Geografik ekologiya – tabiat komplekslari ekologiyasi to’grisidagi fan - Экология - Рефераты

Geografik ekologiya – tabiat komplekslari ekologiyasi to’grisidagi fan

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Geografik ekologiya – tabiat komplekslari ekologiyasi to’grisidagi fan Reja : 1. Geoekologiya – geografik ekologiya to’g’risidagi fan ekanligi. 2. Geografik ekologiyaning tadqiqot ob’ekti to’g’risidagi tushuncha. 3. Geoekologiyaning tadqiqot ob’ekti landshaft va uning morfologik qismlari ekanligini asoslash. 4. Geografik ekologiyaning tadqiqot jarayonlari to’g’risida tushuncha. 5. Biotik va abiotik tabiat komponentlarining o’zaro munosabatlarini ilmiy asoslash. 6. Landshaftda modda va energiya migratsiyasi xodisalarini ilmiy asoslash.

Ekologi ya t iri k organizml ar ning at rof- muhi t bil an bo’lgan o’zaro munosabatini ekotizimlarda o’rganadi, lekin ek ot i z i m x ud ud j i x at da n xo xl ag an j o y b o’ l i s hi m um ki n. Bu borada tegishli tabiiy qonuniyatlardan foydalanish murakkab kechadi. SHuning uchun tirik va notirik tabiat o’rtasidagi munosabatni ma’lum tabiiy jixatdan chegaralangan xududlarda o’rganish ko’zlagan natijaga erishishga imkon beradi. Bizningcha, bu yo’nalishda geografik ekologiyaning axamiyati muximdir. Geoekologiya-geografik ekologiya to’g’risidagi fan. Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi munosabatlarning endilikda tobora murakkablashib borayotgani va bu borada bu jarayonning turli oqibatlarini keng miqyosda kengayib borayotgani uning qisqa m u x i t l a r d a o p t i m a l l a s h t i r i s h v a z i f a s i n i t a q o z o e t a d i . B i o s f e r a d a i n s o n n i n g t a b i a t b i l a n b o ’ l a y o t g a n x o ’ j a l i k soxasidagi o’zaro munosabatlarini me’yorga solish, resurslardan tejab-tergab foydalanish, muhitning musaffoligini saqlab q o l i s h , j a m i y a t r i v o j l a n i s h i n i barqarorlashtirishga, axolining sog’lig’ini mustaxkamlashga xizmat qiladi. Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi munosabat nafaqat inson bilan atrof- muxit, balki butun tirik organizmlar bilan abiotik tabiat o’rtasidagi o’zaro ta’sir, bog’liqlik va xarakat m a ’ n o s i d a t u s h u n i s h l o z i m . C H u n k i o ’ s i m l i k l a r b i l a n xayvonlar orasida o’zaro xayotiy ekologik munosabat xamda ular bilan notirik tabiat orasida o’zaro ta’sir mavjud, lekin bu m u r a k k a b e k o l o g i k j a r a y o n l a r i n s o n n i n g m e h n a t f a o l i y a t i natijasida yanada jiddiylashadi, oqibatda u yoki bu darajadagi v a z i y a t t ar k i b t o p a d i , e k o l o g i k m u v o z a n a t q a l t i s x o l g a k e l a d i . G a p s h u n d a k i , i n s o n x o ’ j a l i k f a o l i y a t i t u f a y l i k u p m i n g yillik ekologik muvozanatni buzilishini tezlashtiriadi, muvozanatning buzilishi natijasida tirik va notirik tabiat o r a s i d a g i o ’ z a r o m u n o s a b a t x a m i z i d a n c h i q a d i . B u n i n g oqibatida qulay ekologik vaziyat boshqa noqulay vaziyat bilan

a l m a s h a d i . B u x o l t i r i k o r g a n i z m l a r g u r u x l a r i n i o g ’ i r (jiddiy) axvolga olib keladi. T a b i i y m u x i t d a e k o l o g i k v a z i y a t l a r n i n g m u r a k k a b l a s h u v i t abi i y kom pl eksl ar ni ng xar akt er i ga muvof i q r avi shda t ur l i daraja va tezlikda sodir bo’lishi mumkin. Bu borada geografik t a b i i y k o m p l e k s l a r d a b u j a r a y o n l a r n i o ’ r g a n i s h x a m m a jihatdan xam ma’qul va zarurdir. Tabiiy komplekslar avvalo t a b i i y c h e g a r a l a n g a n x u d u d l a r n i e g a l l a y d i , b i n o b a r i n b i r xi l d ag i g eo gr a f i k s ha r o i t xo di sa l a r n i m a’ l um yo’ na l i sh da bi r xi l daraja va t ezli kda sodi r bo’li shini ta’ mi nl aydi . Dem ak, x u d u l d a r o ’ y b e r a y o t g a n e k o l o g i k o ’ z g a r i s h l a r n i t a b a q a l a s h g a n t a r z d a t a d q i q e t i s h y u z b e r a y o t g a n v o q e l i k n i n g a n i q sabablarini bilishga yordam beradi. Har bir kompleks ma’lum m a z m u n d a g i a x b or o t n i b e r a d i , u l ar t u r l i t u m a n y o k i b i r - bir lar iga yaqin yoxud o’ xshash bo’l ishl ar i xam mumkin. Geografik ekologiyaning tadqiqot ob’ekti. Hududda ekologik jarayon turli miqyos va o’lchamlardagi joylarda sodir b o ’ l a d i , b u n i n g m a y d o n i y u z b e r a y o t g a n x o d i s a n i n g k a t t a - kichikligi yoki masshtabiga bog’liq. Bu borada nuqtali, maxalliy, x u d u d i y v a s a y y o r a v i y m i q y o s d a g i e k o l o g i k x o d i s a l a r n i ajratish qabul qilingan. Geoekologik tadqiqotlarda ko’pincha n u q t a l i v a m a x a l l i y m i q y o s d a g i e k o l o g i k x o d i s a x a m d a j ar aenl ar ni o’ r gani sh keng t ar qal gan. CHunki bu mi qyosda yuz b e r a y o t g a n t a b i i y j a r a y o n l a r n i d a l a s h a r o i t i d a t o ’ g ’ r i d a n - t o ’ g ’ r i b e v o s i t a o ’ r g a n i s h i m k o n i y a t l a r i m a v j u d . Taxlil n a t i j a s i d a e r i s h i l g a n i l m i y x u l o s a l a r a s o s i d a y i r i k r o q xudud bo’yicha jamlama (integral) ma’lumotlar yig’iladi. E k o l o g i k x o d i s a l a r n i o ’ r g a n i s h v a m a ’ l u m i l m i y x u l o s a l a r n i i s h l a b c h i q i s h k u p y i l l i k t a j r i b a l a r g a k o ’ r a l a n d s h a f t m i q y o s i d a a m a l g a o s h i r i s h x a m m a j i x a t d a n x a m qul ay, oson va ob’ ekti vdir. CHunki l andshaft tabi at da ani q chegaralarga ega, o’zida

egallagan xudud to’g’risida barcha tabiiy x us us i y at l a r n i ak s e t t i r a di . SH un i n gd ek A .G .I sa ch en ko ( 1 99 1) b o ’ y i c h a l a n d s h a f t n i n g u c h t a t a b i i y x u s u s i y a t i ( p o t e n t s i a l i ) mavjudki, ular orkali uning mavkei yanada ravshan va xaqiqiy t a b i i y x u d u d e k a n l i g i b i l a i a j r a l i b t u r a d i . U l a r n i n g birinchisi ekologik potentsiali, bu uning shunday funktsiyasiki, ya’ni u insoniyatning tirik tabiatni bir kismi sifatida hayot k e c h i r i s h n i n g e n g m u h i m o m i l l a r i – y o r u g ’ l i k , i s s i q l i k , suv, oziq-ovqatga bo’lgan talabini qondiradi; ikkinchisi – r e s u r s y o k i i s h l a b c h i q a r i s h p o t e n t s i a l i , y a ’ n i l a n d s h a f t – i j t i m o i y i s h l a b c h i q a r i s h n i z a r u r i y e n e r g e t i k v a x o m a s h y o boyliklari bilan ta’minlaydi; uchinchi xususiyati – barqarorlik p o t e n t s i a l i , b u n d a t a s h q i o m i l l a r g a , j u m l a d a n t e x n o g e n t a ’ s i r g a b a r d o s h b e r i s h , o ’ z s t r u k t u r a s i v a x u s u s i y a t l a r i n i saqlab qolish, o’z- o’zini tozalash va qayta tiklash kobilyatiga egaligi bilan ajralib turadi. SHu jixatdan qaraganda landshaft ekologik jarayonlarni tadqikot qilish uchun asosiy ob’ekt sifatida kabul kilinishi m u m k i n . L a n d s h a f t d a a b i o t i k v a b i o t i k e l e m e n t l a r o ’ z a r o t e n g v a m a ’ l u m m u v o z a n a t d a r i v o j l a n a d i l a r . B i r x i l t a b i i y sharoit, o’simlik assotsiatsiyalarining guruxi (yoki formatsiyasi) va xayvonot olami (biotop) ma’lum relьef tipi, suv rejimi, t u p r o q t u r i , i k l i m i y v a g e o k i m y o v i y s h a r o i t d a - o ’ z a r o munosabatda bo’ladilar. Insonning xayot kechirishi va mexnat f a o l i y a t i x a m b u m u x i t d a d e y a r l i b i r x i l k e c h a d i . B u b o r a d a integral landshaft (geotizim) ekologik jarayonlarni o’rganishda y a g o n a v a a s o s i y t a d q i q o t x u d u d i b o ’ l i s h g a b o s h q a m u q o b i l t a k s o n o m i k b i r l i k m o s k e l m a s a k e r a k . Landshaftning m orfologik qismlari ekologik j a r a y o n l a r n i n g y a n a d a c h u q u r r o q o ’ r g a n i s h i m k o n i n i b e r a d i , chunki fatsiya, urochisha xududining tabakalashuvi eng kichik taksonomik birliklar bo’lishligi tufayli sodir bo’layotgan v o q e l i k n i n g a n i q m a n z i l i d a o ’ r g a n i s h i m k o n i n i b e r a d i . T a b i i y s h a r o i t j u d a a n i q , t i r i k o r g a n i z m b i l a n n o t i r i k t a b i a t o ’ r t a s i d a g i m u n o s a b a t , i n s o n b i l a n t a b i a t o ’ r t a s i d a g i o’ zar o t a’ si r r avshan sezi l i b t ur adi .

Landshaftlar miqyosida ekologik munosabatlarni o’rganish b i l a n t a b i i y g e o g r a f i k r a y o n , o k r u g v a b o s h q a t a k s o n o m i k b i r l i k l a r b o ’ y i c h a m o s x o l d a u m u m i y i l m i y n a t i j a l a r chiqariladi. Bunda landshaft tahlili ekologik tahlil bilan birgalikda amalga oshiriladi. Geografik ekologiyaning tadqiqot jarayonlari. Ekologik j a r a y o n l a r k u p , l e k i n u l a r n i n g a s o s i y l a r i m u v o z a n a t , moslashuv, barqarorlik, o’zaro ta’sir, vaziyat, modda va energiya almashuvi, moldalarning aylanma xarakati va boshqalardir. T a b i i y m u x i t d a b a r c h a k o m p o n e n t l a r o ’ z a r o e k o l o g i k m u v o z a n a t d a b o ’ l a d i . B u x o l b i r n e c h a m i n g y i l l a r d a v o m i d a b i r m a r o m d a r i v o j l a n i b k e l g a n l i g i t u f a y l i a t r o f m u x i t d a keskin o’zgari shlar sodi r bo’l gan emas. Muvozanatda t abii y k o m p o n e n t l a r o ’ z a r o a l o q a , x a m j i x a t l i k , b i r - b i r l a r i n i taqozo qilish munosabatida bo’ladilar, boshqacha qilib aitganda o ’ z a r o t e n g l i k s o d i r b o ’ l a d i . B u a y n i q s a t i r i k v a n o t i r i k t a b i a t k o m p o n e n t l a r i o ’ r t a s i d a g i m u v o z a n a t d a y a x s h i ifodalanadi. Tabiat komponentlarining barchasi xam bir xilda barqaror e m a s , m a s a l a n r e l ь e f v a u n i t a s h k i l q i l g a n j i n s l a r t a r k i b i b i l a n a k s a r i y a t a n c h a k o n s e r v a t i v , l e k i n o ’ s i m l i k v a t u p r o q q o p l a m l a r i a n c h a o ’ z g a r u v c h a n , b e q a r o r x i s o b l a n a d i . B u n d a , x u s u s a n , o ’ s i m l i k q o p l a m i t e z o ’ z g a r u v c h a n . O ’ s i m l i k q o p l a m i boshqa komponentlar bilan juda xam yaqindan aloqada, boshqacha q i l i b a y t g a n d a u b o s h q a k o m p o n e n t l a r n i o ’ z a r o a l o q a v a munosabatida uni markazida turadi yoki boshqacha aytganda aloqa y o ’ n a l i s h l a r i o r q a l i o ’ t a d i . I n s o n n i m e x n a t f a o l i y a t i d a o ’ s i m l i k q o p l a m i n i d e g r a d a t s i y a g a u c h r a s h i n a t i j a s i d a o ’ z a r o aloqa buziladi va natijada turli noxush xodisalar tarkib topa b o s h l a y d i , t u p r o q e r o z i y a s i , y o n b a g ’ i r l a r d a s u r i l m a , s e l v a boshqalar. Buning umumiy yakuni sifatida mavjud ekologik m u v o z a n a t b u z i l a d i v a n o x u s h x o d i s a y a n g i i k k i l a m c h i

m u v o z a n a t n i v u j u d g a k e l i s h i g a q a d a r d a v o m e t a d i . T u p r o q u s t i d a y a n g i o ’ s i m l i k q o p l a m i n i v u j u d g a k e l i s h i b i l a n e k o l o g i k m u v o z a n a t t i k l a n i s h i m u m k i n , l e k i n u a v v a l g i d e k b a r q a r o r b o ’ l a o l m a y d i , c h u n k i b u n d a t u p r o q , s u v , x a v o rejimlari o’zgarishga uchraydi, o’simlik qoplami o’zgaradi. Buni oqibatida xududning biologik maxsuldorligi kamayadi, turli j a r a y o n l a r v u j u d g a k e l a d i . B u l a r n i b a r c h a s i t a b i i y r e s u r s l a r d a n o m i l k o r l i k b i l a n f o y d a l a n i s h n i t a q o z o e t a d i . T a b i i y m u x i t g a m o s l a s h u v t i r i k o r g a n i z m l a r u c h u n x a y o t masalasi xisoblanadi. Atrof-muxitda inson xo’jalik faoliyati ta’sirida turli o’zgarishlar yuz beradi: grunt suvlari sathini k o ’ t a r i l i s h i n a t i j a s i d a t u p r o q s h o ’ r l a n a d i , a v t o m o r f z a m i n yarim gidromorf yoki gidromrof tuproq bilan almashadi. Bu xol a v v a l g i v a z i y a t d a v e g e t a t s i y a d a b o’ l g a n o’ s i m l i k l a r n i s u k t s e s s i y a y o ’ l i b i l a n b o s h q a t u r d a g i o ’ s i m l i k l a r g a o ’ z o ’ r i n l a r i n i b o ’ s h a t i b b e r i s h l a r i s o d i r b o ’ l a d i . T u p r o q n i n g s u v - t u z rejimiii o’zgarishi unga mos ravishda o’simlik va xayvonlarni o ’ z g a r i s h i g a s a b a b c h i b o ’ l a d i . L e k i n b u e k o l o g i k s h a r o i t g a m o s l a s h u v o ’ s i m l i k l a r t u r l a r i n i o ’ z g a r m a s d a n x a m s o d i r b o ’ l i s h i m u m k i n . C H u n o n c h i , d e l ь t a s h a r o i t i d a o ’ t l o q t a q i r t u p r o q l a r d a y u l g ’ u n , b i r y i l l i k s h o ’ r a l a r g r u n t s u v l a r i r e j i m i n i u z g a r i s h i g a q a r a m a y u l a r n i n g v e g e t a t s i y a s i d a v o m e t a d i , y a ’ n i u l a r y a n g i t d a n v u j u d g a k e l a y o t g a n e k o l o g i k s h a r o i t l a r g a m o s l a s h a b o r a d i l a r . B u m a z k u r o ’ s i m l i k l a r n i n g o’ si sh di apazonini naqadar kengl igi bi lan tavsif lanadi . Biotik va abiotik komponentlarning o’zaro ta’siri, x a m j i x a t l i g i , a l o q a d o r l i g i v a b i r - b i r l a r i n i t a q o z o e t i s h l a r i . J o n l i t a b i a t a b i o t i k k o m p o n e n t l a r s i z y a s h a y o l m a y d i . O ’ s i m l i k u c h u n t u p r o q , s u v , t a b i i y g a z l a r , mikroelementlar, yorug’lik, quyosh nuri, shamol, issiqlik hayotiy zar ur . SHuni ngdek hayvonl ar ga xam m a’ l um abi ot i k ekol ogi k sharoit lozim, geterotroflar uchun bulardan tashqari o’simlik (produtsent) lar

kerak. O’simlik abiotik komponentlar asosida r i v o j l a n i s h i b i l a n b i r g a u z v a q t i d a u l a r g a t a ’ s i r x a m ko’rsatadi. Ularning vegetatsiya jarayonida tuproq gumus bilan boyi ydi , shox- shabba, o’ si m l i k poyasi ni va t upr oqda chi r i shi bilan tuprok unumdorligi ortadi, gruntdagi yer osti suvlarini o ’ s i m l i k t r a n s p i r a t s i y a y o ’ l i b i l a n s a r f l a b , t u p r o q n i b o t q o q l a n i s h d a n m u h o f a z a q i l a d i . O ’ s i m l i k q o p l a m i t u p r o q (er)ni surilma, suffoziya, deflyatsiya va eroziyadan saqlaydi, shu b i l a n b i r g a g a l o f i t l a r t a ’ s i r i d a y e r d a t u z t o ’ p l a n i s h i k u z a t i l a d i . O ’ s i m l i k v a x a y v o n l a r t o g ’ j i n s l a r i d a n u r a s h jarayonini tezlashtiriadi. Relьef va uni tashkil qilgan jinslar xarakteriga qarab xayvonlar o’z inlarini quradilar, bu bilan ma’lum miqdorda gruntlarni chiqarib tashlashi bilan mikrorelьef vujudga k e l t i r a d i l a r . Q u m l i v a l e s s l i c h o ’ l l a r d a q o ’ s h o y o q , sut em izuvchil ar , sudrali b yur uvchil ar f aol iyat i tuf ayli ko’plab ye r osti inlari («uylari») vujudga keladi, ba’zan shamolning d e f l y a t s i y a n a t i j a s i d a m a z k u r i n l a r b u z i l i b o ’ r n i d a k a t t a r o q botiq tarkib topishi kuzatiladi. R e l ь e f n i n g o ’ z i g a x o s x u s u s i y a t l a r i h u d u d d a u n g a m o s ravishda u yoki bu o’simlik turlarini o’sishiga ta’sir etadi. CHo’l s h a r o i t i d a q a b a r i q s h a k l d a g i r e l ь e f d a n b o ’ z - q o ’ n g ’ i r t u p r o q l a r d a b o y a l i c h v a k e y r e u k , y o n b a g ’ i r l a r d a s h u v o q , sasiqkovrak, botiq shakldagi relьefda shuvoq, goxo qorasaksovul (taqirli tuproqda), galofitlardan – bir yillik sho’ralar (sho’xoklarda) o’sishi kuzatiladi. Xuddi shunday xususiyat grunt suvlari rejimiga ham bog’liq. CHo’l qum relьef shakllari xavodagi namlikni kondensatsiya yo’li bilan shimib olib ma’lum chuqurlikda (25 — 40 sm) namlik to’playdi, shuni xisobiga ularda psammofitlarni rivojlanishi y u z b e r a d i . S H u x o d i s a a s o s i d a b a r x a n q u m l a r i y a q i n i d a t o z a chuchuk suvli kuduqlarni mavjud bo’lishi ma’lum. Demak, tirik t a b i a t b i l a n a b i o t i k o m i l l a r o ’ r t a s i d a o ’ z a r o y a q i n l i k , xamjixatlik, ta’sir, aloqa mavjud bo’lib ular doimo bir- bir l ar i ga t a’ si r l i munosabat da bo’ l adi l ar . Ani q shar oi t va vaziyatga qarab

u ijobiy va salbiy bo’lishi kuzatiladi. Umuman o l g a n d a t i r i k o r g a n i z m l a r u c h u n n o t i r i k t a b i a t n e g i z vazifasini o’taydi. G e o g r a f i k e k o l o g i y a t i r i k o r g a n i z m l a r b i l a n a b i o t i k o m i l l a r o ’ r t a s i d a g i m u n o s a b a t l a r n i t a b i i y k o m p l e k s ( l a n d s h a f t ) l a r d a o ’ r g a n i s h b i l a n i n s o n x o ’ j a l i k f a o l i y a t i n i n g shu munosabatlarga ta’sirini tadqik qilishi lozim. L a n d s h a f t d a m o d d a v a e n e r g i y a m i g r a t s i y a s i . L a n d s h a f t d a s u v o k i m l a r i n i n g x a r a k a t i i n s o n o r g a n i z m i d a g i t o m i r l a r d a kon harakatiga o’xshab ketadi. Suvning harakati natijasida landshaftda mineral moddalar almashuvi yuz beradi. Landshaft atmosfera yog’inlari, dare va yer osti suvlari, suv bug’larining kondensatsiyasi hisobiga namlik bilan ta’minlanadi. Bug’lanish, t r a n s p i r a t s i y a , b i o m a s s a n i v u j u d g a k e l t i r i s h i n a t i j a s i d a namlik sarflanadi. Bu murakkab jarayonda arid sharoitdagi l a n d s h a f t d a n a m l i k n i n g a y l a n m a h a r a k a t i s u s t k e c h a d i . C H u n k i yo g’ i n m i q dor i c ho’ l l ar d a 80- 20 0 m m . bo’ l g an xo l d a b ug’ l a ni sh i mkoniyat i bi r necha barobar kup, shuning uchun xam t upr oqda tuz, gips to’planib boradi. L i t o s f e r a d a m o d d a l a r i k k i s h a k l d a m i g r a t s i y a q i l a d i : 1 . D e n u d a t s i y a s h a r o i t i d a t o g ’ j i n s l a r i n i n g o g ’ i r l i k k u c h i t a ’ s i r i d a y o n b a g ’ i r l a r d a s u r i l i b t u s h i s h i ; 2 . S u v v a h a v o oqimida (chang) modldlarning muallak harakati (Isachenko 1991). T o g ’ j i n s l a r i n i n g m e x a n i k r a v i s h d a y u v i l i b t u s h i s h i t o g ’ y o n b a g ’ i r l a r i d a k u c h l i t a r z d a y u z b e r a d i ( O ’ r t a O s i y o t o g ’ l a r i d a y i l i g a h ar k m 2 m ay do nd a o’ r t ac ha 25 00 t on na ni t as hk i l qi l a di ) . Se l va qt i d a bu r ak am b i r ne ch a b ar o ba r or t ad i . D e f l y a t s i y a j a r a y o n i q a t t i q m o d d a l a r n i y u l i b o l i s h d a k a t t a omil hisoblanadi. O’rta Osiyo sharoitida xar km 2 maydonda 10-100 t, qumli gruntda 5-10 t, sho’rxokda 100-1000 t modda olib c h i q i l a d i . N . F . G l a z o v k i y m a ’ l u m o t i b o ’ y i c h a O ’ r t a O s i y o v a Qozog’iston (maydoni 3 mln km 2 )da yiliga 0,3 — 3,0 mlrd t chang olib chiqiladi (xar km 2 maydonda 100-1000 t). Yer osti suvlari ta’sirida tuproqda tuzlarning akkumulyatsiyasi O’rta

Osiyo va Q o z o g ’ i s t o n d a x ar k m 2 m a y d o n d o 8 0 0 t o n n a n i t a s h k i l q i l a d i . SHamol ta’sirida shu xududda N.F.Glazovskiy ma’lumoti bo’yicha y i l i g a o ’ r t a c h a 7 m l n . t o n n a t u z a t m o s f e r a g a q o ’ s h i l a d i . Atmosferadan bu xududdga yiliga xar km 2 maydonga 5-10 tonna c h a n g y o g ’ a d i . B a l a n d t o g ’ l a r d a m a ’ l u m o t l a r g a q a r a g a n d a x a r k m 2 maydonga 150 tonna chang tushishi qayd ilingan. Tuzlarning a t m o s f e r a d a n u s h b u x u d u d g a t u s h i s h i N . F . G l a z o v s k i y ma’lumotiga kura yiliga xar km 2 ga 0.003-0.10 t. ga teng. Geotizimlarning funktsiyasida energiya yutiladi, qayta o ’ z g a r t i r i l a d i , t o ’ p l a n a d i v a q a y t a c h i q a r i l a d i . B i r l a m c h i ener gi ya l andshaf t ga kosm osdan va yer qa’ r i dan kel adi . Bul ar ichida quyoshning nurli energiyasi muximdir. Quyosh energiyasi i s s i q l i k , k i m y o v i y v a m e x a n i k e n e r g i y a t u r l a r i g a a y l a n a d i . Q u y o s h e n e r g i y a s i x i s o b i g a l a n d s h a f t d a i c h k i a l m a s h u v j a r a y o n l a r i y u z b e r a d i ( n a m a l m a s h i s h i , b i o l o g i k m o d d a almashuvi va boshqalar). Landshaftdagi tik va yotiq aloqalar b e v o s i t a v a b i l v o s i t a q u y o s h e n e r g i y a s i n i n g t r a n s f o r m a t s i y a s i b i l a n b o g’ l i q . Q u y o s h r a d i a t s i y a s i y e r s a t x i g a t u s h g a n d a q a y t a o ’ z g a r a d i . Q o r n i n g a l ь b e d o s i 0 . 3 0 - 0 . 6 0 , o c h t o g ’ j i n s l a r i , q u m n i k i 0 . 2 0 - 0 . 4 0 , n u r l a n i s h ( n u r n i t a r q a l i s h i ) c h u l landshaftida taxminan 65 %, arid mintaqada issiqlik turbulent oqimga sarf bo’ladi (82%, bug’lanishga 18%). Landshaftda modda va energiya almashuvi natijasida uning dinamik o ’ z g a r i s h l a r i v a t a r a q q i y o t i s o d i r b o ’ l a d i . Landshafning qisqa muddatli xolati, fasllardagi xolatning o’zgarishi, landshaft jarayonlarining o’zgarish yo’nalishi, xullas b a r c h a d i n a m i k x o l a t m o d d a v a e n e r g i y a n i a l m a s h u v i b i l a n bog’liq. Gap shundaki, bu jarayonlar asosida umuman olganda landshaftda akkumulyatsiya va denudatsiya xodisalari bir- birlariga tengdir.

Похожие

Geografiya va ekologiyaning o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligi

Geoekologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi

Geoekologiyaning tadqiqot ob'yekti, maqsadi va vazifalari

Geografiya va ekologianing o‘zaro integratsiyasi

Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi