tadqiqot ob'yekti, maqsadi va vazifalari