Ekologik biotexnologiya va uning yangi rivojlanayotgan sohalari hamda ulardan foydalanish imkoniyatlari - Экология - Рефераты

Ekologik biotexnologiya va uning yangi rivojlanayotgan sohalari hamda ulardan foydalanish imkoniyatlari

Загружено в:

25.05.2023

Скачано:

0

Размер:

20.361328125 KB

Ekologik biotexnologiya va uning yangi rivojlanayotgan sohalari hamda ulardan foydalanish imkoniyatlari Reja: 1. Turg’un ifloslantiruvchi manbalar 2. Ko’chma ifloslantiruvchi manbalar 3. Suv resurslarining ifloslanish manbalari 4. O’simliklarni himoya qilishning biologik usuli

O’zbekiston Respublikasida atrof muhit holati, unga ta’siri va muhofaza qilish, shuningdek, tabiiy resurslardan foydalanishni baholash mexanizmi yoki keng ma’noda umumlashtirilgan integral tahlili so’nggi yigirma yilda katta odimlar bilan rivojlandi. Inson va atrof muhit himoyalanishi holati hamda ifloslangan atrof muhitning xavfli ta’siri qonuniyatlari va o’zaro munosabati haqidagi bilimlar tizimining shakllanishi umumiy muammosi, shuningdek ekologik xavfsizlikni ta’minlashning yagona va kompleks tizimini yaratish muammosi vujudga keladi. O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi va uning tuzilmaviy bo’linmalari ma’lumotlari, avval nashr etilgan «O’zbekiston Respublikasida atrof tabiiy muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan foydalanishning holati to’g’risida»gi milliy ma’ruzalar «Ekologik indikatorlar bo’yicha O’zbekiston atrof muhiti holatini baholash» atlasi, vazirliklar, idora va tashkilotlar, BMT Taraqqiyot dasturi, YuNEP, Jahon banki va boshqa xalqaro tashkilotlar ekologik axborotini umumlashtirish asosida so’nggi 20 yil davomida atrof muhit va tabiiy resurslardan foydalanish holati va retrospektiv tahlili, taraqqiyot bahosi, tamoyillari hamda prognozi birinchi marta yoritiladi. Ekologik xavfsizlikning vujudga kelish mexanizmlari, shaxs, jamiyat, shuningdek davlat hamda turli faoliyat turiga ixtisoslashgan tashkilotlar, korxonalar, obyektlar ekologik xavfsizligini ta’minlash bo’yicha tizimli yondashuvning o’zaro bog’liqligi ochib beriladi|, shuningdek, atrof muhiting hozirgi holati, tabiiy resurslardan foydalanish, atrof muhitni muhofaza qilish va sifatini yaxshilash bo’yicha amalga oshirilgan hamda oshirilayotgan faoliyat haqida ma’lumotlar taqdim etilgan. Ekologik biotexnologiya bu ekologik, ya’ni atrof-muxit muammolarini yechishda mutanosib biotexnologiyaning qo’llanilishidir. Binobarin, qoldiq chiqindilarni qayta ishlash, ifloslanishga qarshi kurash, biotexnologik uslublarning biotexnologik bulmagan texnologiyalar bilan qo’shishdir. Ifloslanishga qarshi kurash hozirgi kundagi dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarishdagi qoldiqlarni yerga kumish ham atrof muhitning

ifloslanishiga olib keladi. Biroq ekologik biotexnologiyada ko’milgan chiqindilardan biogaz olish jarayonlarini ham ko’rib chiqish kerak. Bundan tashqari ekologik biotexnologiya zararkunandalarga qarshi biotexnologik kurash va azotni biologik fiksasiya qilishni amalga oshiradi. Ekologik biotexnologiya nuqtai nazardan, aerob jarayonlar muhim hisoblanadi. Bu jarayonlarda suvni tozalash va uni stabillash ishlari olib boriladi. Buning uchun turli xildagi reaktorlar konstruksiyalari mavjud. Ma’lumki, hozirgi paytda respublikamizning qishloq xo’jaligini yanada rivojlantirish, aholini ekologik toza oziq-ovqat va sanoat mahsulotlari bilan ta’minlash o’z yechimini kutayotgan muammolardan hisoblanadi. Buning uchun ilmiy tadqiqot ishlari natijalarini amalda kengroq joriy etish, o’simliklarni tez va muntazam rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, tuproq tizimini yaxshilash kabi muammolar ko’ndalang bo’lib turibdi. Ekologik toza qishloq xo’jalik mahsulotlar ishlab chiqarish nafaqat agrotexnika qoidalariga amal qilish, mineral va organik o’g’itlarni ko’proq qo’llashga, balki tuproqning minerologik tarkibi va g’ovakligiga bog’liqdir. Tuproqning g’ovakligi qancha yuqori bo’lsa, uning filtrlash qobiliyati shuncha past bo’ladi va bunday tuproqni sog’lom deb bo’lmaydi. Masalan, qumning g’ovakligi 40%, tufning g’ovakligi 46,6%, torfniki esa 82% ni tashkil etadi.Tuproq donachalari yirikroq bo’lsa uning g’ovakligi ham shuncha yuqori bo’ladi. Eng katta g’ovaklar toshloqi tuproqlarda va eng kichik g’ovaklar loy tuproqda bo’ladi. Agar tuproq g’ovakligi 60-65% ni tashkil etsa unday tuproqlarda o’z-o’zini tozalash jarayonlari uchun qulay sharoit vujudga keladi. Turg’un ifloslantiruvchi manbalar Turg’un manbalardan atmosfera havosiga 150 dan ortiq ifloslantiruvchi moddalar tashlanadi, bular tashlamalarni asosini hosil qiluvchi qattiq moddalar (jumladan, og’ir metallar, vanadiy besh oksidi, benz(a)piren), oltingugurt dioksidi va ozon, metilmerkaptan, fosforli angidrid, mishyak va boshqa o’ziga xos yuqori tokisik zararli moddalar tashlamalaridir.

Sanoatda yoqilg’i-energetika, kimyo va neft-kimyo sanoati azot oksidlari tashlamalarini tashlashda asosiy hissa qo’shadi. Ular ulushiga respublika bo’yicha azot oksidi tashlamalarining 86,8% to’g’ri keladi. Biroq, azot oksidlari barcha tashlamalarining respublika bo’yicha 57,9% va tarmoq bo’yicha 26,7% energetika ulushiga to’g’ri keladi. Yirik IES va IEMlarda asosiy quvvatlarda 25 yildan ortiq vaqtdan beri ishlamoqda, yoqilg’idan foydalanish samaradorligi 3335%ni tashkil qiladi. Yoqilg’idan foydalanishning past samaradorligi atmosferaga ortiqcha tashlamalar tashlanishiga olib keladi, bu mazkur obyektlar joylashgan aholi yashash punktlari va shaharlarda (Toshkent, Angren, Navoiy) atmsofera havosining ifloslanishi darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Chang - qattiq zarralar demakdir, ularning dispers va komponent tarkibi uning (tabiiy yoki antropogen) kelib chiqishiga bog’liq. Ular tarkibiga mineral tuzlar, metall oksidlari va organik birikmalar kiradi.O’zbekiston hududida atmosferaga chang kelib tushishining yirik tabiiy manbalari – Qoraqum, Qizilqum va Orolqumning (Orol dengizining qurigan qismining) mustahkamlanmagan qumli tuproqlari va sho’rhok cho’llar mavjud.Ochilib qolgan dengiz tubi Orolqum tuzli cho’lini tashkil qildi, bu yerdan har yili katta miqdorda tuz va qum zarrali changlar shamol yordamida tarqaladi. Quruq to’zonlar massasi o’rtacha yiliga 500 dan 2702 kg/gacha o’zgaradi. Ushbu chang tarkibida sulfat tuzlari 25-48%, xlorid tuzlari – 18-30%, karbonat tuzlari – 1020% gacha saqlanishiga yetadi. Chang-tuz ko’chishining asosiy hajmlari sohilbo’yi polosasining 300 km oralig’ida ro’y beradi. Janubiy Orolbo’yida tuproqqa tushadigan chang miqdori sug’oriladigan yerlarga qaraganda, o’n baravar ko’proqdir.Respublika bo’yicha atmosferaga qattiq zarralar tashlamalari antropogen manbalarining umumiy quvvati tabiiy manbalarga nisbatan ancha past bo’lib, 1,311 mln. t/yilga baholanadi. Ko’chma ifloslantiruvchi manbalar Ko’chma manbalardan atmosfera havosi ifloslanishini kamaytirishga yo’naltirilgan tadbirlardan biri avtomobillar dvigatellarining ishlatilgan gazlari

toksikliligi va tutun qalinliligini davlat nazoratidan o’tkazish hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, IIV va Sog’liqni saqlash vazirligining 1996 yil 31 martdagi 12/79/137-sonli qo’shma buyrug’iga muvofiq, ta’kidlangan davlat nazorati doirasida «Toza havo» tadbiri amalga oshiriladi. Tadbir har yili mamlakatmizning barcha hududlarida ikki bosqichda amalga oshiriladi. Tadbir jarayonida avtotransport korxonalari, avto billarga yoqilg’i quyish shohobchalari, texnik xizmat ko’rsatish shahobchalari, avtota’mirlash zavodlarining ekologik holati tekshiriladi. Tashlamalarida uglerod oksidi (CO - 70%) va uglevodorodlar (CN - 13%) ko’p bo’lgan karbyuratorli va dizelli (ularda tutunlilik tarkibi nazorat qilinadi) avtomobillarni tekshirishga alohida e’tibor beriladi. «Toza havo» tadbirini amalga oshirish chog’ida, yili mamlakatda ro’yxatga olingan avtomobillar sonining 40-48% tekshiriladi. Respublikada avtotransport texnikalarini muqobil yoqilg’i turlariga o’tkazish bo’yicha ishlar davom ettirilmoqda. Hozirgi vaqtda, avtotransport vositalarini siqilgan tabiiy gaz va suyultirilgan neft gaziga o’kazish muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Suv resurslarining ifloslanish manbalari Suv resurslarining antropogen ifloslanshini quyidagi tarzda ajratish mumkin: - qishloq xo’jaligi faoliyati natijasidagi ifloslanish; - sanoat faoliyati natijasidagi ifloslanish; - shahar va qishloq tumanlaridagi maishiy ifloslanish manbalari. Atrof-muhit muhofazasi nuqtai nazaridan qishloq xo’jaligi dalalaridan mineral o’g’itlarning va o’simliklarni kimyoviy himoyalash vositalarining sug’orma suvlar bilan chiqishi, shuningdek chorvachilik komplekslaridan ifloslangan oqavalarning yerusti va sizot suvlariga tushishi alohida xavf uyg’otadi. Kollektor-drenaj suvlari bilan eng ko’p ifloslanganlik kichik daryolar va Amudaryoning quyi qismlarida kuzatiladi. Tanlama asosda o’tkazilgan tadqiqotlar tashlanadigan toksik moddalar umumiy miqdori bo’yicha suvning ifloslanishiga Qashqadaryo, Farg’ona va

Xorazm viloyatlaridagi xo’jaliklar eng katta hissa qo’shishi ko’rsatdi. Asosiy sanoat ifloslantiruvchilari manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: - kon-qazib olish va metallurgiya sanoati, metallarni galvanik qayta ishlash va boshqalar tashlanmalaridagi og’ir metallar (toksinlar); - ixtisoslashgan sanoat tarmoqlaridan (toksinlar va notoksinlar) tushadigan azot, sianid kabi va boshqa organik moddalar; - notoksik organik moddalar (BPK, XPK), masalan, oziq-ovqat va yengil sanoati tashlanmalari; - har xil sanoat korxonalari turlari, jumladan, kimyo sanoati tashlanmalarining toksik organik qismlari, masalan, neft komponentlari, qorishmalar va hokazo. O’simliklarni himoya qilishning biologik usuli Pestisidlarni keng va ko’pincha nazoratsiz qo’llanilishi jiddiy salbiy oqibatlarga olib keldi, preraratlarga bardoshli, ular bilan kurashib bo’lmaydigan zararli organizm va populyasiyalar paydo bo’ldi. Ba’zi hollarda tabiiy tartibga soluvchi omillar faoliyati yo’qqa chiqarilgan edi. Ayrim pestisid konsentrasiyalarining ozuqa sifatidagi, foydalaniladigan preparatlarning insonga va foydali hayvonlarga toksik va metatoksik ta’siri, shuningdek pestisidlarning ekotizimning turli elementlariga nazorat qilib bo’lmas ta’sirlari haqidagi ma’lumotlar mavjud. Bundan tashqari, o’simliklarni kimyoviy himoyalash vositalarining keng qo’llanishi ko’pgina mamlakatlarda suv resurslari, atmosferaning ifloslanishiga, kimyoviy moddalarning oziq-ovqat mahsulotlarida qoldiqlari yig’ilib qolishiga, yovvoyi hayvonlarga kerakli bo’lmagan ta’sirga olib keldi. Pestisidlarning tirik organizmlardagi modda almashinuvi, asab va endokrin tizimiga, ko’payish jarayonlari va hokazolarga salbiy ta’siri belgilangan. Kimyoviy moddalardan foydalanishning salbiy oqibatlardan biri bu- jadal ravishda ishlov beriladigan ekin bo’lmish g’o’zada pestisidlarga bardoshli zararkunandalar populyasiyasining paydo bo’lganligidir. Biroq, zikr etilgan tadbirlar atrof-muhit muhofazasi va foydali bo’g’inoyoqlilarni saqlab qolish muammolarini to’liq hal

qila olmaydi. Uni faqatgina nokimyoviy kurarshish usuli bilan hal etish mumkin. Biologik usulning qo’llanilishi bir yo’la ikkita muammoni hal qiladi: hosilni zararkunandalardan himoyalash, va eng asosiysi – atrof-muhitning xavfli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishidan himoyalashni hal qiladi. Bizni mamlakatda, o’simlikarni biologik himoyalash usulini amaliyotda qo’llanilishi 70 yildan avval boshlangan. So’nggi yillarda, biousullarni fermer va dehqon xo’jaliklari amaliyotiga bevosita joriy qilish bilan shug’ullanadigan, biologik institutlar va laboratoriyalar tarmog’i yaratildi.

Adabiyotlar : 1. Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 2. Winter J., Klein J. «Biotechnology: Environmental processes» Germany. VCH. 1999 3. Vallero D.A. «Environmental Biotechnology» - USA. Elsevier. 2010 4. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 - 279 бет 5. Соловьев А.А. «Возобновляемые источники энергии» - Москва . МГУ . 2006 6. Г. П. Трошкова, Е. К. Емельянова, Н. О. Карабинцева “Экологическая биотехнология”, Учебное пособие. Новосибирск. 2011. 7. Кузнецов А. Е., Градова Н. Б. Научные основы экобиотехнологии. – М.: Мир, 2006. – 504 с. 8. Экологическая биотехнология : учеб. пособие / И.А. Сазонова .— Саратов: ФГБОУ ВПО "Саратовский ГАУ им. Н. И. Вавилова", 2012 - 106 с. 9. Фостер К.Ф., Вейз Дж. Д.А. Экологическая биотехнология. Пер. С англ/ Под ред. Гинака А.И.- Л.: Химия, 1990 10. Лер Р. Переработка и использование сельскохозяйственных отходов. Пер. с англ. / Под. ред. Шамко А. Н.. М.: Колос, 1989 - 415с.

Похожие

Tabiiy resurslar va ulardan foydalanish

Tuproqlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish

Mineral va energetik resurslar va ulardan oqilona foydalanish

Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish

Ekologik ekspertiza va ekologik monitoring