Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish - Экология - Рефераты

Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish

Загружено в:

25.09.2023

Скачано:

0

Размер:

189 KB

Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish Reja: 1. O’zbekistonning suv resurslari va ularning klassifikatsiyasi 2. Suv resurslaridan samarali foydalanish va ularni muhofaza qilish 3. Suv resurslarini iqtisodiy baholash

O’zbekistonning suv resurslari va ularning klassifikatsiyasi Mamlakatimiz mustaqillik yillarida yer va suv resurlaridan foydalanish tizimi tubdan isloh qilindi, suv resurslaridan maqsadli va oqilona foydalanish hamda sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilashning tegishli qonunchilik bazasi yaratildi va amaliyotga joriy etildi. Buning natijasida suvdan limit bo’yicha foydalanishga o’tilganidan so’ngi 17 yil davomida bir gektar hisobiga suv olish va sug’orish suvini yo’qotish hajmi kamaydi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi 4947-sonli farmonining 1-ilovasida keltirilgan “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi” da “sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya va irrigatsiya obyektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullar, avvalo, suv va resurslarni tejaydigan zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo’lgan qishloq xo’jaligi texnikasidan foydalanish” vazifasi qo’yildi. Ushbu ustuvor vazifalarni samarali hal etish suvni yetkazib berish, suvdan oqilona va tejamli foydalanishni boshqarish mexanizmlarini bozor munosabatlari sharoitiga mos ravishda takomillashtirish zarur hisoblanmoqda. Mamlakatda qishloqxo’jaligi ekin maydonlaridan samarali foydalanish mexanizmlari, fermer xo’jaligini yuritish uchun yer uchastkasini berish tartibi, veterinariya, o’simliklar karantini, urug’chilik, yaylovlardan foydalanish sohasidagi munosabatlarni takomillashtirish, yer va suv to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik choralarini kuchaytirish orqali islohotlarning huquqiy asoslari yanada mustahkamlanmoqda. Shu bilan birga, aytish lozimki, bugungi kunda qishloq xo’jaligini yuritish usullarining eskirishi natijasida, yer resurslarining taqchilligi ortib bormoqda. Yersuv resurslaridan samarali foydalanishga tashqi omillar, ya’ni iqlimning o’zgarishi, agrar sohaning boshqa tarmoqlar bilan raqobati, o’ziga xos ijtimoiy- iqtisodiy o’zgarishlarning salbiy ta’siri kuchayib bormoqda. Bu esa o’z navbatida,

mazkur tizimlar samaradorligini oshirish uchun ta’sirchan chora-tadbirlarni qo’llash zaruratini kuchaytirib bormoqda. Bularga: rag’batlantirish tizimida mavjud noaniqliklarni bartaraf etish, yerdan foydalanish shakllarini yaxshilash va resurslarga ega bo’lish imkoniyatini oshirish, yer-suv resurslari bilan shug’ullanuvchi institutlarni mustahkamlash, bozorga chiqish ishonchliligini oshirish singari tadbirlarni misol qilish mumkin. Tadqiqot jarayonida tahlil va sintez, induksiya va deduksiya, statistik guruhlash, ekspert baholash, ilmiy abstraksiyalash va boshqa usullardan keng foydalanildi. Yerdan to’liq va samarali foydalanganlik darajasini ma’lum bir ko’rsatkichlar tizimi yordamida tahlil qilish lozim. Keyingi yillarda yerlardan foydalanishning samaradorligi talab darajasida emas. Sababi yerlarning irrigatsiya-melioratsiya holati yomonlashayotganligi, ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan almashlab ekish to’liq, joriy etilmayotganligi, sug’orish inshootlarining ishga yaroqlilik holati pasayishi, yerlardan samarali foydalanganlik uchun rag’batlantirishning sustligidir. Bu o’rinda qaydetish joizki, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 iyundagi “Qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish choratadbirlari to’g’risida”gi farmoni hamda qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish Konsepsiyasining qabul qilinishi uzoqni ko’zlagan davlat siyosatining davomi sifatida muhim ahamiyatga ega hujjat bo’ldi. Mazkur farmonga ko’ra, qishloq xo’jaligi yerlaridan foydalanish hamda suv va gidroinshootlardan foydalanish samaradorligini oshirish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, qishloq xo’jaligi ekinlari seleksiyasi va urug’chiligini rivojlantirish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash va sotish, logistika, marketing tizimlarini rivojlantirish hamda yer va suv resurslaridan samarali foydalanishda ilm-fan, amaliyot integratsiyasini jadallashtirish nazarda tutilgan. Prezidentimiz tomonidan 2019 yil 9 oktyabrda yana bir muhim hujjat - “Suv resurslarini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaror imzolandi. Unga ko’ra, irrigatsiya va melioratsiya loyihalari

samaradorligini ta’minlash, suv xo’jaligini boshqarishda bozor tamoyillari va mexanizmlarini joriy etish hamda sohada ilm-fanni rivojlantirish, zamonaviy suv tejovchi texnologiyalar joriy etishni yanada kengaytirish masalalari qamrab olingan. Amalga oshirilayotgan islohotlarning natijasi o’laroq, suv resurslaridan samarali foydalanish borasida, 2019 yilda 12,121 ming gektar paxta yetishtiriladigan maydonda tomchilatib sug’orish texnologiyasini joriy etish bo’yicha 199 ta fermer xo’jaligi va klaster tashkilotlarida 11057 gektar maydonda qurilish-montaj ishlari olib borilib, 7901 gektarda ishlar yakunlangan. Natijada 2851 gektar maydonda sug’orish ishlari yo’lga qo’yildi. Bundan tashqari, tuproq ball boniteti past va kam hosilli maydonlarda tuproq unumdorligini oshirish hamda almashlab ekish tizimini joriy qilish bo’yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 2019 yilda irrigatsiya obyektlariga 1 trillion 328 milliard so’m, melioratsiyaga 645 milliard so’m mablag’ sarflanib, 590 kilometr kanal, 126 kilometr lotok tarmoqlari, 67 dona gidrotexnik inshoot, 7 ta nasos stansiyasi, 106 dona tik sug’orish quduqlari, 1 ming 72 kilometr kollektor-drenaj tarmoqlari qurildi va rekonstruksiya qilindi. Natijada 302 ming gektar sug’oriladigan yer maydonining suv ta’minoti va meliorativ holati yaxshilandi. Shu paytga qadar mamlakatimizda faqat paxtachilik, uzumchilik va bog’dorchilik sohasida tomchilatib sug’orish texnologiyalarini joriy etganlarga davlat subsidiyalari berilib, g’alla, sabzavot, poliz va ozuqabop ekin yetishtiruvchilariga esa bunda yimtiyoz ko’zda tutilmagan edi. Barcha turdagi suv tejovchi texnologiyalardan foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlash, bu borada so’nggi bir yilda amalga oshirilgan ishlarni izchil davom ettirish maqsadida Prezidentimizning 2019 yil 25 oktyabrdagi “Qishloq xo’jaligida suv tejovchi texnologiyalarni joriy etishni rag’batlantirish mexanizmlarini kengaytirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga ko’ra, suv tejovchi texnologiyalarni joriy etish bo’yicha xarajatlarning bir qismini koplash uchun ajratiladigan subsidiya miqdori qishloq

xo’jaligi ekin turi, sug’orish texnologiyasi va yerning bonitet balidan kelib chiqib hisoblanadi. Sug’oriladigan ekinlar hosildorligi, qolaversa, yalpi mahsulot hajmi bevosita suv ta’minotiga bog’liq. Suv resurslari cheklangan va suv tanqisligi davom etayotgan hozirgi sharoitda suvda nmaqsadli, oqilona va samarali foydalanish, suv isrofgarchiligining oldini olish, suv resurslarini boshqarishning ustuvor yo’nalishi hisoblanadi. Mana shu nuqtai nazardan sug’orma dehqonchilikda suvdan foydalanishning hozirgi holati va uning iqtisodiy samaradorligini tahlil qilish maqsadga muvofiq. Yuqoridagi fikrlarmizga asoslangan holda aytish mumkinki: - suv isrofgarchiligining davom etishi tarmoqda iqtisodiy islohotlar sust davom etayotganligidan dalolat beradi. Suvning yo’qolishini bartaraf etishga yoʻnaltirilgan tashkiliy, iqtisodiy va ma’muriy chora-tadbirlarni qo’llash, bozor mexanizmi va tamoyillarini kengroq joriy etish davr talabi ekanligini hayotning o’zi taqozo etmoqda; - sug’orish tarmoqlarining eskirishi va ulardan foydalanish koeffitsientining pastligi suvni yo’qotishdagi asosiy manba bo’lib qolmoqda; - suvni tejovchi texnologiyalarni joriy etish suvdan maqsadli va samarali foydalanishga yoʻnaltirilgan strategik maqsadning bosh omili bo’lib xizmat qilmog’i lozim. Ushbu texnologiyalarni keng miqyosida joriy etish maqsadida davlat tomonidan rag’batlantirish va qo’llab-quvvatlash mexanizmini yaratish zarur. Bu ‘rinda yer va suv resurslaridan foydalanishni boshqarish tamoyillarini ham o’rganish lozim. Shu bois, bu jabxada yuqori samaradorlikka erishish, raqobatbardoshlikni va barqaror rivojlanishni ta’minlay oladigan boshqaruv tizimini shakllantirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bu nuqtai nazardan, suv xo’jaligida hamisha faoliyatini menejment asoslari va vazifalaridan kelib chiqqan holda amalga oshirish zarur. Ana shularni inobatga olgan holda, respublikamizda tabiatni muhofaza qilishga oid siyosat va suvdan oqilona foydalanishni boshqarish hamda atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida amalga

oshirilayotgan chora-tadbirlar quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanganligini qayd etish kerak: - atrof-muhit muhofazasini ta’minlashga aholi turmush darajasini oshirishning muhim omili sifatida qarash va uni qayta tiklash bo’yicha ijtimoiy, iqtisodiy hamda ekologik siyosatni muvofiqlashtirish; - tabiatning ayrim tarkibiy qismlarini muhofaza qilishdan ekotizimlarni umumiy va kompleks ravishda himoyalashga o’tish; - aholining atrof-muhitni muhofaza qilish va uning biologic xilma-xilligini saqlashda faol ishtirokini ta’minlash; - davlatlararo suv manbalari hamda suv resurslaridan hamkorlikda foydalanish va uni muhofaza qilish to’g’risidagi kelishuvga amal qilish. Suv resurslaridan foydalanishni boshqarish tizimining tahlili nafaqat tizimning tarkibiy qismlari, balki tizim faoliyatini muvofiqlashtirish imkoniyatlarini aniqlashni taqozo etadi. Bu holat ayniqsa, suv xo’jaligi bo’yicha to’g’ri qarorlar qabul qilish va uning ta’sir doirasini kengaytirish, samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Suv resurslaridan foydalanishni boshqarish tizimining asosiy muammolaridan biri mavjud suv resurslarining istiqboldagi ehtiyojlariga mos kelmasligi, ya’ni ehtiyojni qondira olmasligidir. Ushbu muammoning yechimini suvdan foydalanish tizimini ishlab chiqish orqali toppish mumkin. Bu tizim suv sifati va hajmiga ehtiyoj, ekologik xavfsizlikni inobatga olgan holda qondirish imkonini beradi. Ta’kidlash o’rinliki, respublikamizda suv resurslari iqtisodiy va ijtimoiy nuqtai nazardan nomutanosib taqsimlangan, ya’ni aholining yashash joyi, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining joylashuvi va boshqa me’yorlarga mos emas. Masalan, suv xavzalari yaqin joylashgan hududlarda suv ta’minoti yuqori va ulardan uzoqlashgan sayin suvga ehtiyoj oshib boradi. Ushbu ehtiyoj yildan-yilga oshib boraveradi, chunki suv hajmi ko’paymaydi, aholi soni hamda maishiy xizmat, sanoat, qurilish va boshqa sohalar ko’payib bormoqda. Shuning uchun,

fikrimizcha, yaqin istiqbolda mazkur muammoni hal etish uchun quyidagi yo’nalishlarda tadbirlar majmuini amalga oshirish zarur: - suv isrofgarchiligini kamaytirish yo’li bilan suvni iqtisod qilish (aylanma suv ta’minotiga o’tish, suvdan tejab foydalanish); - sug’orishning yangi, istiqbolli usullarini qo’llash va sug’orish tizimi samaradorligini oshirish; - yerostiva yer usti suvlarini to’g’ri (vaqt va makonda) taqsimlash; - sifati buzilgan suvlarni tozalash texnologiyasini joriy etish; - muzlik va tog’li xavzalardagi suv resurslari zaxiralaridan foydalanish imkoniyatlarini topish; - yog’inlarning paydo bo’lish jarayonlariga faol ta’sir ko’rsatish (O’zbekiston Gidromet markaz ma’lumotlariga ko’ra, nisbatan katta bo’lmagan ya’ni 100 km2gacha bo’lgan maydondayog’inlar paydo bo’lishi mumkin). Shunday qilib, suv resurslaridan foydalanishni boshqarishga ta’sir etish, asosan texnik usullar (suv oqimini boshqarish, uni bir joydan ikkinchi joyga o’tkazish, qo’shimcha mahalliy resurslardan foydalanish) yordamida amalga oshiriladi. Bu o’rinda qayd etish lozimki, suv resurslarini iqtisod qilish va suvdan samarali foydalanishga bo’lgan ta’sir quyidagilar orqali amalga oshiriladi: 1) suv va suvdan foydalanish hamda tabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunlar; 2) qonunosti hujjatlari: standartlar, chegaraviy ko’rsatkichlar, qoida, me’yor, ruxsatnomalarvalitsenziyalar; 3) ma’muriy usullar (yagona, hududiy va mahalliy suv resurslaridan foydalanishni boshqarish tizimini takomillashtirish); 4) iqtisodiy usullar (suv va oqava suvlarni tashlagani uchun haq to’lash, oqava suvlarni tashlash uchun belgilangan me’yorlarni buzganligi uchun jarima solish, ifloslangan suvlardan qurilgan zararlarni undirish, oqava suvlarni tozalash bo’yicha tadbirlarni amalga oshirishga dotatsiya va subsidiyalarni joriyetish, yangi

ishlab chiqarish texnologiyalarni tadbiq etish uchun investitsiyalarni jalb etish va boshqalar). Bu o’rnida aytish mumkinki, yer osti suvlari respublikamizning barqaror rivojlanishini ta’minlovchi muhim strategic zaxira hisoblanadi. Ushbu suv zaxiralarini chiqindilardan himoya qilish, ifloslangan hududlarni ixotalash asosida chuchuk yer osti suvlarining aniqlangan manbalarni, zaxiralarini saqlab qolishga intilish XXI asrning muhim strategic vazifasi hisoblanadi. O’zbekiston va unga qo’shni mamlakatlarning aksariyati Orol dengizining ichki drenaj basseynida joylashgan bo’lib, transchegaraviy suv resurslarini baham ko’rishadi. Chuchuk suvning taqchilligi hozirda eng katta ekologik muammo hisoblanadi va kelajakda muammo bo’lib qoladi, chunki suv hosildorligi past sho’rlangan yerlarni qishloq xo’jaligi mahsulotini olish maqsadida sug’orish uchun hal qiluvchi resurs hisoblanadi. Drenaj kollektorlar suvini daryolarga oqizish va suv tozalash tizimlarining samarasizligi suv resurslari sifati pasayishiga va suv sho’rligi ortib borishiga olib kelmoqda. Suv resuslaridan foydalanish jihatidan O’zbekistonning tabiiy sharoiti ancha noqulay. Markaziy Osiyo gidrografiya tarmog’ida suv xavzalari va resurslar juda notekis joylashgan. Suv resurslarining faqat taxminan 10 foizi mamlakatda hosil bo’lishi tufayli O’zbekiston qo’shni mamlakatlardan oqib kiradigan suvga yuqori darajada bog’liq. Ekologik imkoniyatlarni hisobga olmay suv resurslaridan foydalanish ham suv sifati yomonlashgani va ichimlik suvi bilan ta’minlashda tang vaziyatga olib keldi. O’zbekistonning ikkinchi Atrof-muhit holati sharxi paytida bo’lib o’tgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2019 yilda Butun jahon suv kuni mavzui “Baham ko’rilgan suv – baham ko’rilgan imkoniyatlar” bo’lib unda qisman Orol dengizi basseynida oxirgi o’n yilliklarda suvdan foydalanish tufayli yuz bergan, nafaqat Markaziy Osiyoda, balki dunyoda eng tashvishli suv inqirozlaridan biri, Orol dengizi falokatiga diqqat jalb qilindi. Orol dengizi falokatining sabablari va oqibatlari yaxshi ma’lum. Orol dengizining qurib borishi bilan birga basseynda aholi orasida paydo bo’lgan yoki

ortib borayotgan darajada ommaviylashayotgan turli kasalliklarga, qimmatli qishloq xo’jaligi yerlari, transport yo’llari va turar joylarning degradatsiyasiga, ishsizlik, kam ta’minlanganlik va migratsiyaga olib kelgan ko’p ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy muammolar vujudga keldi. Suv resurslari Orol dengizi ichki drenaj basseynida suv resurslar nihoyatda notekis joylashgan va turli yer usti oqim shakllanishi sharoitlari bilan belgilanadi. Ular tog’li hududlarda qulay bo’lib cho’l va yarim cho’l egallagan keng tekisliklarda noqulaydir. Yer usti suv resurslarining eng ko’p miqdori (90 foizga yaqin) qo’shni mamlakatlarning tog’li hududlarida hosil bo’ladi. Ichki suv resurslari ko’l, yer osti suv resurslari, daryolar va muzliklar suv resurslaridan iborat. Yirik va kichik daryolar, shuningdek yer osti suvi O’zbekistondagi qimmatli suv resurslarining asosiy tarkibiy qismlari hisoblanadi. Vaxsh va Panj daryolari qo’shilib hosil bo’ladigan Amudaryo hamda Norin va Qoradaryo va Toshkent yaqinida Chirchiq daryosi qo’shilib, hosil bo’ladigan Sirdaryo bosh daryolar hisoblanadi. Amudaryo basseyni Surxondaryo, Qashqadaryo va Zarafshonlarni qamrab oladi, ammo faqat Qashqadaryo va Sherobod daryolari butunligicha O’zbekiston hududida joylashgan. Bosh daryolarga qo’shimcha O’zbekistonda 17,7 mingdan ortiq tabiiy suv oqimlari mavjud. Sathi 700.000 ga bo’lgan Amudaryo deltasi tabiiy suv-botqoqlik tizimini tashkil qilib Orol dengizi inqirozi tufayli sezilarli darajada o’zgardi. jadval Hozir mavjud suv resurslarining taqsimoti, million m3 Daryo basseyni Daryo Er osti suvi Zaxkash Kollektor foydalanish uchun tavsiya etilgan Mavjud suv resurslari Uzoq oqim Kichik Jami

Sirdaryo 10,490 9,425 19,915 1,590 2,600 24,105 Amudaryo 22,080 10,413 32,493 301 2,310 35,104 O’zbekiston uchun jami 32,570 19,838 52,408 1,891 4,910 59,209 Yer usti suvi Orol dengizi va uning qirg’oq zonasi trans chegara suv oqimlarining yillik miqdori bilan ta’minlanadi, bunda 14,5 km3/yil miqdordan kam bo’lmagan limit suv olinadi. Bu miqdor Amudaryo uchun 10 km3/yil miqdordan va Sirdaryo uchun 4,5 km3/yildan tashkil topgan. Ushbu limitlarga rioya qilish har bir yilda mavjud suv miqdori va foydalanuvchilar tomonidan suvdan oqilona foydalanishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish qobiliyatiga bog’liq. Delta va qirg’oq ekotizimlarni zarardan muhofaza qilish maqsadida O’zbekiston qirg’oq va deltaichi ko’llar va dengiz ko’rfazlarini o’rnini bosuvchi sun’iy ravishda boshqariladigan xavzalar tizimini yaratishni va o’rmon melioratsiya choralarini rejalashtirgan. Ushbu maqsadda, mamlakatda mavjud suvning o’rtacha 3,0 km3 yilda Amudaryoning quyi oqimida Qiziljar tarafiga oqizilishi mo’ljallangan. Suv mavjudligiga qarab, oqizilgan suv miqdori yiliga 0,5 va 4 km3/yil orasida bo’ldi. O’zbekistonda taxminan 500 ko’l bor. Ular asosan sathi 1 km2 kichik suv xavzalaridir. Faqat 32 ko’lning sathi 10 km2dan ortiq. Toxtog’ul suv omboridan qishda suv chiqarib tashlanishi tufayli Aydar - Arnasoy ko’l tizimining sathi ortib borishiga olib keldi, endi u O’zbekiston eng katta ko’l hisoblanadi. Uning satxi 3.600 km2 va staimi 42 km3 bo’lib bu ko’lda barcha boshqa suv omborlardan ko’p suv zaxirasi saqlanadi. 2008 yilda u Birinchi o’rinda suvda suzuvchi qushlarning yashash muhiti sifatida xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan suv-botqoq muhitlari to’g’risidagi Ramsar konvensiyasi ro’yxatiga kiritildi. Suv omborlari O’zbekistonda suv foydalanish tizimini ekspluatatsiyasida muhim ahamiyat kasb etadi, ular o’zgaruvchanlik (gidrologiya ekstremal holatlarga moslashish va sur resurslarini boshqasida qo’shimcha imkoniyat beradilar. Hozirgi

paytda mamlakatda foydalanishda asosan sug’orish maqsadlarida ishlatiladigan 51 ta suv ombori bor. O’zbekistonning eng yirik suv omborlari ko’p maqsadli bo’lib asosan sug’orish, elektr energiya ishlab chiqarish va sanoat maqsadlariga mo’ljallangan. Ushbu suv omborlarning jami nominal sig’imi 18,8 km3 bo’lib aktiv sig’imi 14,8 km3ga teng. Ushbu inson qo’li bilan yaratilgan suv-botqoq yer ekotizimlardan baliqchilik uchun foydalaniladi. Suv-botqoq yerlar ekotizimlari muammolari suv kirib kelishining beqarorligi va muhofazasi nochorligidan kelib chiqadi. Natijada ushbu ekotizimning tabiiy muhiti va bioxilma-xilligini saqlab qolish uchun imkoniyat cheklangan. Yer osti suvi O’zbekistonda chamalangan mintaqaviy suv zaxirasi 18,455 millionm3/yilga teng. Jami amalda olinadigan suv miqdori 7,749 million m3/yilga teng bo’lib bu chamalangan zaxiraning taxminan 42 foizini tashkil qiladi. O’zbekistondagi jami tabiiy yer osti suvizaxiralari 24,35 km3teng, deb chamalanadi. Ushbu miqdordan 20,79 km3 to’rtlamchi qatlamda, 2,92 km3 yuqori pliotsen-to’rtlamchi qatlamda va 0,46 km3 yuqori yuqori bur qatlamida joylashgan. Chuchuk yer osti suvi asosan Farg’ona vodiysida (34,5 foiz) va Toshkent (25,7 foiz), Samarqand (18 foiz), Surxondaryo (9 foiz) va Qashqadaryo (5,5 foiz) viloyatlarida jamlangan, qolgani esa sho’rtang yoki sho’r bo’lib ularni ishlatish imkoniyati kam. Qolgan hududlardagi chuchuk suv jami 7 foizni tashkil qiladi. Hozirgi paytda O’zbekistonning yer osti suv resurslari qariyb kuniga 64 million m3 ta’minlashi mumkin. Yer ostisuvini qazib olish bilan shakllanish orasidagi muvozanat markazlashgan qazib olish hududlarda monitoring quduqlari orqali kuzatib boriladi. Yer osti suvini olish tendensiyasi 2001 yildagi kuniga 13,45 million m3dan 2008 yildagi kuniga 18,19 million m3, 2020 yildagi kuniga 21,1 million m3ga yetib bordi, bunda 120 shahar va tuman markazlari qamrab olindi. Qayta tashkil qilish va yangi avtomatik jihozlar tufayli kuzatuv stansiyalar soni 40 foizga 2020 yilda (1,850 dan 1,074 gacha) qisqartirildi. Yer osti suv zaxiralari va foydalanish, million m3/yil: - mintaqa yer osti suvi chamalangan zaxirasi18,455

- qazib olish uchun tasdiqlangan zaxira 7,796 jadval Yer osti suv zaxiralari va ulardan foydalanish holati Jami amaldagi qazib olish 7,749 Ichki suv ta’minoti 3,369 Sanoat 715 Sug’orish 2,156 Vertikal zaxlash quduqlari 1,349 Nasos sinovi 120 Boshqa 40 Mintaqa chamasida Markaziy Osiyo mamlakatlarining transchegara suvli gorizontlari ham qamrab olindi. Garchi tadqiqot tugallanmagan bo’lsa-da, 19 suvli gorizon tikki yoki ko’proq mamlakat uchun chegara yoki baham ko’rilgan transchegara, deb tan olindi. Ulardan o’n ikkitasi O’zbekiston bilan uning qo’shnilari o’rtasida. Transchegara yer osti suvi mintaqada sezilarli ahamiyatga ega. 2001 yildan beri ushbu 12 transchegara suv gorizontini kuzatish tobora ko’proq qiziqish uyg’otmoqda. Sanoatning O’zbekiston, Qirg’iziston va Tojikistondagi transchegara yer osti suvi zaxiralariga ta’siri 12 kuzatuv stansiyalari orqali kuzatib kelinmoqda. Atrof-muhit sharoiti va suvserobligi orasidagi yaqindan aloqani nazarda tutib suv sifatini baholash uchun ko’pgina milliy ko’rsatkichlar ishlab chiqilgan. Suv zaxiralarining holati, xo’jalikning turli tarmoqlarida suv iste’moli hajmi, suv oqimi taqchilligi, yer usti va yer osti suv sifati o’zgarishi modellarini baholash uchun yigirma beshta ekologik ko’rsatkich va o’nta kichik ko’rsatkich qo’llanadi. Yer usti suv sifati Yer usti suvining ifloslanishi keng tarqalgan bo’lib yer osti, jumladan quduq suvining sezilarli darajada ifloslanishiga olib keladi. Suvning ifloslanishi kasallik (buyrak kasalliklari, onkologiya va o’tkir infeksiyali kasalliklar) ko’rsatkichi o’sib borishida muhim rol o’ynayapti, kattalar va bolalar o’limi ko’rsatkichlari o’sib borishiga olib kelyapti. Antropogen ta’sir tuproqi floslanishi (sho’rlanish, toksik

ifloslanish, pestitsidlar, o’g’itlarning qoldiqmiqdoriva og’ir metallar bilan ifloslanishga) ham olib kelmoqda va insonlar salomatligiga ta’sir qilmoqda. Mamlakat suv zaxiralarining hozirgi sifati o’ta qoniqarsizligicha qolmoqda. Daryolarning o’rta va quyi oqimlarida minerallashuv va ifloslanishning eng yuqori darajalari kuzatilmoqda. Bu esa aholining hayoti, salomatligi va tabiiy muhitni saqlab qolish uchun jiddiy tahdid demakdir. Ifloslangan suv qishloq xo’jaligidan (78 foiz), sanoat (18 foiz) va shahar xo’jaligi (4 foiz) tarmoqlaridan keladi. Qishloq xo’jaligi yer usti va yer osti suvining eng yirik ifloslovchisidir. Garchi sanoat oqavalari hajm jihatidan bir oz kamroq bo’lsa-da, ular toksiklik darajasi tufayli ko’proq zararli va xavfli hisoblanadi. Suv ifloslanishi indeksi (SII) suv sifatini integrallashgan baholash uchun qo’llanadi. SIIda eng ruxsat etilgan konsentratsiyaning (REK) ulushida ifodalangan oltigidro kimyoviy indeksning arifmetik o’rtachasi hisoblanadi. Ushbu indekslar – erigan kislorod tarkibi, kislorodga biokimyoviy talab (KBT) va konsentratsiyasi o’rtachadan eng yuqori boshqa xoxlagan to’rt ifloslovchi. SIIga ko’ra suv sifatining I dan boshlab (juda toza, SII< 0,3) VII gacha (o’ta iflos, SII> 10) sinfi mavjud. Qishloq xo’jalik kimyoviy moddalar (nitrat, fosfat, pestitsidlar) ni haddan tashqari ishlatish qishloq xo’jalik yerlarining va sug’oriladigan dalalardan drenaj kollektor suviga oqib suv zaxiralarining intensive ifloslanishiga olib kelmoqda. Kollektor suvidagi konsentratsiya uy xo’jaligi suvi/ichimlik suvi uchun REK qiymatlaridan 5-10 barobar yuqoridir. Boraxborottahlilishuniko’rsatadiki, barcha suv uchun SII oxirgi uch yilda bir oz o’zgarib suv sifatining III (o’rta ifloslangan) sinfiga mos. Suv xavzalarining bir munchasi II suv toifasi (toza) sinfiga javob beradi. Bular Chimyon traktida og’ir antropogen yuklanish tufayli turli yillarda II (toza) sinf bilan III (o’rta ifloslangan) sinf orasida bo’lib turgan Chotqol, Ugam, Oqtoshsoy, Qizilcha va Chimyon soylardir.

Yer osti suvi sifati O’zbekistonning sharqida mavjud suv zaxirasining 60 foizi yer osti suvidir. Bir necha hududdan tashqari bu suv O’zbekistonning 2000 yildagi davlat (O’z DST) 950 standartida ichimlik suviga qo’yilgan talablariga javob beradi. Mamlakatning G’arbiy qismida (Zarafshonning quyi oqimi va Qashqadaryo, Sirdaryo, Amudaryo va Markaziy Qizilkum basseynida yer osti suvi yuqori darajada minerallashgan va qattiqdir. Yirik daryolar (Amudaryo va sug’orish kanallari) oqimi bo’ylab hosil bo’lgan, Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasida ichimlik suvi yetkazib berish uchun ishlatilayotgan yer osti chuchuk suv linzalarining suvi oxirgi 10-15 yil mobaynida minerallashuv va qattiqligi ortib borganligi (sug’orish ta’siri) tufayli milliy standartlar talabiga javob bermaydi. Qazib olingan yerosti suvining 50 foiziga yaqini Farg’ona vodiysiga o’g’ri keladi. Boshqa viloyatlardagi kabi yer osti suv zaxiralarining yemirilishi va antropogen ta’sir tufayli sifati yomonlanishi odatiy hol bo’lib qolgan. Joriy va bo’lajak ichimlik suv manbalarini yaxshiroq muhofaza qilish maqsadida yer osti chuchuk suvi formatsiyalari mavjud o’n bir zonaga “milliy ekologik ahamiyatga ega hudud” maqomi berildi. Mamlakatning Qoraqalpog’iston Respublikasi kabi mintaqalarida antropogen omillar tufayli yer osti suvi sifati yomonlashishda davom etmoqda. 1995 yildan beri deyarli hamma viloyatlarda joylashgan bir yuz qirq gidrogeologiya stansiyasida yerostisuvi holati kuzatib borilmoqda. Monitoring tizimi 99 milliy yer osti suvi depoziti, suv ombori va dum tizimini, 1671 quduqva 43 buloqni qamrab oladi va avtomatika bilan jihozlangan 1074 kuzatuv stansiyasidan iboratdir. Shuningdek, 7000 yirik suvdan foydalanuvchilar uchun turli (ichimlik suvi, sanoat va sug’orish) maqsadlarda yerosti suvi qazib olinishi kuzatib borilmoqda, bunda tarmoq 45000 quduqdan iborat bo’lib ulardan 28800 ekspluatatsiyada va yiliga 17,7 millionm3 suvni nasos bilan chiqarib bermoqda. 2019 yildan beri yer osti suvi monitoringi va razvedkasiga kiritilgan investitsiyalar

miqdoriyiliga 15-20 foiz o’sib bordi, bularning barchasi to’laligicha davlat tomonidan moliyalangan uzoq muddatli dastur doirasidadir. Ichimlik suvi O’zbekiston 2000 ichimlik suvi davlat standarti (O’z DST) bo’yicha atom absorbsiy aspektroskopiya, yuqori sifatli suyuqlik xromatografiya va ferment tahlil (polimerazanjirli reaksiya) kabi zamonaviy jihozlar yordamida tahlil qilinadi, bunda Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti va REK ro’yxatlari qo’llanadi. 2001 yildan beri simob va xrom uchun qo’shimcha REKlar kiritildi. Balneologik ahamiyatga ega 133 mineral suv 2015 yilda 119 si fiziologik aktiv birikmalar, tuzlar konsenratsiyasi yuqori, gaz birikmali va yuqori haroratli quduqlardir, jumladan zaxirasi tasdiqlangan 81 va zaxirasi taxmin qilingan 38 joy. Bular qatorida kurortlar, sanatoriylar, profilaktoriylar, dam olish uylari, suvqa doqlash korxonalari. Ularning hammasi ham hozir ekspluatatsiyada emas, chunki bir qator suv obyektlari ta’mirtalab va texnik jihozlashga muhtoj. O’zbekiston umumiy suvdan foydalanish trans chegara va Orol dengizi ichki basseynining suv zaxiralarini yil qurg’oqchiligiga qarab 45 bilan 62 km3/yil orasida o’zgaradigan tasdiqlab belgilangan limitga muvofiq baham ko’rishga asoslangan. Ushbu miqdorning 90 foizidan ortig’i sug’oriladigan qishloq xo’jaligi uchun ishlatiladi. Iste’molchi suvdan foydalanishi teng suv ta’minoti tamoyiliga asoslangan. Iqtisodiyotning turli tarmoqlari orasidasuv yetkazib berish jihatidan ustunliklar quyidagicha: - ichimlik suvi va communal suv ta’minoti; - sanoat; - qishloq xo’jaligi va qishloq yerlarda suv ta’minoti; - xukumatning maxsus qarori bilan tasdiqlangan suvdan foydalanuvchilar; - sug’orish tizimlari va kichik daryolarga sog’lomlashtiruvchi suv chiqarish. Sug’orish Suvning butun hajmidan 90 foiziga yaqini sug’orishga sarflanadi, bunda yiliga mavjud suv zaxiralariga qarab 38,6-59,5 km3 sarflanadi. Qishloq xo’jaligining mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyati va qishloq joylarda yashovchi

16,579 million kishi hayot vositalari, daromad va farovonlik jihatidan suvga bevosita bog’liq ekanliklari hisobga olinsa, ushbu tarmoqga suvni muvofiq ravishda yetkazib berish o’ta muhimdir. Hozirgi paytda 4,3 millionga yerning sug’orish tizimi quvvati 1 dan 300 m3/sgacha teng 1600 nasos stansiya va 140000 km kollektordan iborat bo’lib, o’rtacha yiliga 57 km3 suv talab qiladi. Suvdan no oqilona va samarasiz foydalanish sug’orma qishloq xo’jaligini rivojlantirishni chekilayotgan asosiy omil hisoblanadi. Betonlanmagan magistral kanallarda, xo’jaliklardagi sug’orish tarmog’I va bevosita dalalarda sug’orish orqali yerga filtrlanish tufayli suvni sezilarli miqdorda yuqotish tizim samaradorligi pastligining asosiy sababi hidsoblanadi. Manbadan olingan suvning faqat kichik qismi foyda bilan ishlatiladi. Oxirgi yillarda Vazirlar Maxkamasi magistral kanallar samaradorligini oshirish va shu yo’l bilan suvta’minotini yaxshilashga qaratilgan qator choralar qabul qildi. Xalqaro tashkilotlar va donor mamlakatlar turli darajada hamda turli viloyatlarda sug’orish va suvdan foydalanishga optimal yondashuvlarni namoyish etib kelmoqdalar. Sug’orma qishloq xo’jaligi tarmog’ida texnik, suvdan foydalanish va ekologik choralar kombinatsiyasi nazarda tutilgan. Bunga kanallar va sug’oriladigan yerlarda suvni yo’qotishni kamaytirish, suvni saqlash va suv bilan kam ta’minlangan joylarda suvni ko’paytirish maqsadida sug’orish va drenajtar mog’ini ta’mirlash hamda texnik xizmat ko’rsatish kiritilgan. Magistral kanallar va nasos stansiyalarini tiklash va qayta ta’mirlash maqsadlariga davlat byudjetidan qariyb 60 milliard so’m va taxminan 41 million AQSh dollari ajratildi. “Optimal” ssenariy bo’yicha sug’orish tizimlarining samaradorligi 2010 yilda 0,70 va 2025 yilga borib 0,75 yetishi kerak. Suvdan foydalanish usullarning samaradorligi yaqin kelajakda o’rtacha 0,69 gava 2025 yilga borib 0,74 ga yetishi rejalashtirilgan.

Ichimlik suvi Yerosti suvi 6.1-rasmda ko’rsatilgandek asosan uylarga suv berish va ichimlik suvi (173,5 m3/s), sug’orish va suv zaxirasini rivojlantirish (70,5 m3/s) va sanoat hamda texnik suvta’minoti uchun (29,6 m3/s), foydalaniladi. Yerosti suvi zaxiralari aholiga yetkaziladigan ichimlik suvining 80 foizini ta’minlab beradi. Umuman, mavjud yer osti chuchuk suv zaxiralari aholining ichimlik suviga bo’lgan talabini qondiradi. Biroq, shuni aytish lozimki, oxirgi bir necha yil davomida yer osti suvining sifati yomonlashib bormoqda, oqibatda ichimlik suvi manbai sifatida foydalanib bo’ladigan yer osti suvi zaxirasi kamayib bormoqda. Mamlakatning G’arbiy hududlaridagi yer osti suvi zaxiralarida sho’rlanish va qattiqlik oshgani haqida ma’lumot bor. jadval Sug’orishni rivojlantirish va qishloq xo’jaligida suvga talab Daryo basseyni Maydon va suvga talab rivojlanishi ssenariylari 2010 2025 Minimum Optimum Maksim Minimum Optimum Maksimum mln.ga km3 mln.g km3 mln. km3 mln.ga km3 mln.g km3 mln.ga km3 Amudary 2.3 37.0 2.6 34.0 2.9 33. 2.3 27.0 2.9 35.0 3.9 39.0 Sirdaryo 1.8 22.0 1.9 21.0 2.0 20. 1.9 22.0 2.0 20.0 2.3 20.0 Jami 4.1 59.0 4.5 55.0 4.9 53. 4.2 49.0 4.9 55.0 6.2 59.0 Izox: Senariylarda odatlarining o’zgarishi inobatga olinmagan. Shahar aholisi ichimlik suvi bilan yaxshiroq ta’minlangan. Shahar aholisining to’qson olti foizi ichimlik suvi ta’minoti tarmog’iga ulangan; qishloq yerlarda bu ko’rsatkich 2020 yilda 85,4 foizga pasaydi. Ichimlik suvi yetkazish muammolari Buxoro va Navoiy viloyatlarida va Qoraqalpogiston Respublikasida ayniqsa jiddiydir.

rasm. 2020 yilda yerosti suvidan foydalanish, mingm3/kun Suv ta’minoti tizimining o’rtacha samaradorligi atigi 63 foiz va bir qator viloyatlarda bu raqam eskirgan jihozlar, suv oqimi o’lchagichlari yo’qligi va ishonchli ma’lumot va tahlil yetarli emasligi kabi turli texnik va tashkiliy muammolar tufayli 42-62 orasidadir. jadval Suv ta’minoti bilan qamrab olish foizi, 2000-2025 yillar YILLAR 2000 2010 2014 2016 2018 2020 2025 Shahar 79.8 81.2 84.3 87.3 93.1 95.0 96.0 Qishloq 72.3 74.9 74.9 75.0 79.1 82.3 85.4 Ko’p odamlar quduq va sug’orish kanallar suvidan foydalanadi. Aksariyat hollarda (ayniqsa yoz kunlarida) suv sanitariy atalablariga javob bermaydi. Hozirgi paytda mamlakat aholisining qariyb uchdan biri milliy talablarga javob bermaydigan ichimlik suvini iste’mol qilmoqda. Monitoring ma’lumoti vodoprovod suvi o’zining kimyoviy va bakteriologik tarkibi jihatdan qabul qilingan standartlarga javob bermayotganligini ko’rsatadi. Suv o’lchagichlarini o’rnatish va suv narxi sababli ichimlik suvi iste’moli (jon boshiga l/kun) qishloq joylarda 2016 yildagi 180,5 l/kundan 2020 yildagi 114.8 l/kungacha va shahar hududlarda 549l/kundan 325,7 l/kungacha kamaydi. Ichimlik suvi ta’minotining katta qismini yer osti suvi beradi. Yer osti chuchuk suvi zaxiralari notekis joylashgani tufayli Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro viloyatlari,

Samarqand, Qashqadaryo, Jizzax va Surxondaryo viloyatlarining g’arbiy hududlarida ichimlik suvi taqchil. Davlatning maqsadi markazlashgan suv ta’minoti tizimi orqali butun aholiga sifati yaxshi ichimlik suvi yetkazib berish shahar va posyolkalarda suvga bo’lgan communal talabni qondirishdan iborat. 2012-2018 yillar davrida yillik iste’mol hajmi 2,15 km3 bilan 2,34 km3 orasida bo’ldi. Maydoni 330 km2, aholisi 2,3 million bo’lgan va 99 foiz qamrab olingan Toshkentda ichimlik suvi ta’minoti uch asosiy manbadan iborat, ulardan ikkitasi yer osti suvi zaxirasi va bir yer usti manba bo’lib 3500 km tarmoq orqali kuniga 2,3 million m3suv yetkazib beriladi. Garchi xom suv tiniq keladigan davrlar bo’lsa-da, milliy va xalqaro standartlarga javob berish uchun suvni filtrlash va xlorlash orqali tozalash zarur. Ichimlik suvini sanoatda ishlatishga yo’l qo’yilmaydi, kichik korxonalar uchun ba’zi istisnolar bor. 2019 yilda deyarli hamma xonadonlarga suv o’lchagichlari o’rnatildi, ungacha ular ko’p kvartirali uylarning qariyb hammasida va xonadonlarning taxminan 50 foizida o’rnatilgan edi. Statistika suv o’lchagichlar o’rnatilgan xonadonlarda kundalik iste’mol kishi boshiga 140 l/kunni tashkil qilsa, suv o’lchagichlar o’rnatilmagan xo’jaliklarda o’rtacha kundalik iste’mol kishi boshiga 580 l/kunni tashkil qilishini yaqqol ko’rsatadi. Gidroelektroenergiya ishlab chiqarish Yigirma sakkizta gidroelektrostansiya elektrenergiyaning 12,5 foizini ishlab chiqaradi. O’zbekistonda kelajakda gidroenergetikani rivojlantirish eng muhim qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan birining imkoniyatlari va samaradorligini maksimallashga qaratilgan bo’ladi. Yaqin kelajak rejasi mavjud gidroelektrstansiyalarni tiklash va rivojlantirishdan iborat. Gidroenergetika tarmog’ida jami suv resurslaridan foydalanish 2012 yildagi 3,95 km3/yildan 2018 yildagi 5,0 km3/yilgacha o’zgarib turdi va 2025 yil uchun 4,04-4,15 km3/yil miqdorida chamalandi. Baliqchilik Orol dengizi falokatining jiddiy oqibatlaridan biri bir paytda yiliga 20000 tonna baliq yetkazib berib turgan tez rivojlanib borayotgan baliqchilik

tarmog’ining yo’qolganidir. Baliqchilik sanoatining Oroldengizi qirg’oq zonasi ko’llari tizimiga ko’chirish mintaqada baliq ovlab olishning muttasil kamayib borishining oldini ololmadi. Bunday ko’chirish natijasida baliqchilik tarmog’I xavzalarda baliq yetishtirishga qayta qaratildi va barcha yaroqli suv xavzalaridan, xususan Aydar- Arnasoy ko’llar tizimidan hozirda ushbu maqsadda foydalanilyapti. Suv minerallashuvi ortib borishi va qayta sug’orish suvi va sanoat oqavasining suv xavzalarga oqizilishi tufayli toksik moddalar bilan ifloslash baliqchilik tarmog’iga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Ushbu tarmoq suv iste’molchisi emas, suvdan foydalanuvchi, deb hisoblanishiga qaramay, unda yillik olingan 0,368 km3 suvning qariyb 60 foizini istemol qilinadi. Salohiyatningbundayo’sishinatijasidabaliqchiliktarmog’idajamisuvgatalabkes kin ortadi. Suvgatalab 2002 yildagi 0,43 km3/yilva 2008 yildagi 0,72 km3/yildan 2010 yilda 2,1 km3/yilgava 2025 yilgaborib 2.4 km3/yilga yetadi. Sug’orishdanchiqadiganDrenajkollektorsuvi Daryo va qabul rezervuarlarga oqizilgan drenaj kollektor suvining yillik hajmi 20-25 km3ga yetadi. Drenaj kollektor suvi tarkibidagi nutrientlar (azot va fosfor) miqdori yer usti suvidan ancha yuqoridir. Ushbu suvlardan eng ko’p minerallashgani (9 gr/litrgacha) mayda daryolar va Amudaryoning quyi oqimida kuzatiladi. Amudaryo ifloslanishini oldini olish uchun Jahon Banki moliyalagan Drenaj, sug’orish va suv-botqoq yerlarni yaxshilash loyihasi doirasida daryoning o’ng qirg’og’I bo’ylab drenaj oqavasini boshqarish borasida choralar paketi ishlab chiqildi. Ushbu choralar O’zbekiston va butun mintaqada suvni tejashga sezilarli xissa qo’shishi mumkin edi. Qishloq va shahar hududlarda kanalizatsiya Garchi oxirgi yillarda communal xizmatlarning oqava suvini daryolarga oqizish kamayib kelayotgan bo’lsa-da, tozalash darajasi yetarlicha yuqori emas. Oqava suvga qayta ishlov berish inshootlarning past samaradorligi (nominal quvvatning 50-60 foizi) yer usti suv oqimlari va pastliklardagi suv omborlarida ifloslovchilar konsentratsiyasi ortib borishiga olib kelmoqda. Ishlov berilgan suvda

ma’lumotga ko’ra ammiak va nitritlar konsentratsiyasi ortib bormoqda. Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm va Buxoro viloyatlari kabi suv taqchil mintaqa va sanoat yuqori darajada zich joylashgan hududlar (Toshkent, Farg’ona, Samarqand va Navoiy sanoat zonalari) da vaziyat eng murakkabdir. Shuning uchun aksariyat viloyat daryolarining o’rta va quyi oqimiga suv sho’rligi oshgan, shuningdek muntazam REK qiymatiga yaqinlashadigan yoki oshib ketayotgan sulfat, xlorid, ftorid, simob, fenol va kremniy konsentratsiyalari ortib borishi xosdir. Asosiy suv oqimlaridan endi ichimlik suvi bilan ta’minlash uchun foydalana bo’lmaslik inobatga olinsa, aholini muvofiq ravishda sifati yaxshi chuchuk ichimlik suvi bilan ta’minlash mamlakatning eng jiddiy muammolaridan biri bo’lib chiqadi. Toshkent shahrining kanalizatsiya tarmog’I shaharning 90 foizdan ko’proqni ko’plab 2800 km oqava tarmog’I va rekonstruksiyaga muxtoj uch oqava suvga qayta ishlov berish inshootiga ega. Shu maqsadda 2019 yilda Islom taraqqiyot bankidan 29 million AQSh dollari miqdorida kredit shartnomasi imzolandi. Sanoat oqava suviga kelganda, mahalliy oqava suv kompaniyasi (suv oqava) sanoat oqava suviga dastlabki ishlov berilishini ta’minlashni korxonalardan talab qiladi. Boshqacha aytganda, korxona oqava suvni suv oqava kanallariga chiqarishdan avval ifloslovchilar konsentratsiyasi va miqdorini pasaytirish uchun unga o’z sanoat obyektida ishlov berishi shart. Sanoat oqava suvi O’zbekistonning sanoati uchun yilda 1,2 km3 suv olinadi, bundan atigi 0,58 km3 iste’mol qilinadi. Olingan suvning qariyb yarmi sanoat oqavasi sifatida qaytariladi, bu esa atrof-muhit uchun ekologik tahdid tug’diradi. Besh yuz ikki sanoat korxonasi tarkibida og’ir metallar tuzlari, ftoridlar, fenol, neft-kimyo mahsulotlari, azot guruhining hammasi, biologic va har bir sanoat tarmog’iga xos boshqa ifloslovchilar bor 0,14-0,17 km3/yil yaxshi tozalanmagan oqavani yer usti suv xavzalariga oqizadi. 100 dan ortiq korxonadan chiqadigan taxminan 1-5 foiz sanoat suvi daryolarga qayta ishlov berilmay oqiziladi.

Suvning og’ir metallar, fenol va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi asosan sanoat ishlab chiqarishdan daryolarga oqiziladigan sanoat, xonadon va drenaj kollektor suvida konsentratsiyasi REK qiymatidan 2 dan 10 barobargacha ortiq 8dan 10 gacha ifloslovchi modda bor. Mamlakat iqtisodiyotining bir qismi sifatida sanoatda suvni iste’mol qilish suvdan foydalanishning yopiq sikllariga o’tishga yoʻnaltiriladi, bu suv iste’mol qilishni 24-25 foizgacha qisqartirish imkonini beradi. Sanoat ehtiyojlari uchun jami suv olish hozirgi 2008 yilda 1,2 km3/yildan oshmaydigan darajasidan 2010 yilda borib 1,4 km3/yilgava 2025 yilga borib 1,6 km3/yilga yetadi. Oxirgi yillarda suvni qayta ishlab foydalanish ulushi oshib bordi, Toshkent, Navoiy va Farg’ona viloyatlarining sanoat korxonalarida sanoat suvidan qayta foydalanish ko’rsatkichi eng yuqori bo’ldi. Suv resurslaridan samarali foydalanish va ularni muhofaza qilish Suvdan oqilona foydalanishni joriy etish va suv resurslarini muhofaza qilish davlatning suv tarmog’idagi siyosatining asosiy maqsadidir. Shuningdek u kafolatli suv yetkazib berishni ta’minlash va mavjud infratuzilmani qaytatiklash, ekspluatatsiya qilish va texnik xizmat ko’rsatish maqsadida jamiyat va ekotizimlarga muhim xizmatlarni ko’rsatish yo’li bilan mamlakat suv tarmog’ining boshqaruvi samaradorligi va ishonchliligini yaxshilashga intiladi. Suv tarmog’idagi islohot sug’orish boshqaruvida ma’muriy hududiy yondashuvdan ikki bosqichli basseyn tizimiga o’tish to’g’risidagi Vazirlar Maxkamasining qaroridan boshlandi. Bunda 2019yil Vazirlar Maxkamasining Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi faoliyatini takomillashtirish va 2020 yil suv xo’jaligi tashkilotlarini takomillashtirish to’g’risidagi qarorlar iorqali suvdan foydalanishning barcha dalalarida bozor munosabatlar kiritilishi nazarda tutilgan. Qat’iy markazlashgan yondashuv xos bo’lgan hududiy boshqaruv tamoyilidan basseyn tamoyiliga asoslangan ko’proq qayishuvchan tizimlar yondashuviga o’tish ushbu qarorlar uchun fundamental ahamiyatga ega. Xalqaro miqyosda basseynga

asoslangan integrallashgan suv resurslar boshqaruvi (ISVB) suv resurslarni boshqarishda ustun paradigmadir. Sug’orish tizimlarining basseyn boshqaruvini (STBB) va suvdan iste’molchilar uyushmalarini barpo qilish yo’li bilan mamlakat suv resurslarining ikki bosqichli boshqarish tizimini yaratish davom etayotgan islohotning eng muhim komponenti bo’lib qoldi. Qonun hujjatlari 1993 yil Suv va suvdan foydalanish qonuni 2007 yil dekabr oyida kiritilgan qo’shimcha va o’zgartirishlar bilan eng muhim huquqiy hujjat hisoblanadi. Qonunda suv tarmog’ida aholi va iqtisodiyot ehtiyojlari uchun suvdan oqilona foydalanishni tartibga solishga, suvni ifloslanishdan va kamayib ketishidan himoya qilish va suvga boshqa salbiy ta’sirlarning oldini olish va ularni bartaraf qilish, suv xavzalari ahvolini yaxshilash, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, xususiy fermerlar va dehqon xo’jaliklarning suvga nisbatan xukuklarini muhofaza qilishga qaratilgan muhim qoidalar berilgan. Hozirda suv iste’molchilari, suvdan foydalanuvchilar va suv xavzalarining turli toifalarini kiritish taklifi bilan qonun qayta ko’rib chiqilmoqda. 1999 yil Gidrotexnika inshootlari xavfsizligi to’g’risidagi qonun suv inshootlarning loyihalash, ko’rish, foydalanishga topshirish, tiklash, saqlash va buzish ishlarida xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan. Suv resurslarini davlat boshqarishi, ulardan foydalanish va himoya qilishning ko’p muhim jihatlari qonun osti hujjatlar va Vazirlar Maxkamasi qarorlari bilan tartibga solinadi, 2002 yil Chuchuk yer osti suvlari hosil bo’ladigan zonalarga alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar maqomini berish to’g’risidagi qonuni bunga misol bo’la oladi. Xukumat belgilagan ustun vazifalar bilan ham oxang ravishda Oliy Majlis komissiyasi, xukumat idoralari va manfaatdor taraflar bilan birgalikda SIU, shuningdek Suv va suvdan foydalanish to’g’risidagi qonun va boshqa huquqiy hujjatlarning yangi taxririni tayyorlamoqda. 2015 yildan beri Vazirlar Maxkamasining daryolarga tegishli sakkizta va yer osti suviga tegishli uchta qarori qabul qilindi. Ular, jumladan, suv resurslari va sug’orishni boshqarishining tashkil etilishini, suvdan foydalanishni tartibga

solishni takomillash va atrof-muhit uchun xavf tugdiradigan korxona va inshootlarni sakkiz asosiy daryoning suv muhofaza zonasidan olib chiqish orqali himoyalangan tabiiy zonalarni saqlab qolishni ta’minlaydi. Hozirgi paytda 155 shunday korxona va inshoot olib chiqildi. Yer osti suv manbalari ro’yxati tuzilmoqda va yer osti chuchuk suvini qazib olish uchun belgilangan yerlar bo’ylab suv muhofazasi zonalarni qo’riqlash choralari amalga oshirilmoqda. Mamlakat darajasida suv resurslarni boshqarishni Suv xo’jaligi vazirligi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi (TMDQ), Geologiya va mineral resurslar davlat qo’mitasi va mahalliy davlat organlari orqali Vazirlar Maxkamasi amalga oshiradi. Mamlakatda suvdan foydalanish va suvni muhofaza qilish mas’uliyati viloyat va tuman darajasidagi tegishli mahalliy organlariga ham yuklangan. Suv xo’jaligi vazirligi suv resurslarini boshqarish uchun mutasaddi davlat organidir. U suvni boshqarish va undan foydalanish borasidagi davlat siyosatini amalga oshirishda markaziy rol o’ynaydi va O’zbekistondagi suvni boshqarish idoralar ishini muvofiqlashtiradi. Suv xo’jaligi vazirligining suvni boshqarishga tegishli asosiy vazifalari quyidagicha: qishloq xo’jaligi va suv tarmog’ida siyosatni ishlab chiqish; qishloq xo’jaligi va suv resurslar sohasida yangi texnologiyalarni kiritish va ishlab chiqish; tijorat xizmat korxonalari va tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirish; suv resurslarni boshqarishni takomillashtirish maqsaadida sug’orish va drenaj tizimlariga investitsiyalar kiritish; basseyn tashkilotlari uchun tartib va tartib-qoidalarni ishlab chiqish; SIUni rivojlantirishda yordam ko’rsatish; daryo basseynlari darajasida ISRBni joriy etish; kuchli tadqiqot institutlarni barpo etish va xo’jaliklarda sug’orishni yaxshilash uchun o’quv kurslarni tashkil qilish. Sug’orish tizimlarining basseyn ma’muriyati (STBM) Suv xo’jaligi vazirligi qoshidagi mintaqaviy organlardir. Mavjud tuzilmalara sosida barpo etilgan STBMlarning asosiy vazifalari suv resurslarni maqsadli va oqilona foydalanishni boshqarishdir; integrallashgan suvni boshqarish texnik siyosatni amalga oshirish; suvdan foydalanuvchilarga suvni uzluksiz va vaqtida yetkazib berish; basseyn

doirasida suv resurslarni oqilona boshqarishni ta’minlash va suvdan foydalanishni ishonchli o’lchashni ta’minlash. “O’zkommunxizmat” kommunal xizmatlar agentligi uchun mutasaddi davlat organidir. Ushbu idoraning asosiy vazifalari viloyatlararo suv quvurlarining barqaror va ishonchli ishlashini ta’minlash, viloyatlararo suv quvurlaridan foydalanish va loyihalash hamda ko’rish borasida integrallashgan texnik siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish, me’yoriy-huquqiy sharoit va kommunal xizmatlarga ta’sir ko’rsatuvchi texnik va iqtisodiy sharoitni kuzatishga qaratilgan taklif hamda tashabbuslarni ishlab chiqishdan iborat. Hokimiyat va agentlik rahbarligi ostida mahalliy darajada kommunal xizmatlar uchun viloyat kommunal va ekspluatatsiya uyushmalari mas’ul hisoblanadilar. Atrofmuhit va tabiiy resurslarni muhofaza qilish borasida bosh idora hisoblanadi. U yer usti suvini nazorat qilish va yaxshilash va tabiatni muhofaza qilish borasidagi qonun hujjatlariga rioya qilish uchun mutasaddi hisoblanadi. Shuning uchun uning tarkibida inspeksiyalar, jumladan Tahliliy nazorat bo’yicha ixtisoslashgan davlat inspeksiyasi mavjud. U atrof-muhitni muhofaza qilish chora-tadbirlarni ishlab chiqadi va ijro etadi. Geologiya va mineral resurslar davlat qo’mitasi yer osti suvining monitoringi va uni boshqarish uchun mutasaddidir. O’zgidromet davlat tekshiruv instituti daryolar, ko’llar va suv omborlarining gidrologiya rejimini kuzatib boradi hamda daryolar, ko’llar va suv omborlaridagi suvning sifatining monitoringi uchun mutasaddidir. Sanitariya va epidemiologiya stansiyalari aholining epidemiologik xavfsizligini ta’minlaydi. Davlat darajasida stansiyalar Sog’likni saqlash vazirligining bo’limlari hisoblanadi. Viloyat va tuman darajalarida ular tegishli hokimiyat qoshida faoliyat ko’rsatadi. Stansiyalar xavfli moddalar bilan ifloslanishning oldini olish maqsadida ichimlik, kommunal va sug’orish suvining sifatini monitoring qilish uchun mas’ul hisoblanadi.

SIU yaqinda barpo etilgan xususiy fermer va boshqa xo’jalik subyektlarining uyushmalari bo’lib suv ta’minoti va xo’jaliklarning sug’orish va drenaj tizimlarini ekspluatatsiya qilish va ularga texnik xizmati ko’rsatishda xizmat qiladilar. Birinchi SIUlar 1999-2000 yillarda barpo etilgan edi, unda foyda keltirmaydigan kolxozlarni isloh qilish xususiy fermer xo’jaliklarni tashkil qilishga olib kelgan edi, ular o’z navbatida fermer xo’jaliklari uyushmalariga qayta tashkil etildi. Ushbu uyushmalar birinchi 13 SIUlari unib chiqqan zamin bo’lib xizmat qildi. Hozir O’zbekistonda 1693 SIUlari mavjud. Garchi SIU yer va suvdan foydalanish sohasida yangi tur nodavlat tashkiloti bo’lsa-da, ular 2020 yilda qariyb 2,8 million gektar yerda xizmat ko’rsatdilar va taxminan 70000 km sug’orish kanallari va 50000 km drenaj tarmog’iga mas’uldirlar. Mavjud huquqiy tizimning cheklanganligini bartaraf etish maqsadida 2019 yil noyabr oyida SIU rivojlantirishga tegishli qarorlar qabul qilish uchun maxsus xukumat komissiyasi tuzildi. Quyidagi qarorlar qabulqilindi: SIU to’g’risida qonun ishlab chiqish, sug’oriladigan yerlarda suv resurslaridan oqilona foydalanishni rejalashtirish va boshqarishda SIUning rolini kuchaytirish va barqaror ISRB ivojlantirish, gektarga beriladigan suv hajmini qisqartiradigan sug’orish suvini berish ilg’or texnologiyalarni tatbiq etish orqali suv resurslaridan yaxshiroq foydalanishga SIUni rag’batlantirish. Zamonaviy sug’orish suvini berish texnologiyalarini tatbiq qilish uchun maxsus dastur ishlab chiqish va fermer xo’jaliklarni moliyalash bilan bog’liq masalalarni ko’rib chiqish va fermerlar ishlatgan suv hajmini aniq o’lchash va hisoblash uchun SIUga suv o’lchagichlarni tadbiq etishda yordam ko’rsatildi. Suv resurslarini iqtisodiy baholash Xalq xo’jaligida suv resurslarini manbalardan olib yoki olmasdan foydalaniladi, shuningdek ulardan oqava suvlarni tashlash joylari sifatida foydalaniladi. Suv resurslaridan hududiy foydalanishda (biologik mahsulotlarni ishlab chiqarish, aholi dam olishi, transport) suv manbalardan foydalanganda esa

(sug’orish, sanoat va madaniy-maishiy maqsadlar, elektr energiya ishlab chiqarish uchun), suv manbalardan qoida tariqasida olinadi va bunda ko’p hollarda suvning tabiiy tizimi buziladi. O’zbekiston qurg’oqchil, Kontinental ichimli, cho’l va chala cho’l zonalari hamda tog’ va tog’oldi hududlaridan tashkil topgandir. Bizdagi o’rtacha yogin miqdori 400 mmni tashkil qilgan holda, bug’lanish koeffitsienti 2500-2700 mmni tashkil etishi suv resurslarining ahamiyati qanchalik yuqori ekanligini bildiradi. O’zbekiston hududida hamma zamonlarda ham suv va suvdan foydalanish jiddiy muammo bo’lib kelgan. O’zbekiston dunyodagi eng qadimgi sug’oriladigan dehqonchilikning markazlaridan biri bo’lib, sug’orish inshootlari ham qadim zamonlardan mukammal ravishda rivojlangandir. Bozor munosabatlariga o’tish natijasida O’zbekistonda suv resurslarini boshqarishning yangi tarkiblari ham paydo bo’ldi. Lekin shuni ta’kidlab o’tish kerakki, suv resurslarini boshqarish borasida hali yechilmagan muammolarning ko’pligini ham aytib o’tish mumkin. Odam o’z xo’jalik faoliyatida qadim zamonlardan buyon suvning hajmi, taqsimlanishi va sifatiga ta’sir ko’rsatib kelgan va bunda o’rmonlarni kesish, yer haydash asosiy rol o’ynagan. Havoning ifloslanishi, o’g’it va zaharli kimyoviy vositalarni qo’llash bilan bog’liq holda odamning suv sifatiga ta’siri yana ham ko’proq oshdi. Ular ichida muhimlari quyidagilar: 1) suv resurslarini boshqarishning yagona davlatlararo organini tashkil etishning zarurligi. Mutaxassislarning hisoblariga qaraganda bunday organ maxsus maqomga, tarkibga, xavzada suvresurslardan foydalanish va uning holatini baholash borasidagi ma’lumot markaziga ega “Sirdaryo”, “Amudaryo” xavzaviy suv birlashmalarini o’z ichiga oluvchi Xalqaro suv — energetika konsorsiumi bo’lishi lozim. 2) Mamlakatimizning yirik daryolari va suv manbalari (Amudaryo, Sirdaryo, Arnasoy, Orol dengizi) ning ijtimoiy — iqtisodiy maqomini belgilash;

3) suv resurslarini boshqarish masalalariga oid qonuniy va huquqiy hujjatlarni takomillashtirish, bu masala bo’yicha yagona davlatlararo konsepsiyani ishlab chiqish; 4) respublikalarning manfaatlarini hisobga olgan holda, suv sifati va miqdori monitoring tizimini rivojlantirish; 5) gidroekologik jihatdan “xavfli” hududlarni batafsil o’rganish; 6) Orol dengizi xavzasi suv resurslarining yagona ma’lumotlar manbaini yaratish, bunda ulardagi tadrijiy o’zgarishlarni hisobga olish. O’zbekiston suv resurslarining katta qismini qishloq xo’jaligidafoydalanadi. O’zbekiston iqlimidan kelib chiqqan holda 1 ga yerga 1 yilda sarf qilinishi kerak bo’lgan suv 1200 m3 qilib belgilangan lekin sarf qilinayotgan suv miqdori 1600-1800 m3ni tashkil qilmoqda. O’zbekiston suv resurslaridan me’yor bo’yicha foydalanilsa 4,2 mln.ga o’rniga 4,8 mlnga yerga dehqonchilik qilish mumkin. Agar ilg’or sug’orish texnologiyalaridan va tajribalaridan foydalansak. Mavjud suv resurslari bilan 7-8 mln.ga yerni sug’orish mumkin bo’lar edi. Sanoatda ham suvdan foydalanishning samarali usullaridan kam foydalaniladi. Foydalanilgan suvni tozalash, berk xavzalar tashkil qilish sanoat korxonalarini nazorat qilish, belgilangan normalarga rioya qilish masalalari rivojlangan mamlakatlarga nisbatan bir necha marotaba past e’tibor beriladi. Kommunal xo’jaligida Yevropa mamlakatlari birsutkada 300-350 litr suv sarflasalar, bizda esa 550-600 litrni tashkil etadi. Sanoat korxonalari taxminan 77 kub.km. suvni ist е 'mol qilib, bu suvni 15% ini kimyo korxonalari ishlatadi. Asosiy suvni tanqisligiga sabab ushbu korxonalarda hosil bo’layotgan oqova suvlarni tozalamasdan suv havzalariga tashlab yuborishidir. Xattoki biologik usul bilan tozalangandan k е yin ham hosil bo’lgan toza suvni yana asosiy toza suv bilan 1:15 nisbatida suyultirish zarurdir. Ba'zi bir suvlarni esa 1:29 nisbatlarda toza suv bilan suyultiriladi. Gidrosf е rani ifloslanishidan k е ltirilayotgan zarar 3 bosqichda ko’rib chiqiladi: 1) ifloslantiruvchi manbani o’zida-suvni ifloslanishini kamaytirishga karatilgan qushimcha sarf xarajatlarni hisobiga k е ltirilayotgan zararni aniqlash.

2) iflos moddalar tushirilayotgan suv xavzalarida suvni tozalash hisobigaqo’shimcha xarajatlardan aniqlash mumkin. 3) oqova suvlarni ifloslanishi natijasida k е ltirilayotgan zarar ularni tozalash uchun sarflanayotgan xarajatlar orqali aniqlanadi. Ci-tozalashni tannarxi Ki- suvlarni tozalash uchun kapital qoplamalar Е n-nomativlik koeffitsi е nti n- normtivga k е ltirishni hisobga oluvchi ind е ks p-suvni talabga javob b е ra olishi uchun o’tkaziladigan chora-tadbirlarni soni. K е ltirilayotgan sarf xarajatlarni bir qismli suvni xajmi va yillik xajmiga bog’liqdir, xarajatlarni ikkinchi qismi esa quyidagi shartli xarajatlarni o’z ichiga oladi: -r е ag е nt uchun -el е ktr en е rgiya uchun -suvdan turli extiyojlar uchun foydalanishga sarflanayotgan xarajatlar. Solishtirma xararjatlar 2 bosqichda aniqlanadi: 1) hisoblanayotgan davrda suvni sifati va tozalagich moslamani quvvati. 2) bir yil mobaynida tozalangan suvning xajmiga va o’rtacha yilik suvni sifatiga bog’lik ravishda quyidagicha aniqlanadi. Zsol = En ⋅ K + Si + Ssol ⋅ T Qp Kn Zsol- toz. moslamani 1 soat vaqt birligida 1 kub.m. suvni tozalash uchun sarflanayotgan solishtirma k е ltirilgan xarajatlar Si- tozalagich moslamani quvvatiga va suvni sifatiga bog’lik bo’lgan doymiy xarajatlar S sol.-1 yil davomida tozalanayotgan va urtacha yilik suvning sifatiga bog’lik bo’lgan solishtirma doimiy xarajatlar T-yil davomida tozalagich moslamani ishlash vaqti, soat Qr-hisoblab chiqarilgan tozalanishi zarur bo’lgan suvni xajmi.

Kn-yil davomida soatiga sarflanayotgan suvning not е kislik koeffitsi е nti, ya'ni 1 soatlik maksimal xajmni yillik 1 soatlik xajmiga nisbati bilan aniqlanadi. Tozalash uchun k е ltirilayotgan xarajat suv sifat ko’rsatkichlariga va quvvatga bog’lik ravishda quyidagicha aniqlanadi. Uv=Z1v-Z2v Z1v, Z2v-etalon eritmani va tarkibida erimagan zarrachalari bor bo’lgan suvni tozalash uchun xarajatlar. Ubpk=Z1bpk-Z2bpk Z1bpk, Z2bpk-tarkibida organik moddasi yo’q bo’lgan toza suv va tarkibida organik modda bor bo’lgan suvlarni tozalash uchun xarajatlar. Ba'zi bir vaqtda ko’p chiqindilar chiqishi mumkin, bu vaqtda zarar 4 ta asosiy xarajatlardan tashkil topadi. Uv=Uz+Uq/x+Up+Uk/x Salomatlikka k е ltirila е tgan zarar atmosf е radagi kabi aniqlanadi. Suv xo’jaligini ifloslanishi natijasida kommunal xo’jaligiga k е ltirilayotgan zararni aniqlash. Kommunal xo’jaligiga k е ltirilayotgan zarar quyidagicha aniqlanadi. Uk/x=Mb+Mg Mb-ifloslangan suvdan foydalanayotgan holatdagi maishiy va komunal xo’jaligida sarflanayotgan qo’shimcha xarajatlar Mg-ichimlik suvi tayyorlash uchun qo’shimcha xarajatlar. n Mb = ∑( S 2 i − S 1 i ) ⋅ Qi i = 1 S1i-i nchi tur xizmatini tannarxi (kir yuvish tozalash, oqartirish) S2i-birdaniga ko’p chiqindi chiqarib yuborilgani uchun i-nchi tur xizmatlar uchun tannarxni ortishi Qi-i nchi tur xizmat xajmi n M η = ∑( S η i − Si ) ⋅ Bi

i = 1 Sri- birdaniga chiqindi chiqarilgan sharoitda i-nchi ist е 'molchiga b е rilayotgan suvning tannarxi Si-oddiy sharoitda i-nchi ist е 'molchiga b е rilayotgan suvning tannarxi Bi-birdaniga chiqindi chiqarilgan paytda i-nchi ist е 'molchiga b е rilishi zarur bo’lgan (paytda) toza suvni miqdori. Qishloq xo’jaligiga k е ltirila е tgan zararni quyidagi formuladan topiladi. Uq/x=U1q/x+Uo’r+Ub/x Uq/x -qishloq xo’jaligiga suv xavzalarini ifloslanishi natijasida lokal (maxalliy) ifloslanishidan k е ltirilayotgan zarar U1q/x-q/x gi ishlab chikarishiga k е ltirilayotgan zarar Uo’r-o’rmon xo’jaligiga k е ltirilayotgan zarar Ub/x- baliq xo’jaligiga k е ltirilayotgan zarar U1k/x=Un+U1r.+Ux Un- suvning ifloslanish natijasida q/x da foydalanishdan ch е tlashtirilgan y е rlardan k е ltirilayotgan zarar U1r.-hosildorlikni kamayishi natijasida k е ltirilayotgan zarar Ux-chorvani maxsuldorligini kamayishidan k е ltirilayotgan zarar Un=S*Hd S-ch е tlashtirilayotgan maydonlar xajmi Hd- 1 g е ktar y е rdan olinayotgan o’ratacha sof daromad, so’m n U 1 p = ∑ Si ⋅ ∆ Ui ⋅ TSi i = 1 Si- inchi tur ekin ekiladigan y е rning ifloslangan maydoni ∆ Ui-i nchi tur ekini hosildorligini o’rtacha kamayishi TSi-i nchi tur ekin hosilini 1 s е ntn е rini sotib olish narxi. n Ub 1 = ∑ Mi ⋅ ∆ Pi ⋅ TSi i = 1

Mi- i nchi tur chorva mollari va parrndalarini soni ∆ Pi -natural birlikda i nchi tur chorva va parrandalarni o’rtacha maxsuldoriligini kamayishi TSi- 1 birlik mahsulotini sotib olish narxi Baliq xo’jaligiga k е ltirilayotgan zarar quyidagicha aniqlanadi: Ub/x=Ub1+Ub2+Ub3+Ub4+Ub5 Ub1-y е tuk baliqni xalok bo’lishi natijasida k е ltirilayotgan zarar, so’m Ub2-naslni olinmasligi tufayli k е ltirilayotgan zarar Ub3-ozuqa organizmlarni o’lishi hisobiga k е ltirilayotgan zarar (katta baliqlar ovqatsiz qoladi) Ub4-baliq ko’payadigan joylarni yo’qotilishi hisobiga k е ltirilayotgan zarar Ub5-tovar mahsulot sifatida baliqni sifatini yomonlashishi natijasida k е ltirilayotgan zarar (baliqlar ta'mini o’zgarishi, turli xid paydo bo’lishi) n Ubi = ∑ Rni ⋅ TSni i = 1 Rni-ma'lum bir inchi tur baliqni butun bir maydondagi yo’q bo’lish miqdori, kg. TSni- 1kg baliqni narxi, so’m. n-halok bo’lgan baliqlar soni R ni=Rfi*1/Ri*(V-1/V)*S Rfi- ma'lum bir suv xavzasi bo’yicha bir n е cha yil davomida xar bir tur baliqni faktik tutilgan miqdori Ri- ma'lum bir suv xavzasi bo’ycha baliqlarni ch е tlashtirish koeffitsi е nti V- suvni sifatini yomonlashishini ifodalovchi umumiy koeffitsi е nt S –ko’p miqdorda ifloslangan suv tashlangan maydon, ga n Ub 2 = ∑ Rni ⋅ Ni ⋅ TSni i = 1 Ni-baliqni qayita tiklanishini int е gral koeffitsi е nti. Ni=Rs*Rpl*Rvi*Rvm Rs- o’lgan baliqlar ichidagi urg’ochi baliqlar sonini hisobga oluvchi

koeffitsi е nt Rpl- baliqlarni 1 yil davomida o’rtacha maxsuldoriligi, kg Rvi-tuxumdan mayda baliq darajasiga y е ta olmagan baliqlarni hisobga olish koeffitsi е nti Rvm- mayda baliqdan y е tuk baliq darajasiga y е ta olgan baliqlarni hisobga oluvchi koeffitsi е nt Ub3 va Ub4- baliq xo’jaligi tomonidan tuzilgan sm е talardan olinadi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmoni. 2. Nеstеrov L.M. “Ekonomika priroda polzovaniya” Moskva 1984. 3. Balatskiy O.F. M е lnik M.G. i dr. “Ekonomika i kach е stvo okrujayuh е y prirodnoy sr е di” L е ningrad 1984. 4. Sokovnin V.I. “Vozdushnaya sr е da gorodov i ее zahita ot zagryazn е niya” Tashk е nt 1989. 5. Vremennaya tipovaya metodika opredeleniya ekomicheskoy efftktivnosti prirodoohrannih meropriyatiy i osenki ekonomicheskogo usherba, prichinyaemogo narodnomu hozyastvu zagryazneniem okrujayushey sredi.M.Ekonomika, 1986. 6. Эколого-экономические проблемы России и ее регионов. Под ред. д.г.н. проф. В.Г.Глушковой. М. 2004. 7. Н.И. Николайкин, Н.Е. Николайкина. Экология, 2004. 8. Kreshina N.V. Ekonomicheskaya prirodopolzovaniya i prirodooxrannoy deyatelnosti: uchebnoe posobie. Tomsk: 2011. -168s 9. Prirodopolzovanie: uchebnik dlya vuzov / Arustamov E.A.-M.: Dashkov I.K, 2005. -312s 10. Osnovы ekonomiki prirodopolzovaniya: uchebnik dlya vuzov / V.N.Kolina- piter.2005

Похожие

Suv resurslarini muhofaza qilish va oqilona foydalanish.

Suv resurslarini muhofaza qilish

Suv resurslarini muhofaza qilish

Suv resurslarini muhofaza qilish 2

Tuproqlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish