Suv resurslarini muhofaza qilish - Экология - Рефераты

Suv resurslarini muhofaza qilish

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

466 KB

Suv resurslarini muhofaza qilish Reja: 1. Suvning tabiatda aylanishi. 2. Suvning ximiko-biologik xislatlari . 3. Suv tanqisligi, uning ifloslanishi va tozalash yo'llari. 4. Suvdan foydalanish va muhofazasi. 5. Orol dengizining hozirgi ekologik holati.

Suv vodorod (11,11 %) bilan kislorod (88,89%)ning qo'shilishidan hosil bo'ladi. Uning sodda formulasi H 2 O, suv bug'i (gidrol), suyuq suvning molekulasi ikki sodda molekula (H 2 O) 2 -digidrolning qo'shilishidan tashkil topadi. Muz esa udita sodda molekulaning (H 2 O) 3 -trigidrolning birikishidan yuzaga keladi. Sayyorada suvning' umumiy miqdori 1,5-2,5 mlrd. km ga teng bo'lib, bir gektar yer betiga 30 t dan 50 mln.t suv to'g'ri keladi. Yer yuzasidagi suvning miqdori quyidagi jadvallarda keltirilgan (5-jadval). Olimlarning ko`pchiligi ham ilk sodda organizmlar suvda paydo bo`lganini tan olishadi. Gidrosfera har doim yerning biosfera qatlamiga ta`sir ko`rsatib

kelgan. Barcha turdagi o`simliklar, hayvonlar tanasi va organizmida, tabiatdagi mineral cho`kindi tog` jinslarning va yer, tuproqning tarkibida hamda atmosferada ma`lum miqdorda suv mavjuddir. Yer yuzida suv 3 xil holatda uchraydi, bular: suyuq, gaz (bug`) va muz holatidir. Suv hayotning asosiy omili bo`lib, o`simlik tanasining 80-90%, hayvon organizmining 75%, inson tanasining 2/3 qismini, yoki 70% dan ko`prog`ini suv tashkil qiladi. Suvning ta`sirida organizmdagi barcha hujayralarda modda almashinish jarayoni amalga oshadi. Organizmga qabul qilingan ozuqa moddalaridan hosil bo`ladigan turli birikmalar suv vositasida tegishli to`qima hujayralariga yetkaziladi va o`zlashtiriladi. Tirik tanadagi qon va go`shtning 80%ga yaqini suvdan iborat. Sayyoramiz hududining 3/4 qismini suvli muhit ishg`ol etgan bo`lib, uning jami zaxirasi 1,5 mlrd km. kubga tengdir. Shu miqdorning 94%ni o`ta sho`r dengiz va okeanlar suvi tashkil etadi. Yer qutblari va baland tog`lardagi muzliklar tarkibida esa, yerdagi umumiy suvning faqat 2,2 % gina mavjud. Daryo, ko`l, buloq va turli xil yer osti chuchuk suvlarining ulushi atigi 0,6 % ni tashkil qiladi. Yer yuzidagi quruqlikdan har yili 41500 km.kub suv oqib chiqib okeanga tushadi. Bu suv miqdori Baykal ko`li suvidan 1,5 baravar ko`p demakdir. Quruqlikdagi yillik suv oqimining 56% Atlantika okeaniga va Arktika suv havzalariga, 44 % Tinch va Hind okeani suv havzalariga, 2,5% berk suv havzalariga to`g`ri keladi. Bu ko`rsatkichlardan ko`rinib turibdiki, sayyoramizda chuchuk suv zahiralari kam bo`lib, yer yuzi bo`ylab juda notekis taqsimlangan. Suv bilan ekvatorial va mo`tadil mintaqalar boshqa mintaqalarga nisbatan yahshiroq ta`minlangandir. Quruqlikdagi asosiy chuchuk suv manbai bu – daryolardir. Daryolarning bir yillik suv sarfi 47 ming km. kubga teng. Biroq ayrim hududlar ayniqsa, Afrika, Avstraliya materiklari, Arabiston yarim oroli suv bilan juda kam ta`minlangan. Yer yuzi aholisining faqat 1/3 qismigina sifatli suv ichmoqda, yana 1/3 qismi sifatsiz suv ichmoqda, qolgan qismi esa suvga bo`lgan ehtiyojini kam qondirmoqda yoki umuman qondirmayopti. Yer sharida 2,5 mlrd aholi toza suvga muhtojdir. Har yili 3 mln kishi suv yetishmasligidan vafot etadi. Yer shari aholisining 25% suv taqchil hududda yashaydi.

O`rta Osiyoda ham suv notekis taqsimlangan bo`lib, umumiy suv zahiralarining 27% Tojikistonga, 27 % Qirg`izistonga, 39 % Qozog`istonga, 6 % O`zbekistonga, 1 % Turkmaniston davlatlari hissasiga to`g`ri keladi. O`rta Osiyo hududida ham turli relyef shakllari, dashtlar, cho`llar, vodiylar, vohalar va tog`lar mavjud bo`lib, suv tanqisligi bizning hududga ham xavf solishi mumkin. Yer sharidagi suvlar zaxirasining asosiy qismi (94%) dunyo okeanidagi sho'r suvlarga to'g'ri keladi. Bu suvlar xalq xo'jaligida juda kam ishlatiladi. Sanoat, qishloq xo'jaligi va maishiy xizmatda asosan chuchuk suv ishlatiladi. Chuchuk suvning eng katta zaxirasi tabiiy muzliklarda to'plangan. Qutb va tog' muzliklarining hajmi 25 mln. km 3 ga teng. Qolgan muzliklar hajmi 250000 km 3 bo'lib, uning taxminan 200000 km 3 qismi doimiy muzliklarga to'g'ri keladi. Muzliklar suvining hajmini quyidagi ma'lumot yaqqol ko`rsatadi: agar yer yuzidagi barcha muzliklar eritib yuborilsa, dunyo okeanining sat hi 64 m ko`tarilib, uning maydoni 1,5 mln. km 2 ortgan, quruqliklar maydoni esa unga ko`ra 1% kamaygan bo'lar edi. Yerdagi chuchuk suvning umumiy hajmi 28,5 min. km 3 bo'lib, u gidrosfera umumiy hajmining 2% ga yaqinini tashkil etadi. Chuchuk suvning asosiy qismi hozircha bevosita foydalanilmaydi. Antarktida, Arktika, Grenlandiya va yuqori tog'larda muzliklar shaklida saqlanib turganini hisobga olsak, u vaqtda yerdagi chuchuk suvning qolgan qismining jami 4,2 min. km 3 ni yoki gidrosfera hajmining 0,3 % ini tashkil qiladi, xolos. Chuchuk suv zaxiralarining ancha qismi daryo suvlariga to'g'ri keladi. Ular inson foydalanishi uchun eng yaroqli suvlardir. Barcha daryolar dunyo okeaniga kuniga 1 mln km 3 suv quyadi. Chuchuk suvlarning ancha miqdori (5449 mlrd m 3 ) dunyoning turli materiklarida joylashgan suv omborlarida to'p langandir.

Suvning tabiatda aylanishi. Suvning quyosh energiyasi va og'irlik kuchi ta'siri ostida gidrosfera, atmosfera, litosfera va biosferani qamrab oluvchi o'zaro aylanma harakati dunyoda namlik almashuvi yoki suvning tabiatda aylanib yurishi deyiladi. rasm . Tabiatda suvning aylashi Tabiatda suvning aylanib yurishi tufayli gidrosferaning turg'un holati buzilmaydi. Yerdagi barcha xil suvlar paydo bo ' lishi jihatidangina emas , balki doimo harakatda ekanligi va aylanib yurishiga ko ` ra ham bir xildir . Suvning aylanib yurishi hamma joyda va to ' xtovsiz davom etib , unda bir qator xalqalar ( atmosfera , okean , litogen , tuproq , daryo , ko ` l , biologik xo ' jalik xalqalari ) qatnashib , okean - atmosfera - quruqlik berk tizimni hosil qiladi . Suvlarning tabiatda aylanib yurishini ta ' minlovchi asosiy kuchlar - quyoshdan keladigan issiqlik energiyasi va og ' irlik kuchidir . Quyosh issiqligi ta ' sirida suvning bug ' lanishi , suv bug ' larining kondensatsiyasi va boshqa xil jarayonlar sodir bo ' ladi ; og ' irlik kuchi ta ' sirida esa yomg ' ir tomchilarining yerga tushishi , daryolar oqimi , tuproq va yer osti suvlarining harakati yuzaga keladi . Ko ` pincha , bu ikki ekologik omil birgalikda harakat qiladi . Masalan , atmosfera sirkulyatsiyasiga ham issiqlik , ham og ' irlik kuchi ta ' sir qiladi .

Tabiatda suv to'xtovsiz harakatda bo'ladi. Gidrosferaning turli qismlari o'rtasidagi suvning aylanma harakati tufayli barcha suv xillari o'zaro bog'langan (7- jadval). jadval Suvning tabiatda aylanish vaqti N Suv havzalarining nomlarii Suvning aylanish vaqti, yil 1 Dunyo okeani 2500, to`la suv aralashuvi 63 yil 2 Yer osti suvlari 1400 yil 3 Tuproq namligi 1 yil 4 Qutb muzliklari va doimiy qorliklar 9700 yil 5 Tog`, yuqori tog` muzliklari 1600 yil 6 Yer osti doimiy muzliklar 10000 yil 7 Ko`l suvlari, 17 yil 8 Botqoq suvlari 5 yil 9 Daryo o`zanidagi suv 16 kun 10 Atmosferadagi namlik 8 kun 11 Organizmdagi suv Bir necha soat Dengiz va okeanlar, yer yuzasidagi boshqa katta-kichik suv havzalaridan bug'langan suv, buglar yomg'ir, qor, do'l holida okeanlar va yer yuzasiga qaytib tushadi. Yer yuzining suv balansi bo`yicha: tushadigan yomg'irlar 108,4 ming km 3 , sarflanish 108,4ming km 3 , shundan buglanish 71,1; oqim 37,3 ming km 3 . Keyingi l00 yil ichida dunyo okeanining sathi yiliga o'rtacha 1,2-1,5 mm ko`tariladi. Bu quruqlikdan oqib kelayotgan (430-570 km 3 ) va qaytmaydigan suv hisobiga yuzaga keladi.

Okeanlar, dengizlar, daryolar, ko`llar, muzliklar, qor qoplami hamda tuproq, o'simliklar yuzasidan yiliga 525100 ming km 3 suv bug'lanadi. Okean va dengizlar yuzasida bo'ladigan bug'lanish atmosfera namligining asosiy manbaidir. Bu namlikning katta qismi yog'inlar sifatida bevosita okean va dengizlarga tushib, suvning kichik aylanma harakatini hosil qiladi. Namlikning kamroq qismi esa, suvning katta aylanma harakatida ishtirok etib, yer yuzasi bilan o'zaro murakkab jarayonga kiradi. Suvning katta aylanma harakati qator mahalliy va ichki aylanma harakatlarni o'z ichiga oladi: u yer yuzasi, yer tagi va atmosferada suvning xilma- xil shakldagi harakati bo'lib, sarflanish va tiklanishda bo'ladi. Atmosfera yog'inlari materiklar yuzasiga tushib, tuproqlarga singadi, qisman tog' yonbag'irlari bo'ylab oqadi va daryolar, ko`llar hamda botqoqliklarni hosil qiladi. Tuproqlarga shimilgan suvning bir qismi bevosita bug'lanib ketadi yoki o'simliklar bug'lantiradi, bir qismi esa yerning chuqur qismlariga shimilib, yer osti suvlarini hosil qiladi. Yer osti suvlari esa daryo, ko`l va botqoqliklarning to'yinishida ishtirok etadi yoki yer osti yo`llari bilan bevosita dengizlarda bug'lanib, atmosferaga o'tgan suv okeanga qaytib kelib, undan bug'langan suv o'rnini to'ldiradi. Okeandan bug'lanib ko`tarilgan suvni havo oqimlari materiklarning ichki qismlariga olib boradi va u yomg'ir yoki qor tarzida yog'adi, ya'ni okeanlardan ancha uzoqda bo'lgan hududlarga suv beradi. Bu yog'inlar yana bug'lanadi, bir

qismi yerning chuqur qatlamlariga singadi, bir qismi esa yer usti suv oqimini hosil qiladi. Shunday qilib, daryo suvlarining okeanlarga qaytib kelib qo'shilishi bilan suvning yer sharidagi katta aylanma harakati tugallanadi. Shuni alohida ta'kidlab o'tish kerakki, gidrosferadagi suv zaxirasi dunyo bo`yicha aylanib yurishi sababli to'xtovsiz tiklanib turadi. Bu jarayonning tezligi har xil. Gidrosferaning turli qismlarida suvlar har xil vaqtda to'la yangilanadi. Suvning aylanma harakati jarayonida okeanlar suvning to'la almashinishi 2500-3000 yil davom etadi. Yer osti suvlarning qayta tiklanishi ancha uzoq 1400- 5000 yilga yaqin davom etadi. Yer yuzidagi daryolarning bir yillik umumiy oqimi 388000 km 3 ga teng. Daryo o'zanlaridagi suv har 11-16 kunda bir marta yoki yiliga 32 marta almashinadi. Suvning almashinishi va ayniqsa, chuchuk suv hosil bo'lishida yog'inlar asosiy rol o'ynaydi. Umuman butun gidrosfera 2800 yilda almashinadi, ya'ni suv yangilanadi. Keyingi vaqtlarda suvning tabiatda aylanib yurishiga insonning xo'jalik faoliyati katta ta'sir ko`rsatmoqda. Masalan, O'rta Osiyodagi sug'oriladigan yerlar maydonining tobora kengayishi, ko`pIab suv omborlari va kanallarning bunyod etilishi namlikning shu hududdagi ayIanma harakatiga seziIarli ta'sir ko`rsatadi. Suvning ximiko-biologik xislatlari . Suv yer sharida eng ko`p tarqalgan va xususiyatlariga ko`ra, o'ziga xos, ajoyib moddadir. Umuman, tabiat va tiriklik, inson hayotini bu zarur moddasiz-suvsiz tasavvur etish qiyin. Tabiatdagi barcha jarayonlarda suv ishtirok etadi. Suv faqat tabiatning muhim xossasigina emas, balki xalq xo'jaligining taraqqiyotiga ta'sir ko`rsatuvchi muhim moddiy boylikdir. Tabiatda suv 3 xil holatda uchrab, turli joylarning ob-havo va iqlim sharoitining shakllanishida muhim o'rin tutadi. Suvning issiqlik sig'imi daraxtga nisbatan 2 barobar, qumga nisbatan 5, temirga nisbatan 10, havoga nisbatan esa 3000 barobar katta. 1 m 3 suv 1°C ga soviganda 3000 m 3 havoni 1°C isitadi. Suv

issiqlik sig'imining havo va quruqlikdagi tog' jinslariga qaraganda kattaligi iqlimni yumshatishda muhim ahamiyatga ega bo'lib, yerdagi issiqlik va dinamik jarayonlarga katta ta'sir ko`rsatadi. Bundan tashqari, atmosferadagi suv bug'lari yerga tushadigan quyosh nurlariga nisbatan go'yo filtr vazifasini bajaradi. Suyuqliklar orasida suvning yuqoriga tortishish xususiyati simobdan keyin turadi. Shu tufayli suv kapillyar orqali tuproq va tog' jinslaridan o'tib yuqoriga- o`simliklarga tomon harakat qiladi. Bu tuproq hosil bo'lishi va o`simliklar oziqlanishining, binobarin, qishloq xo'jalikning zarur shartidir. Kapillyar suvlarning ajoyib xususiyatlari aniqlanmoqda. Chunonchi, ular hatto--30°C da ham muzlamasligi, biroq salgina yopishqoq va og'ir bo'lib qolishi ma`lum bo'ldi. Suv tabiatda kimyoviy jihatdan hech qachon toza bo`lmaydi, chunki u kuchli erituvchidir. Shuning uchun uning tarkibida doimo erigan va muallaq holatdagi har xil moddalar bo`ladi. Gidrosferaning atmosfera, litosfera va biosfera bilan o'zaro ta'siri natijasida suv turli moddalarga ta'sir ko`rsatib, eritmalar hosil qiladi. Shuning uchun suv har xil gazlar va tuzlarning turli konsetratsiyadagi eritmasidir. Suv o'ta harakatchanligi tufayli modda va energiya tashuvchi qudratli vositadir. U yer ustidagi xilma-xil moddalarni bir joydan ikkinchi joyga yuvib ko`chirib yuradi. Suvning bu ishi uch jarayon - eroziya, moddalarning bir joydan ikkinchi joyga olib ketilishi va akkumulyatsiyani o'z ichiga oladi. Bular muhim geomorfologik omil rolini o'ynaydi. Suvning nurash va tuproq hosil bo'lishidagi roli, ayniqsa, kattadir. Lekin suvning tabiatdagi eng muhim ahamiyati shundaki, u organik hayot uchun asos bo'lgan fotosintez jarayonida qatnashadi. U organizmlardagi bioximik va biofIzik jarayonlarni o'tishda asos bo'lib, ular uchun yashash muhiti sifatida ham alohida ahamiyatga ega. Yer sharidagi bironta tirik organizm suvsiz yashay olmaydi, chunki suv har qanday hayvon va o'simlikning hujayra, to'qimalari tarkibiga kiradi. Tabiiyki, u suv organizmlari tarkibida, ayniqsa, ko`pdir. Masalan, meduza tanasining 99,7% i suvdan iborat. Quruqlikdagi organizmlar tanada suvni ko`p saqlaydi: chunonchi, suvo'tlari tarkibida 85%, yirik sutemizuvchilar tanasida 60% dan ko`proq suv bor. Inson iste'mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida

50% dan ko`proq suv bo'ladi. Sabzavotlar tarkibida 80-90 %, go'shtda 50 %, sutda 87-89 % u suv borligi ma'lum. Suv inson organizmining o'sib rivojlanishi va fiziologik funksiyalarida ham katta rol o'ynaydi: o'rta yoshdagi odam organizmining 70% i suvdan iborat. U oziq moddalarini o'zlashtirishda va modda almanishinuvida faol ishtirok etadi. Suv ayni vaqtda eng yaxshi dam olish va hordiq chiqarish obyekti hamdir. Ko`plab buloqlar va suv havzalari rekreatsiya maqsadlarida keng foydalaniladi. Yuqoridagi misollardan suvning tabiat va hayotda qanday ahamiyatga ega ekanligi ko`rinib turibdi. Suvning bor-yo'qligi, uning miqdori va sifati sayyoramizning ko`p tumanlarini o'zlashtirish va rivojlantirish imkoniyatlarini belgilaydi. Odamlar har xil tabiiy sharoitda suv topish va undan oqilona foydalanish jarayonlarida ko`plab ajoyib kashfIyotlar qildilar. Suv tanqisligi, uning ifloslanishi va tozalash yo'llari. Ma'lumki, sayyora suvga boy. Uning turli xossalarida suvni iste'mol qilish darajasi turlichadir. jadval Mintaqalarning suv iste`moli Sayyoramiz suvga juda boy. Yer yuzidigi har bir kishiga kuniga 3 litrdan 700 litrgacha suv kerak. Yana shunisi ham borki, quruqlikdagi suv zaxirasi uning aylanib yurish jarayonida to'xtovsiz tiklanib turadi. Yer yuzidagi suvning bu qadar

ko`pligi, ba'zan bitmas-tuganmasdek bo'lib tuyuladi va bu hol odamlarda suv zaxiralariga nisbatan beparvo munosabatda bo'lishiga sabab bo'ladi. Suv zaxiralariga bo'lgan bunday noto'g'ri munosabat natijasida XX asrning o'rtalaridayoq mavjud suvlar miqdori bilan unga bo'lgan ehtiyoj o'rtasida keskin nomutanosiblik vujudga keldi. Ilgari suv tanqisligi muammosi ayrim o'lkalarning qismati bo'lsa, endilikda u sayyoraviy xususiyatga egadir. Masalan, Qozog'iston bo`yicha aholining 22% i vodoprovod suvi bilan ta'minlangan bo'lsa, Qizil O'rda viloyati 40, G'arbiy Qozog'iston-7% ga vodoprovod ichimlik suvi bilan ta'minlangan. Chuchuk suvning tobora yetishmaslik muammosi quyidagi uch asosiy sababdan kelib chiqadi, ya'ni: 1) Sayyora aholisining tez sur'atlar bilan o'sishi natijasida suv iste'mol qilishning intensiv ortishi va nihoyatda ko`p suv zaxiralarini talab qiluvchi xo'jalik tarmoqlarining jadal rivojlanishi; 2) suvdan foydalanish va daryolar suvlarining qisqarishi natijasida chuchuk suv zaxiralarining kamaya borishi; 3) suv havzalarining sanoat va maishiy xizmatdan chiqqan iflos suvlar bilan ifloslanishi natijasida ma'lum miqdordagi suvning iste'mol va chuchuk suv zaxirasidan ketishi natijasida yuzaga keladi. Suvning ifloslanishi deganda unga uy-ro'zg'or va sanoat chiqindilar, qishloq xo'jaligida ishlatilgan mineral o'g'itlar, pestitsid, defoliantlar, kemalardan suvga tushadigan yoqilg'imoylash moddalari, yog'-moylar, suvda oqqan yog'och va boshqa jismlarning chirishidan chiqqan mahsulotlar ta'sirida suvning kimyoviy tarkibi, biologik xislatlarining o'zgarishi tushuniladi. Suv havzalarining neft moyi bilan ifloslanishi juda xavflidir. Neft moylari suv yuzasini qoplab, suvga kislorodning o'tishini qiyinlashtiradi, o'simlik va hayvonlarning ekologik sharoitini yomonlashtiradi. Har yili dunyo okeaniga 2-10 mln. tonna neft tushadi. 1 t neft 12 km 3 suv yuzasida moy pardasini hosil qiladi. Olimlarning hisoblariga qaraganda, dunyo okeani suvlarini ifloslovchi

moddalarining 48% i daryolar orqali keladi, 30% i tankerlardan, 20% i tabiiy holda tushadi, 0,05% i neft quduqlari orqali hosil bo'ladi. Qog'oz-sellyuloza korxonalarining chiqindi suvlari ham suvni erimaydigan moddalar va tolalar bilan ifloslaydi. Masalan, Baykal ko`li qirg'og'ida joylashganq og'oz-sellyuloza korxonasi ko`l suvini ifloslab bormoqda. Ayniqsa, kimyo zavodlari suvni ko`p zaharlaydi. Bunga misol Toshkent viloyatida suvni eng ko`p miqdorda bulg'aydigan korxona-Chirchiq elektr kimyo ishlab chiqarish birlashmasi hisoblanadi, u yiliga 230 mIn. m 3 iflos suvni Chirchiq daryosiga tashlaydi. Bu viloyat sanoat korxonalari (Kapralaktam, O'zKTJM) foydalanib tashlaydigan suv miqdori, respublika bo`yicha 76% ni tashkil etadi. Olmaliq, Chirchiq, Angren, Bekobod, Chimkent, Samarqand shaharlarida eng yirik sanoat korxonalari bor, ularda zamonaviy texnikadan foydalanilmoqda, deb faxrlanib yuriladi. Yer osti suvlari ham sanoat va uy-ro'zg'oming chiqindilari, qishloq xo'jaligida ishlatiladigan zaharli ximikatlar, mineral o'g'itlar, xlor va sulfat kislota tuzlari, neft mahsulotlari, vodorod sulfidi, ftor, nitratlar, nitritlar va boshqalar bilan ifloslandi. Sanoat korxonalari, avtomobil transportidan havoga chiqarib yuborilgan oltingugurt ikki oksidi, azot oksidlari havodagi namlik bilan qo'shilib, sulfat va azot kislotalarini hosil qiladi, yerga qor, do'l, yomg'ir bilan tushadi, tuproqni buzadi, tuproq bakteriyalarini o'ldirib, tuproq hosil bo'lish jarayonlarini yo'q qiladi. Oqar suvlarning ifloslanishi 2 xil bo'lishi mumkin: mineral va organik ifloslanish. Mineral ifloslanishga mashinasozlik, metaliurgiya, neft, neftni qayta ishlash, kon sanoati chiqindilari kiradi. Bunday chiqindilar tarkibida qum, loyqa, turli moddalar, shag'al, tuzlar, kislotalar, ishqorlar bo'ladi. Organik chiqindilarga qushxona, kommunal xo'jalik, teri, qog'oz-sellyuloza, pivo-aroq va boshqa korxonalarning chiqindilari kiradi. Bakterial yoki biologik ifloslovchi moddalar ham organik moddalar bo'lib, ularga har xil bakteriyalar, achitqilar, zamburug'lar, mayda suvo'tlari, kasal qo'zg'atuvchi mikroorganizmlar kiradi. Suvning ifloslanishida organik moddalarning ulushi kattaroq, taxminan 60% ni tashkil etadi.

Suvdan foydalanish va muhofazasi. Dunyo bo`yicha xo'jaliklarni rivojlantirish natijasida suvdan foydalanish va uni insoniyat hayotida iste'mol qilish hajmini kun sayin ortishiga olib keldi. Iste'mol uchun yer usti suvlari ishlatiladi. Ishlatilgan suvning yarmidan ko`pi qaytmaydi (9-jadval). 9-jadval Dunyodagi daryolarning yillik umumiy oqimi va suv iste`moli Qit`alar Daryolarni ng umumiy yillik Suv iste`moli oqimga nisbatan, % 1970-yil 2000-yil to`l a qayt may- digan to`l a qayt may- digan Yevropa 3210 10,0 3,1 23,0 7,5 Osiyo 14410 10, 7,6 22, 13,9 Afrika 4570 2,8 2,2 3,3 5,5 Shimoliy Amerika 8200 6,6 2,0 15, 3,4 Janubiy Amerika 11760 0,6 0,4 2,6 1,1 Avstraliya, 2390 1,0 0,5 2,5 1,2 Yer yuzi bo`yicha 44540 5,8 3,4 13, 0 6,7 Ushbu jadvaldan ko ` rinib turibdiki , dunyoning hamma qit ' alarida suv iste ' moli 1970- yilga nisbatan 2000- yili ikki barobar ortgan . Shuning uchun suv iste'molini tejash, uni isrof qilmasdan foydalanish hayotimizning asosiy mezoni bolishi shart. Suvdan oqilona foydalanish va muhofaza qilish tadbirlari dastavval suvlarni kommunal, qishloq xo'jaligi va sanoatda ehtiyotlab sarflash hamda ifloslangan suvlarni tozalashga qaytarishdir. Hozirgi vaqtda suv havzalarining ifloslanishidan saqlashning eng samarali tadbiri suvni chiqindisiz qayta ishlatish texnologiyasini joriy qilishdir. Chiqindisiz texnologiya deganda atrof-muhitga zararli moddalarni chiqarmaydigan yoki ular miqdorini juda kamaytiradigan majmua tadbirlar tushuniladi. Buning uchun suvdan foydalanishning yopiq usuliga o'tish juda muhimdir. Juda yuqori sifatli suvni talab qilmaydigan ishlarda suvdan qayta foydalanishni 90-95% ga yetkazish mumkin.

Suvni toza saqlashda ikki yo‟nalishdagi tadbirlar mavjud: Birinchisi, juda qat'iy sanitariya-injenerlik qoidalarni joriy qilish. Bunday qoidalar suv iste'mol qilinadigan joylardagina emas, balki suvni chiqarib yuboradigan joyda ham uning sifatini qattiq nazorat ostiga olish lozim. Suvni toza saqlash tadbirlarining ikkinchi yo`nalishi toza suvni tejash bilan boglangan. Bundan sanoat korxonalari va qishloq xo'jalik yerlarini sug'orishda suv sarflash me'yorini kamaytirish, isrofgarchilikka yo'l qo'ymaslik, sovitish ishlarida suv o'rnida havodan foydalanish, suvdan foydalanishda suvni qayta ishlatish, tozalash jarayonini takomillashtirish, tashlama suvlar chiqarmaslik tadbirlarini ko`rish muhimdir. Shu yerda yana bir karra yer usti suvlarini asosiy ifloslovchi sanoat korxonalariga: metallurgiya, kimyo, qog'oz-sellyuloza, neftni qayta ishlash korxonalarini ko`rsatib o'tish mumkin. Masalan, dunyoning ko`p joylarining yer usti suvlarining 80% ga yaqini neft mahsulotlari, 60% fenol va 40% og'ir metall qoldiqlari bilan ifloslangan, 20% kommunal xo'jalik oqovalaridandir. Bundan 25 yillar avval Yevro'pa mamlakatlari suvdan xo'jaliklarda tejamkorlik bilan foydalanish qo'mitasi tomonidan ―Suvning sifatini tekshirish va nazorat qilishning jamlangan uslubj‖ ishlab chiqilgan. Shu uslub ichida ―suvning biologik tahlit uslubi‖ alohida o'rin tutadi. Bu uslub: suvning tozaligi, sifati, kimyoviy tarkibi, unda uchraydigan suv o'simliklari, hayvonlari, organizmlar o'sishi, rivojlanishi va ularning iflos suvlarning tozalanishidagi biologik ahamiyati ko`rsatilgan; suvlarni tozalik yoki ifloslanganlik darajalarining ko`rsatilishi bo`yicha saprob, indikatorlik guruhlari, guruhlar ichidagi 1000 dan ortiq aniq indikator turlar belgilab, ularning ro'yxatlari keltirilgan. Yer usti oqar suvlarining tozaligi, sifatini aniqlashda bu uslub juda qo'l keladi. Bizning olimlar Chirchiq daryosi suvining tozalik va ifloslanish darajasini shu uslub bilan aniqlaydilar. Yer usti suvlarining tozaligi, sifati bo`yicha daryo suvlarining klassifikatsiyasi turli mamlakatlarda ishlab chiqarilgan, ifloslanish darajalari aniq ko`rsatilgan.

AQSh va Angliyaning sanoati rivojlangan shaharlarida oqib o'tadigan daryolarning ifloslanish darajasi va suvning sifati bizning sharoitga solishtirib o'rganish kerak. Suv qonunchiligi asoslarida suv havzalariga tashlama suv chiqaradigan hamma korxonalarda suvni tabiiy yoki sun'iy yo'l bilan tozalaydigan inshootlar qurish zarurligi ko`rsatilgan. Qonunga ko`ra, suv tozalash inshootiga ega bolmagan korxonalarning ishga tushirilishiga ruxsat berilmaydi. Markaziy Osiyo respublikalarida suv va suv boyliklarini muhofaza qilish ―Tabiatni muhofaza qilish‖ qonunida o'z aksini topgan. Orol dengizining hozirgi ekologik holati. Orol dengiziga quyiladigan Amudaryo va Sirdaryo suvlari hajmining kamayishi natijasida dengiz suv sathi 24 metrdan ham ortiq pasayib ketdi. 1960- 1965-yillardan boshlab juda katta maydon 30-45 km 2 qurib qoldi. Uning qirg'oqlari 150 km ichkarilab ketdi. Natijada ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va sanitar epidimiologik muammolar yuzaga keldi. Bu muammolarni hal qilishda bioekologik, tibbiy tozalik kabi bir-biriga bog'langan yo`nalishlar va muhit omillari, ayniqsa, haroratning dunyoviy o'zgarishi, atmosferadan tushadigan yog'in, tuproqning nam tutish qobiliyati hamda Orol atrofidagi fito-zoogenofondi va urn urn an tirik jonzotlar genofondining o'zgarish jarayonlarini inobatga olish shartdir (Ergashev, 2001). Farg'ona vodiysi va Mirzacho'l yerlarini o'zlashtirish, sug'orish jarayonida O'rta Osiyo hududining juda katta maydonlarida cho'llanish yuzaga keldi va bu jarayon tezlasha boshladi. Orol dengizi sathining keskin pasayishi natijasida yuz minglab km 2 dengiz tubi quridi va ochilib qoldi. Bu holat o'z vaqtida o'ylab- o'ylamasdan Amudaryo, Sirdaryo va ularning suvlari shaxobchalarini sug'orish uchun ishlatish natijasida yuzaga keldi va shu jarayon Orol atrofida ekologik holat, iqlimning keskin yomonlashishiga katalizator bo'ldi. Quyidagi jadvallardagi ma'lumotlar bunga yaqqol dalil bo'ladi. Ko`p yillik kuzatishlarning ko`rsatishi bo`yicha, Orol dengizining sathi 1971- 90-yillar ichida har yili o'rtacha 0,7 metrga, 1990-97-yillar 0,3, keyinchalik esa

yiliga 0,2 metr pasaygan. Taxminlar bo`yicha 2040-yilga kelib, Orol dengizi o'rnida bir nechta mayda sho'r ko`llar yuzaga keladi. Keyinchalik shu ko`llarning sathi 28 metrgacha pasayganda suvning sho'rligi yanada ortadi. 2065-yilga kelib, Orol dengizining sathi 30 metrga pasayadi, ko`llarda suv sathi 23 metrcha qoladi, ko`llarning maydoni 2700 km 2 qisqaradi. Sho'rxoklar hajmi 41 km 3 ni, suvning tuzligi esa 356 g/l gacha ko`tariladi. Olimlarning bashorati bo`yicha, Orol dengizi suvining sho'rligi 10 dan 356 g/l ga ko`tarilganda, tuzlarning hajmi 35,6 barobar ortadi, bug'lanish 0,25 barobar yiliga 1000 dan 730 mm gacha pasayadi. Kelajakda suvning sho'rligi ortishi (26,38 dan 36% ga), tuzlar hajmini yana 1,36 barobarga, suv yuzasining kamayishi natijasida bug'lanish 7 marta pasayadi, ya 'ni yiliga 750 dan 110 mm gacha kuzatiladi. Ma'lumki, oxirgi plestotsen davrida Amudaryo o'z suvini Sariqamish ko`li orqali Kaspiy dengizi va Orolga quygan. Shu vaqtda Orolning suv sathi 35-40 m ga yetgan, Qadimiy Orol Transgres davrida esa 60-73 m gacha ko`tarilgan. Hozirgi vaqtda mirabilit qatlami 48-265 sm qalinlikdagi loyqa tagida qolgan, 1425 km 2 maydonda tuzlar tarqalgan; umumiy maydoni 1950 km 2 da qalinligi 1 m dan ortiq tuzlar bo'lib, uning zaxirasi 3 mlrd. t ga yetadi. 1961-yildan boshlab Orol tez sur'atlar bilan quriy boshladi. 1997-yili dengiz sathi keskin pasaydi va chuqurligi 35,0-35,7 metr atrofiga keldi. Uning qurigan maydoni 34 ming km 2 dan ortib ketdi. Shu yerlarda to'plangan tenardit-mirabilit tuz qatlamlari 1 m chuqurlikni tashkil qilib, ularning maydoni 250 km 2 , tuz zaxirasi esa 80 mln. t dan ortiq. Ko`plab sho'rxok ko`llarning mineralizatsiyasi 240-350 g/l bo'lib, ulardagi galitning zaxirasi 32 mln.t atrofidadir. Kichik barxanli past-tekisliklarning aeratsiya hududida sui fat xlorid tuzlar zaxirasi 180-270 t/ga, baland barxanli joylarda 104 t/ga ni tashkil etadi. Orol, Mo'ynoq va Adjiboy ko`rfazlarining qurigan maydoni 1000 km2, shu yeming aeratsiya hududida tuzlar zaxirasi 2200 t/ga yetadi. Bu tuzlar o'zn avbatida quriyotgan Orol dengiziga ham to'g'ridan-to'g'rit a'sir qiladi. Dengizning hozirgi sho'rligi 55-58 g/l bo'lib, unga yuqori harorat (+35+40°C) ta'sirida o'tayotgan kuchli bug'lanish sabab bo'lmoqdadir.

Orol havzasi hududini keng miqyosda chang-to'zon tuz bilan qoplanish va zararlanish jarayoniga qo'shimcha, hududni atmosferadan radiofaol elementlar (Sr, C) simob va DDT kabi xavfli moddalar bilan ham zararlanishi aniqlangan. Jumladan, tuproqda DDT 15 dan 26 mkg/kg ga, Arnudaryo suvida 13 dan 16 mg/l, o'simliklar massasida 10 dan 17 mkg/kg, Orol suvida 7 dan 10 mg/l ga ko`paygan. Keyingi 20 yil ichida Orol suv sathining pasayishi hajmi va maydoni kamayishi, shu joyning issiqlik zaxirasi (54% ga) va qishda issiqlik balansining (93% ga) kamayishiga olib keldi. Orolbo`yida iqlimning o'zgarishidan haroratning yozgi va qishki kontrastlari, farqi keskin oshdi, sovuq vaqti qisqarib, havo namligi ham 3-5% kamayib, keyingi 10 yil ichida iyulning o'rtacha harorati 1960-yilga nisbatan 3-3,5°C ortgan. Orol atrofini o'rganishda dengizning qurigan tubidan ko`tariladigan qum-tuz aerozoli holatini o'ziga xos kuzatishni talab qiladi. O.E. Semenovning ma'lumotiga ko`ra, Orol bag'ridagi aerozolning hajmi 1985-yilda 20-30 mln.t ni tashkil qilgan. Shundan 200-300 ming tonnasi tuz bo'lgan. Orol dengizining joylashishi Orol dengizining qurigan va shamolning asosiy joyi Qozog ' iston qismidan katta hajmda qumning ko ` chishi , uchishi kuzatilgan . Jumladan , Lazerev orolidan dengiz suvining sathi 15 m ga pasaygan vaqtda yiliga 211001 t dan qum ko ` chgan , Borsa - kelmasdan 46186, Ko ` koroldan esa yijiga 217890 t qum dengizning qurigan

tubidan ko ` chib , shamol bilan havoga ko ` tarilgan . Ko`chgan qumlarning uchishi bo'ronning cho'zilishiga va shamolning tezligiga bog'liq bo'lgan. Eng uzoqqa, qumning 16 mkm kattalikdagi zarrachalari 900-3200 km gacha uchib borgan bo'lsa, zarrachalarni 90 mkm kattalikdagilari 170-1300 km uzoqlikkacha uchib yetgan (O.S. Galayeva, 1998). Yil davomida Markaziy Osiyo cho'llaridan atmosferaga ko`tariladigan aerozolning umumiy massasi 78 mln. ga yetadi. Shu jumladan, Qizilqum cho'llari va Qoraqumning Orolbo`yidan yil davomida havoga 25 mln. t aerozol ko`tariladi. Orolning qurigan tubida hosil bo'lgan dumaloq sho'rxoklar juda xavfli hisoblanadi. Bunday joylarning 1 m qalinligida 22% gacha tuz bor bo'lib, 30 ming ga maydondan yiliga 0,5 mln. t aerozol (19,2 t/ga) shamol bilan uchirilib ketadi. Mutaxassislarning fikricha, ko`chadigan aerozol hajmi 2,4 mln. t gacha yetishi va bu holat haddan ziyod xavflidir (T.E. Mavlonov va bosh. 1998). Orol dengizining hozirgi holati Akpetkin arxipelagida 260 ming gektarga yaqin maydonda tenardit-mirabilit boyligi bor. Yiliga tenardit 3,6 ming. t (225 t/ga) shamol bilan uchirib ketiladi.

Adjiboy va Mo'ynoq qo'ltiqlarining qurigan hududlari maydoni l00 ming gektardan ortiq bo`lib, u yerdagi tuz-chang 0,8 mln. t (8,3 t/ga) ni tashkil qiladi. Mo'ynoq va liltirbas yarim orollari o'rtasidagi qurigan tubning maydoni 100 ming ga bo`lib, shu yerdan yiliga 2 mln. t chang-tuz (14,1 t/ga) ko`chadi. Kelajakda bu jarayon 4-5 barobar ortadi va 10 mln. t (67,2 t/ga) ni tashkil qiladi, bu juda xavfli holatni yuzaga keltiradi. Uncha katta bo'lmagan nishabli tekisliklarda tuz-chang to'zoni hajmi 2,4 dan 5,5 mln. t ga (40,7 dan 91,7 t/ga) ortgan. Mo'ynoqning Shimoliy va Jiltirbas shimoli- sharqiy qismlaridagi mayda barxanli qumlar maydoni 120 ming gektar atrofida, balandligi 1,5-2 metrli barxanlar hududning 30% ini tashkil etadi. T.E. Mavlonov va boshqa olimlarning bergan ma'lumotiga ko`ra, turli barxanli kengliklarning o't bosishi asosan janubiy va janubi-g'arbiy yo`nalishlarda kuzatilib, bu jarayonning tezligi yiliga 100-120 metrni tashkil qiladi. Ammo bu yerlardagi tuz-chang, to'zonning yillik hajmi 11,3 mln. t (94,1 t/ga). Bundan 10-15 yildan keyin barxanlarning balandligi 4-6 metrga yetadi. Shu sababli, bu yerlardan ko`chadigan tuz-chang, to'zonining hajmi 4,5 ming tonnagacha (39,6 t/ga) kamaydi. Orolning janubiy va janubi-sharqiy qurigan qismi maydoni 10,8 mln. km, u yerdagi tuz- chang to'zonining umumiy hajmi 26,2 mln. t bo'lib, shundan 5,5 mln. tonnasi suvda eruvchi tuzdir. Bu ko`rsatkich asta-sekin o'sib boradi va 20-25 yildan keyin 52,9 mln. t, shundan 8,6 mln. tonnasi tuz bo'ladi. Quruq qum tuzli aerozolning yer betiga tushishi jarayoni tahlil qilinganda Amudaryoning deltasi Taxiatosh atrofiga yiliga 79 t/km 2 hajmdan aerozol tushsa, shimoliy Orolbo`yiga yiliga 45 t/km 2 , Sharqiy Orolbo`yi chetlari yuzasiga shu ko`rsatkichdan 1,5 barobar ko`p, ya'ni yiliga Amudaryo etak qismlariga 90-100 t/km 2 quruq aerozol tushadi. Kuzatishlardan ma'lum bo'ldiki, Orol atrofida mayda zarrachali tuzli aerozolning yuqoriga ko`tarilish chegarasi asosan 400-1000 metr bo'lib, 1200-2500 m balandlikda aerozol konsentratsiyasi kamaygan. Masalan, 150-1000 m balandlik orasida aerozol konsentratsiyasi 2250 mkg/ml ni tashkil qilsa, 1000-3000 m balandlikda jami 334 mkg/ml bo'lgan. Zarrachalarning 30 va 60 mkm hajmlari 1 km balandlikkacha ko`tarilsa, undan katta zarrachalar arang 0,1

km ga yetgan. Bu jarayonlar Orol dengizining relyef tuzilishi va g'arbiy shamollarning 12 m/sek tezlikdagi harakatiga bog'liqdir. Tuz-changli aerozolning tushish miqdori joyning yer usti tuziIishi, shamol harakati va tezligi, qishloq xo'jalik ekinlarining borligi hamda tuproqning namlik darajasiga bog'liqdir. Shu omillarga bog'liq holda bir gektar yerga 1,5-6 t tuz-chang tushsa, uning 170-800 kg, hattoki 1600 kg eriydigan Orol tubining qurigan joylarining tuzlaridir (Razikov, 1998). IImiy tadqiqotlaming natijalari ko`rsatishicha, Orol tubining qurigan joylaridan ko`tarilgan tuz-chang, to'zon tushgan joyga kuchli salbiy ta'sir ko`rsatadi, shu jumladan, qishloq xo'jalik ekinlaridan paxta, jo’xori, sholi, sabzavot, bog'dorchilik hamda tabiiy o'tloqzorlar, o'simliklarning o'sish va rivojlanishi, ularning hosildorligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Ekinlarning hosili yiliga 3-5% dan 15% gacha kamayadi. Qoraqalpog'istonda kuchli va o'rta sho'rlangan yerlar maydoni keyingi 20 yil ichida 38,5% dan 60-70% ga ko`paygan. Shu yerlardagi qishloq xo'jalik ekinlarining hosildorligi 1,5-2 barobarga pasaygan. Atmosfera yog'inlari bilan yiliga gektariga 150-300 kg tuz tushadi, yog'inlar suvining mineralizatsiyasi 30 dan 150 mg/l ni, Ustyurt atrofida 170 mg/l ni, Chimboy, Nukus, Xodjayli, Shumanay atroflarida 150-160 mg/l ni tashkil etadi. Tuproq yuzasi tuz qobiqlar bilan qoplanib, o'simlikning urug'dan o'sib chiqishini sekinlashtiradi. Orol bo`yidagi umumiy holat shundan iboratdir. Havoni chang-to'zon va tuz zarrachalari bilan to'yinganligi inson salomatligi, metallar zanglashi va yemirilishiga, elektr simlarining zararlanishi va uzilib ketishi kabi hollarda sodir bo'lib, bulaming hammasi xalq xo'jaligi uchun katta zarardir. Bu jarayonlar iqlimning keskin o'zgarishi, urbanizatsiya va sug'oriladigan yerlar maydonining kengayishi, Orol vohasida cho'llanish jarayonining kuchayishi bilan chambarchas bog'liqdir. Natijada ekologik omillar o'zgardi, o'rtacha yillik harorat 27°C gacha ko`tarildi. Suvning parsial bosimi (7,5 gPa) va nisbiy namlik (20%) o'smoqda. Bundan 30-35 yillar avval O'rta Osiyo daryolaridan suvni ko`plab olish boshlangan edi. Birinchi navbatda Sirdaryo va Amudaryo suvlari ekin

maydonlarini sug'orish, sanoat va turli xo'jalik ehtiyojlari uchun ishlatila boshlandi. Buning natijasida Orol dengizining suv hajmi, sathi va maydoni o'zgardi. Bu ekologik omillarning o'zgarishi o'z navbatida suv jonzotlarining tarkibi, soni, sifati va mahsuldorligi, umuman aytganda, Orol regionida butun tiriklikning tuzilishini tubdan o'zgartirib yubordi. 1968-1973-yillar Orolning janubiy Saribas, Abbas, Mo'ynoq, Adjibay qo'ltiqlari hamda dengizning ochiq qismining fitoplanktoni o'rganildi. Shu vaqtda nomlari qayd qilingan qo'ltiqlar bor dengizning ochiq qismida suvning chuqurligi 49-51 m edi. Tadqiqotlar natijasida to'plangan ilmiy materialni tahlil qilish jarayonida planktonda uchraydigan suvo'tlarning 664 tur va tur vakillari aniqlangan (A. Yelmuratov, A.E. Ergashev, 1970,1973). Keltirilgan 664 ta suvo'tlarning tur va tur vakillaridan 187 ta takson Orol uchun, 11 ta tur esa ittifoq hududiga birinchi marta keltirildi. Ularga Katagnimene pelagica. K. pelagica Var. capitata. var. major. Schirothrix fragilis va boshqa turlar misol bo'ladi. Orolning o'rganilgan qo'ltiqlarida suvo'tlarning eng ko`p soni - 484 tur yoz faslida uchragan, ularning eng kam soni qish faslida (204 ta tur) topilgan. Orolning janubiy qo'ltiqlari suvining mineralizatsiyasi 0,3-11,5 g/l atrofida bo'lib, shu ekologik omil asosida topilgan suvo'tlar chuchuk suvlarga xos (29 takson), chuchuk-ozroq sho'rli suvlarga xos turlar 304 ta, sho'rli suvlar uchun 226, dengizlarga xos 20 ta tur topilgan. Orolbo`yidagi cho'llanish dengizning oldingi qirg'oqlaridan 200 km gacha kengaydi va shu joylarda uchraydigan hayvonlar olamini degradatsiyaga uchrashiga sabab bo'ldi. Jumladan, shu hududda uchraydigan 178 ta hayvonlar turidan 38 ta tur saqlanib qolsa, 319 ta qushlar turidan 168 ta tur qolgan. Orolbo`yi to'qayzorlarining asta-sekin qurishi sababli, u yerlarda uchraydigan 60 dan ortiq gulli o'simliklar, ular ichidagi relikt va endemik turlar ham yo'qolib ketish xavfi ostidadir. Bunga sabab, shu yerlar iqlimining keskin o'zgarishi, ya'ni dengiz maydonining kichrayishi, suv sathining pasayishi, atrofida havo namligining kamayishi va sovuq davrlarning cho'zilishidir.

Yuqorida qayd qilingan salbiy ekologik omillar ta'siri natijasida hududda 300 ming km 2 maydonda ekologik fojia yuzaga keldi va bu holat Orolbo`yi aholisining ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga kuchli ta's ir ko`rsatdi. Shu sababli hozirgi kunning asosiy vazifasi - bu Orolbo`yi aholisini toza suv bilan ta'minlash va turli kasalliklar hamda aholi nochorligiga qarshi kurashishdan iboratdir. Shuni qayd qilish kerakki, Orolning ekologik fojiasi keyingi 40 yil ichida yuzaga keldi. Orol dengizining tabiiy muhitini yaxshilash, uning holatini tiklash uchun uzoq vaqt va katta mablag' kerak bo'ladi. Mablag'ning asosiy qismini jahon jamoatchiligi o'zz immasiga olishi kerak, sababi Markaziy Osiyo hududida joylashgan davlatlar og'ir iqtisodiy davrni kechirmoqdalar. Ma'lumki, 1994-yili 5 ta Markaziy Osiyo davlatlarining rahbarlari Orol hududida yuzaga kelgan ekologik fojiani yengish uchun moliyaviy boyliklami birlashtirishga qaror qilib, Orolni saqlab qolish xalqaro fondi (MFSA-OSXF) tuzildi, unda Orolni saqlash bo`yicha tayyorlangan dastur va loyihalarni mablag' bilan ta'minlash va hududdagi ekologik holatni yaxshilashdan iborat bo'lgan. Orol fojiasidan yuzaga kelgan noqulay holatni bartaraf etish ishlari BMT, Xalqaro bank va boshqa xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda olib borilmoqda. Mablag' ajratuvchi mamlakatlar besh Markaziy Osiyo davlat boshliqlari Orol bo`yicha ishlab chiqilgan aniq harakat dasturini ma'qullaydilar va qisman mablag' ajratishni o'z bo'ynilariga olib, dastur uchun 31 mln Amerika dollari ajratishni rejalashtirgan. Shundan 15 mln dollar ajratilib, u ekin maydonlari holatini yaxshilash, maktab, yashash joylari, suvni tozalaydigan inshootlar qurish uchun yo'naltirilgan. Orolbo`yida tabiiy holatni tiklash va muhofaza qilish borasidagi shu kunning asosiy vazifasi: l. Ko`p miqdorda tuz tutuvchi, iflos kollektor-zovur va boshqa suvlarning tozalanmasdan turib Orol havzasiga yuborilishini kamaytirish; 2. Hududning ekologik holatini inobatga olgan holda ekin maydonlarni sug'orish, sanoat va xo'jalik talablari uchun sarflanadigan suvlarni qat'iyan tejash va normada ishlatish;

3. Regional texnik va yem-xashak uchun mo'ljallangan o'simliklarni yetishtirishda kollektor-zovur suvlardan foydalanish; 4. Cho'llangan maydonlarda fitomelioratsiya ishlarini olib borishni tezlashtirish va kengaytirish yo`llari bilan Orolbo`yi yerlardan tuz-chang, to'zonning ko`tarilishini kamaytirishni maqsadga muvofiq deb bilish; 5. Hududda mikroiqlimni barpo qilish yo'li bilan biologik xilma-xillikni yaxshilashni yo'lga qo'yish. Saksovul o ʻ rmoni tuz va qumlarni ushlab qoladi Yaqin kelajakda bu tadbirlarni amalga oshirish Orol dengizi havzasida ekologik va ijtimoiy - iqtisodiy muammolarni yechishga imkon beradi va Osiyoda o ' ziga xos suv havzasini saqlab qolish borasida katta tadbirlarni amalga oshirishga asos yaratiladi .

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

Похожие

Suv resurslarini muhofaza qilish

Suv resurslarini muhofaza qilish 2

Suv resurslarini muhofaza qilish va oqilona foydalanish.

Tuproq resurslarini muhofaza qilish

Yer resurslarini muhofaza qilish