Yer resurslarini muhofaza qilish - Экология - Рефераты

Yer resurslarini muhofaza qilish

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

Yer resurslarini muhofaza qilish Reja: 1. Mineral va energetik resurslar va ulardan oqilona foydalanish yer osti qazilmalarining ahamiyati. 2. Yer osti qazilmaiarini qazib olishda atrof-muhitning ifloslanishi. 3. Yonilg`i energetik resurslari va ulardan samaraii foylanish. 4. O`zbekistonda tarqalgan mineral resurslar va ulardan samaraii foydalanish yo`llari. 5. O`zbekistonning yonilg`i-energetik resurslari va ulardan samaraii foydalanish. 6. Tuproqni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish. Tuproqlar va ularning biosfera hamda inson hayotida tutgan o`rni. 7. Tuproqlarga antropogen ta`sir va uning ekologik oqibatlari. 8. Yerlarni muhofazalash va ulardan oqilona foydalanish.

Insoniyatning dehqonchilik va qurilish faoliyatlari bilan shug'ullanishi natijasida tabiiy landshafti o'zgargan hududlar maydoni yildan-yilga oshib bormoqda. Hozirgi vaqtda quruqlikning 10-11% i haydab dehqonchilik qilinadigan va 2% i har xil inshootlar qurib band qilingan madaniy landshaftlarga aylantirilgan. Yevropada bu nisbat 30-10 %ni, Osiyoda 21 -22 %ni, Avstraliyada 5-2%ni tashkil qilsa, O`zbekistonda 12,5-6,5%ni tashkil qiladi. Quruqlikning 0,3%ida shaharlar joylashgan. Shaharlar maydoni Germaniya hududining 10%ini, Buyuk Britaniyaning 12%ini, O'zbekistonning 2,2 %ini egallaydi. Litosfera sathidan insoniyatning yashashi uchun zarur bo`lgan qishloq xo'jalik mahsulotlari (inshootlar qurishda foydalanishdan tashqari) va qazilma boyliklar qazib olishda foydalaniladi. Ochiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi 800 metrga, yopiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi esa 3-4 km. ga yetadi. BMT ning ma'lumotiga ko`ra, 1972-yilda dunyo bo`yicha 3231100 ming tonna ko`mir, 2646290 ming tonna neft, 600200 ming tonna temir rudasi, 75180 ming tonna boksit, 3660 ming tonna xrom rudasi, 7300 ming tonna mis, 3350 ming tonna qo'rg'oshin rudasi, 5430 ming tonna rux rudasi, 159200 ming tonna tuz, 118500 ming tonna fosforitlar va boshqalar qazib olingan. Yirik metallurgiya sanoat korxonalari atrofida landshaftlartning o'zgarishi, o'simliklarning qurib dashtga aylanishi yuz bergan, Yevropada birinchi marta qalmiqlar yerida 500 ming gektarli dasht paydo bo'lgan (u har yili 50 ming gektarga kengayib bormoqda). Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda quruqlikning 1/6 qismi kon, yo'l va har xil inshootlar bilan band boladi. Aholi sonining oshib borishi, qurilishlarning kengayishi dehqonchilikka yaroqli yerlarning kamayishiga sabab bolmoqda. Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda yerlaming unumdorligi 3,5-4% ga oshirilmasa, sayyoramizda yiliga 200 mln. tonna don yetishmovchiligi holati yuz berishi mumkin.

Mineral va energetik resurslar va ulardan oqilona foydalanish yer osti qazilmalarining ahamiyati. Yer osti qazilmalari o'simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslardan o'zining qayta tiklanish xususiyatlariga ega emasligi bilan ajralib turadi va tugaydigan tabiiy resurslarga kiradi. Insonlar qadim zamonlardan boshlab yer ostidan kerakli qazilmalarni qazib olib foydalanib kelganlar. Jamiyat tarixi ham asosiy ishlatilgan qazilmalar nomiga mos ravishda «tosh davri», «bronza davri», «temir davri» deb nom olgan. Vaqt o'tishi bilan insonlar sonining oshib borishi, shunga monand ravishda ular ehtiyojlarining o'sib qidirib topish va ishlatish hajmi ham ortib borgan. Yer osii qazilmalari jamiyat rivojida qishloq xo'jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishdan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Qazilma boyliklar deb yer qa`ridan qazib olinadigan qora rangli va nodir metall ma`danlari, turli xil yonuvchi resurslar (ko`mir, tabiiy gaz, neft, yonuvchi slanets, torf), kimyoviy xom ashyolar (tuzlar), qurilish materiallariga aytiladi. Biror-bir ishlab chiqarish sohasi yo'qki, unda yerdan qazib olinadigan resurslardan foydalanilmasa. Yer bag`ri kimyo, metallurgiya, energetika va boshqa qator sanoat korxonalari uchun xomashyo manbai hisoblanadi. Yerdan qazib olingan yonilg'i resurslarga deyarli barcha texnika va transport vositalari harakatlanadi. Qazilma boyliklardan olinadigan mineral va kimyoviy o'g'itlardan esa qishloq xo'jaligida keng foydalaniladi. Hozirgi kunga kelib insoniyat foydalanadigan mineral va tog` jinslarining umumiy soni 3500 dan ortib ketdi va har yili 120 milliard tonnadan ortiq foydali qazilmalar va turli tog' jinslari ishlatilmoqda. Yer osti qazilmaiarini qazib olishda atrof-muhitning ifloslanishi. Qazilma boyliklami qazib olish, tashish, qayta ishlash vaqtida atrof-muhit ifloslanadi. Minglab unumdor yerlar industrial dashtlarga aylanadi. Suv, havo, tuproq, o'simlik va hayvonot dunyosiga zarar yetkaziladi. Tog'-kon sanoati korxonalari faoliyati natijasida har yili kon usti jinslari, flotatsion boyitish chiqitlari, turli xil shlaklar hosil bo'ladi. Mineral xomashyolar ochiq (karyer) yoki yopiq (shaxta) usullarida qazib olinadi. Ochiq usulda qazib olingan qazilmalardan ancha to'laroq foydalanish imkoniyati

bo'lsa-da, atrof-muhitga ko`rsatadigan salbiy ta`siri yuqori bo'ladi. Bunday ta`sir doirasi yuzlab kilometrgacha boradi. Respublikamizda ochiq usulda qazib olinadigan konlar ko`p. Ularning chuqurligi 50-350 metrga yetadi. Konlarning ochiq usulda qazib olinishi surilmalarga sabab bo'ladi. Surilmalar kon yonbag'irlarida, karyer chuqurligi va ularning devor qiyaligi oshgan sari qiya yotgan tog' jinslari qatlamining surilishi hisobiga sodir bo'ladi. Bunday surilmalarni Qo'rg'oshinkon, Qalmaqir, Angren konlarida kuzatish mumkin. Yopiq usulda qazib olinadigan qazilmalar uchun sarf-xarajat yuqori bo`lishi bilan birga qazib olish jarayonida hozirgi mavjud texnologiyalarning takomillashmaganligi sababli foydali ma`danlarning 25% dan ortig'i yer ostida qolib ketadi. Konlarni ochiq va yopiq usulda qazish jarayonida chiqindilar yig'ilgan sun`iy tepaliklar bilan birga yer sathining cho'kishi, yoriqlar hosil bo'lishi sodir bo`ladi. Sathning cho'kishi ko`pincha yopiq usulda qazib olish jarayonida hosil bo'lgan bo'shliqlarni ustki va yon atrofdagi tog' jinslarining o'pirilib tushishi hisobiga sodir bo'ladi. Bunday cho`kishlar AQSHning Kaliforniya shtatida, San- Fransiskoda, San-Xaokin vodiysida, Mexikoda, Tokio, Osako shaharlarida, shuningdek, Kuzbassda, Qarag'andada, Volga bo'ylarida kuzatiladi. Bu hududlarda yer sathining cho'kishi hozirgacha o'rta hisobda 8-10 metrdan 20 metrga yetadi. Cho'kish oqibatida kanallar, binolar, gidrotexnik inshootlar buziladi. Qazilmalarni qazib olish chuqurligi oshgan sari suv saqlovchi qatlamlardan konga oqib kiradigan suv miqdori ham ortib boradi. Kon ichida va uning atrofida burg'ulangan quduqlar orqali minglab, millionlab m 3 suv kon tashqarisiga chiqarib turiladi. Natijada kon atrofidagi 10-20 km gacha bo'lgan masofalarda yer osti suvlari sathi pasayib, buloq va quduqlarning qurishiga sabab bo'ladi. Kon qazish ishlarida bir vaqtning o'zida yoki ketma-ket qisqa vaqt ichida 5-6 tonnadan 200-300 tonnagacha, ba`zan 500-1000 tonnagacha portlovchi moddalar ishlatiladi. Har bir m 3 tog' jinsini portlatish uchun 0,7-0,9 kg portlovchi modda ishlatiladi. Karyerlarda bo'ladigan portlatishlar atmosferaning katta miqdorda chang va gazlar bilan ifloslanishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda tog' jinslarini portlatish hisobiga atmosferaga

chiqarilayotgan chiqindilar hajm 1-2 million m 3 ga yetadi. Karyerlarda bir marotaba umumiy portlatish vaqtida atmosferaga 250 tonna chang va 5-6 ming m 3 zararli gazlar chiqadi. Bunda hosil bo`lgan chang bulutlari 3000 metr balandlikgacha ko`tarilib, shamol yo`nalishi bo'ylab 1-1,5 km gacha tarqaladi. Bulardan tashqari, tog' jinslarini tashish vaqtida atmosfera transport vositalaridan chiqadigan zararli gazlar va yo'llardan ko`tariladigan changlar bilan ham ifloslanadi. Oqibatda tuproq tarkibi o'zgarib, hosildorlik kamayadi, suv havzalari, dov-daraxtlar. parranda-yu darrandalar zarar ko`radi. Insonlar turli kasalliklarga chalinishlari mumkin. Masalan. Buyuk Britaniya tuproqlarida rux elemeti miqdorining va o'simliklarda molibdenning ko`payishi oshqozon-ichak va rak kasalliklarining ko`payishiga sabab bo'layotganligi aniqlangan. Tarkibida ko`p miqdorda selen elementi bo'lgan ozuqani iste`mol qilish odamlar sochi to'kilishiga, qo`ylarning tuyoqlari kasallanishiga ham sabab bo'ladi. Yonilg`i energetik resurslari va ulardan samaraii foylanish. Hisob-kitoblarga ko`ra, hozirga kelib, dunyo mamlakatlarining energiyaga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish uchun yerdagi organik yonilg'ilar zaxirasi taxminan 150 yilga, jumladan, neft 35-40 yilga, gaz 50 yilga, ko`mir esa 425 yilga yetishi aniqlangan. Ko`mir zaxiralari neft va gaz zaxiralaridan ikki marta ko`p. Olimlarning fikriga ko`ra. energiya manbalarining asosini tashkil qiluvchi neft va gazni tejab-tergab ishlatish uchun ulardan olinadigan sintetik mahsulotlar, turli xil xomashyolarni ko`mirni qaytaishlash hisobiga almashirish lozim. Qazib olish jarayonida texnologik jarayonida talab darajasida takomillashmaganligi natijasida ko`mirning 45 foizi, neftning esa 60 foizi yer bag'rida qolib ketmoqda. Neft konlaridan neftni to'la qazib olish kabi muhim vazifani hal etish uchun qatlamlararo bosimni oshirish, issiq suyuqliklar va elektr zaryadlari yordamida neftning qovushqoqlik hossasini kamaytirish usullarini qo'llash lozim. Energetik muammolarni hal etishning muhim yo`nalishlaridan biri gaz bilan birga olinadigan, ammo gaz quvurlarida tashish imkonini bermaydigan gaz kondensatlaridan foydalanishdir. Ulardan foydalanishning eng maqbul yo'li ularni dizel

yonilg'isigacha qayta ishlashdir. Kondensatlardan olingan dizel yonilg'ilarining toksiklik darajasi ancha kam bo'ladi. Bunday yonig`ilarga ishlagan avtotrasportlar so'ndirgichlaridan chiqadigan gazlar tarkibida konserogen moddalar odatdagi dizel yonilg'isidagiga nisbatan 30 foiz kam bo'ladi. Yaqin kelajakda benzin, kerosin va boshqa yonilg'ilarni ko`mir tarkibidan olish, shuningdek. noan'anaviy energiya manbalaridan va ikkilamchi energetik resurslardan keng foydalanishni yolga qo`yish rejalashtirilmoqda. Shu bilan birga mavjud energiya manbalari energiyasidan tejab-tergab foydalanish lozim. Ekologik xavfsiz bo`lgan energiya manbalari- suv elektrostansiyalaridir. Suv energetikasi uchun tog` va tog` oldi hududlarida joylashgan o`rta va kichik daryolardan foydalanish maqsadga muvofiq. Chunki tekislik bo`ylab oqadigan daryolarga qurilgan suv elektrostansiyalari tabiiy muhitga katta salbiy ta`sir ko`rsatadi. Masalan, Volga daryosiga suv elektrostansiyasi uchun qurilgan to`g`on ta`sirida daryoning suvi yon atrofga yoyilib, suv harakati ma`lum muddat to`xtagan, suvni o`zini-o`zi tozalash hossalari pasaygan, suv rangi va sanitar holati o`zgargan. Muhim yonilg`i-energetik resurslardan yana biri gidrotermal suvlardir. Ularning tabiiy issiq suvlaridan foydalanib uylarni va issiqxonalarni issiqlik bilan ta`minlash mumkin. Hamdo`stlik mamlakatlari hududida 50 dan ortiq shunday manbalar mavjud. Ulardan 60 million m 3 dan ortiq termal suvlar va 400 ming tonna atrofida bug` olish mumkin. Gidrotermal suvlar evaziga olinayotgan energiya hajmi 0,5 million tonna shartli yonilg`iga teng. Bu yer bag'ridan olinadigan issiqlik resurslarining bir qismini tashkil qiladi, xolos. Juda katta issiqlik zaxirasi yer qa`rida 4- 5 km chuqurlikda joylashgan. Bunday chuqirlikda tog' jinslarining harorati 200°C dan oshadi. Ma'lum miqdordagi suvni chuqurlikka haydab, issiq suvga aylantirish yo'li bilan gidrotermal elektr stansiyalari barpo etish mumkinligi isbotlangan. Milliardlab kilovatt arzon energiyani shamol yordamida olish mumkin. Ularning quvvati yer shari bo`yicha foydalanilayotgan elektr energiyasi 500 martadan yuqori ekanligi hisoblab chiqilgan. Bu kabi arzon va ekologik toza

energiya manbai hisobiga butun Rossiyaning energiyaga boigan talabini 20% ini ta`minlash mumkin. Hozirgi kunda Fransiya, AQSH, Daniya davlatlarida quvvati 2 MVt gacha, shamol g'ildiragi diametri 50-60 metr bo'lgan avtomatik boshqariladigan elektrostansiyalar barpo etilgan. Quvvati 1-3 kVt bo'lgan shamol energiya qurilmalaridan cho'ponlar va geologlarni vaqtinchalik yashash joylarini, chorvachilik majmualarini elektr energiyasi bilan ta'minlashda, binolarni isitishda. suvlarni chuchuklashtirishda keng foydalanishni yo'lga qo'yish lozim. Shamol dvigatellariga ishlaydigan kichik suv elek tro stan siy alari agrosanoat majmualaridagi energiya sarfini kamaytirishga yordam bergan bo'lar edi. Quyosh energiyasidan foydalanish. ya`ni quyosh energiyasini gelioqurilmalar yordamida elektr energiyasiga aylantirish imkoniyatlari cheksiz. Dunyoning bir qator mamlakatlarida, masalan, AQSHning Moxavi (Kaliforniya) cho'lida quyosh termodinamik elektrostansiyasi ishlab turibdi. Uning yordami bilan yiliga 355 MVt energiya ishlab chiqarilmoqda. Bu quvvat 0,5 million kishining energiyaga bo'lgan talabini qondirish uchun yetarli. Dunyo okeanlari suvlari sathining ko`tarilishi va qaytishi (tolqinlanishi) hisobiga elektrostansiyalar barpo etish ham energiya olishning samaraii yo'llaridan hisoblanadi. Hisob- kitoblarga ko`ra, dunyo okeanlari hisobiga 2,7 milliard kVt energiya olish mumkin. Bu energiya dunyo bo`yicha iste`mol qilinayotgan energiyaning 30 % iga teng. Tolqin elektr stansiyalarining ishlash tamoyili tolqinning potensial energiyasini kinetik energiyaga aylantirib. elektrogeneratorlari valini harakatlantirishga asoslangan. 1982-yilda birinchi marta Kolsk bo`g`ozi qirg`oqlarida tajriba uchun to`lqin elektrostansiyalari qurilgan. Keyinchalik bu kabi elektrostansiyalar AQSHda, Kanadada, Buyuk Britaniyada, Avstraliya, Janubiy Koreya va Hindistonda qurildi. Muqobil energiya manbalarni xalq xo`jaligining turli sohalariga keng joriy etish, yerning qayta tiklanmaydigan yonilg`i resurslaridan foydalanishni keskin kamaytiradi. Hisob-kitoblar shuni ko`rsatmoqdaki, noan`anaviy energiya manbalarining roli kamida 20-30 yilda seziladi. Hozircha ular mahalliy ehtiyojlarni qondirish uchungina iqtisodiy jihatdan o`zini oqlaydi. Bu o`rinda bioenergetika katta qiziqish uyg`otadi. Masalan, 1 tonna go`ngdan 1 sutkada 15 m 3 ga cha biogaz

olish mumkin. 1 m 3 biogaz bir litr suyultirilgan gaz yoki 0,5 litr yuqori oktanli benzin quvvatiga teng. Xitoyda biogaz ishlab chiqarish qurilmalaridan qishloq xo`jaligida keng foydalanilmoqda. Biogaz ishlab chiqarishning boshqa manbai - suv havzasi qirg`oqlarida suv o`tlari yetishtirish va ularni metan gazigacha qayta ishlashdir. 1000 gektar maydondagi suv o`tlaridan har yili shunday hajmdagi metan gazi olish mumkinki, uning issiqlik hosil qilish xususiyati 10000 tonna neftniki bilan teng. Benzinni tejash yo`llaridan biri, unga etanol va metanol qo`shishdir. Buning uchun maxsus ―energetik‖ madaniy o`simliklar (shakarqamish, qizilcha, kungaboqar va boshqalar) benzin tarkibiga qo`shiladi. Braziliyada avtotransportlarning aksariyati shu kabi yonilg`i aralashmalariga ishlaydi. Bunday aralashmalar qo'shilgan yonilg`iga ishlagan avtotransportlar nafaqat benzinni kam sarf qiladi, balki atrof muhitningzararli gazlardan ifloslanishini kamaytiradi. O`zbekistonda tarqalgan mineral resurslar va ulardan samaraii foydalanish yo`llari. O`zbekiston Respublikasi mineral xomashyo resurslariga boy. Uning hududida hozirga qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma konlari va ma`danlar namoyon bo`lgan istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral xomashyo turlarini o`z ichiga oladi. Shundan 60 dan ortig`i ishlab chiqarishga jalb etilgan. Boshqacha qilib aytganda, bu yerda 900 dan ortiq kon qidirib topilgan. Oxirgi 10 yil ichida 330 dan ortiq konlar ishga tushirilgan. Bular qimmatbaho, rangli va nodir metallar, neft, gaz, ko`mir konlari, fosforit va qurilish materiallari konlaridir. Bir qator foydali qazilmalar, chunonchi, oltin, uran, mis, tabiiy gaz, volfram, kaliy tuzlari, fosforitlar va kaolinlarning tasdiqlangan zaxiralari va istiqbolli rudalar topilgan hududlar bo`yicha O`zbekiston MDH dagina emas, balki butun dunyoda yetakchi o`rinni egallaydi. Masalan, oltin zaxiralari bo`yicha respublika dunyoda 4-o`rinda, urii qazib olish bo`yicha 7-o`rinda, mis zaxiralari bo`yicha 10-11- o`rinda, uran zaxirasi bo`yicha 7 -8 -o`rinda turadi. Shuni ham alohida ta`kidlash kerakki, sobiq ittifoq davrida ishga tushirilgan aksariyat konlardan to`liq foydalanishning ta`minlanmaganligi natijasida har yili tog`-kon

sanoatida 60 million tonnaga yaqin chiqindilar vujudga kelgan va ular 10 ming gektar unumdor yer maydonlarini egallagan. Konlarda rudaga boy bo`lgan tog` jinslari tarkibidan asosiy ―qaymog`i‖ olinib, foydali rudasi kam bo`lgan qatlamlar, yoldosh minerallar, keraksiz tog` jinslari sifatida kon atroflariga chiqarib tashlangan. Bu chiqindilar hozirgi kunda ham atrof-muhitning ifloslaninshiga sabab bo`lmoqda. Masalan, soatiga 5 km. tezlik bilan esgan shamol 1 m 2 chiqindi uyumlari ustidan 70 kg gacha chang zarrachalarini uchirib, havoni ifloslantirayotganligi aniqlangan. Hozirgi vaqtda tog`-kon ishlab chiqarish korxonalari tomonidan biosferaga yetkaziladigan zarar shu qadar yuqoriki, buning natijasida bir qator hududlarda ekologik salbiy oqibatlar kelib chiqayotganligi hech kimga sir emas. Masalan, O`zbekiston hududida tarqalgan unumdor yerlaming teng yarmi kuchli eroziyaga uchragan, o`simlik va hayvonot dunyosi katta zarar ko`rmoqda. Ayniqsa, chiqindixonalardan mayda zarrachalar yomg`ir, qor va daryo suvlari bilan yuvilib, atrof-muhitga tarqalishi juda xavflidir. Ular ichida margumush, simob, qo`rg`oshin, kadmiy, nikel, molibden, rux kabi zararli moddalar bo`lishi mumkin. Konlardan foydalanish, tog`-kon sanoati korxonalarida xomashyolarni qayta ishlash, chiqindilarni boyitish vaqtida chiqqan o`ta zararli moddalarning atrof-muhitga yetkazadigan zararlarini kamaytirish maqsadida bir qator tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Bunday tadbirlarga quyidagilarni kiritish mumkin: • me`yordan ortiq ifloslangan suvlarni daryolarga oqizishni taqiqlash; • qazish ishlari tugatilgan shaxta, karyer va jarliklarni chiqindilar bilan ko`mish; • chiqindilardan yo`l qurilishi yoki qurilish materiallari uchun xomashyo sifatida foydalanish; • tashlandiq yerlarni qayta tiklash (rekultivatsiya). O`zbekistonda tog`-kon sanoati rivojlangan tumanlarda buzilgan va nokerak jinslar bilan egallangan yerlarni rekultivatsiya qilish lozim. Kelajakda Respublikamiz bo`yicha 2-16 ming gektar yerni rekultivatsiya qilish ko`zda tutilgan.

Rekultivatsiya ikki bosqichda amalga oshiriladi: 1. Kon-texnik rekultivatsiya. 2. Biologik rekultivatsiya. Birinchi bosqichda yer yuzasi tekislanadi, holati yaxshilanadi va biologik rekultivatsiya davomida tuproq qatlami va o'simliklar tiklanadi. Shunday qilib, O`zbekistonda yer osti qazilmalaridan samaraii foydalanish uchun quyidagilarga asosiy e`tiborni qaratish lozim: • fan va texnika yutuqlariga tayanib, mavjud foydali qazilmalardan kompleks ravishda foydalanish va yangi konlarni ishga tushirishda keraksiz tog` jinslari miqdorini kamaytirishga erishish; • minerallardan ―qaymog`i‖ni ajratib oluvchi zavodlar emas, balki ular tarkibidan yo`ldosh elementlarni ham ajratib oluvchi korxonalarni barpo etish; • qazilmalarni qazib olish va tashishda isrofgarchilikka chek qo`yish; • keraksiz jins sifatida tashlab yuboriladigan va ishlab chiqarish chiqindilaridan foydalanish miqdorini yaqin kelajakda 30 million m 3 ga yetkazish; • qazilmalarni qazib olish va qayta ishlashning barcha bosqichlarida mineral va xomashyo manbalaridan to`la va kompleks foydalanishga erishgan korxonalarni iqtisodiy jihatdan rag'batlantirish. Aytib o`tilgan vazifalarni amalga oshirish borasida mustaqillik yillarida bir qator muvaffaqiyatlarga erishildi. Jumladan, ko`p yillar foydalanish natijasida Muruntov oltin koni atrofida katta hajmda tarkibidan oltini ajratib olingan mineral tog` jinslari uyumlari to`plab qo'yilgan edi. Bugungi kunda ana shu uyumlar Amerikaning ―Nyumont Mayning Korporeyshn kompaniyasi‖ ishtirokida eng yangi texnologiyalar jalb etilib, qayta ishlanmoqda. Muruntov oltin koni xomashyosidan oltinni tozalashda zamonaviy texnologiyasi joriy etilgan. Natijada oliy tovar ko`rinishiga ega bo'lgan, soflik darajasi ―to'rtta to'qqiz‖ ga teng asl oltin olinmoqda. Qo'ng'irotda Borsakelmas konining tuzlaridan kimyoviy usulda yuqori sifatli kalsiy va kaustik soda ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi. Angren ko`mir konidan ko`mir bilan birga juda qimmatbaho mineral xomashyolar: kaolin, ohaktosh, kvars qumlari, tosh qotishmalar va boshqa tog' jinslari qazib olinmoqda. Angren kaolinidan alyuminiy oksidi, o'tga chidamli materiallar, keramik qoplamalar,

pardozlash va mexlax plitkalari, chinni va fayans, elektr izolyatorlar, drenaj va kanalizatsiya quvurlari, qog'oz sanoati uchun to'ldirgich, oq va rangli sementlar, o'ta pishiq g'isht kabi mahsulotlar tayyorlash uchun xomashyo sifatida foydalanish mumkin. Hozirgi kunda Angren kaolinlarini ishga tushurish bo`yicha Olmoniya bilan O`zbekiston o`rtasida ―Kaolin‖ qo'shma korxonasi ish boshlagan. Bulardan tashqari, Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida mis, molibden rudalarini qayta ishlash, mis rudalari bilan birga uchraydigan noyob reniy va osmiyni ajratib olish, Jizzax viloyatining Uchquloch va Surxondaryo viloyatining Xondizi konlarida qo`rg`oshin va rux bilan birga uchraydigan mis, kumush, kadmiy, selen, oltin va indiyni kompleks ajratib olish, Respublika hududidan topilgan bir qator nodir va tarqoq holda uchraydigan metall konlaridan mis, polimetallar, uran va boshqa foydali qazilmalarni va yo'ldosh elementlarni ajratib olish, Respublika hududida mavjud bo'lgan 20 ta marmar, 15 ta granit va gabro konlarini, Markaziy Qilizqumdan topilgan fosforit konlarini ishga tushirish , Qashqadaryo viloyatidagi Tubakat va Surxondaryo viloyatidagi Xo'jaikon tuz konlari negizida tuzlarni kompleks qayta ishlash va bromli temir, magnezit, gips va boshqa materiallarni yo'l- yo'lakay olish uchun chet ellik investorlarni keng jalb etish ko`zda tutilmoqda. Jahon tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki, likvidlik darajasi yuqori bo'lgan foydali qazilmalarni o'zlashtirishga qaratilgan investitsiyalar katta-katta daromadlar keltiradi. Dunyoning yetakchi chet el kompaniyalari va firmalari hozirning o'zidayoq bu yo`nalishda faol qatnashmoqdalar. O`zbekistonning yonilg`i-energetik resurslari va ulardan samaraii foydalanish. O'zbekiston Respublikasi hududida qidirib topilgan gaz zaxiralari 2 trillion m 3 ga yaqin, ko`mir 2 milliard tonnadan ortiq, 160 dan ortiq neft konlari mavjud. Neft va gaz konlari asosan Ustyurt, Buxoro-Xiva, janubi-g'arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg`ona mintaqasida joylashgan. Qidirib topilgan zaxiralari respublika ehtiyojini tabiiy gaz bo`yicha 35 yildan ko`proq, neft bo`yicha esa 30 yilgacha qondirishi mumkin. O'zbekistondagi neft va gaz zaxiralarining qazib olinganlik darajasi bor-

yo'g'i 32% ni tashkil etadi. Qazib olinayotgan gazlar tarkibida etan, propan, butan va boshqa komponentlar mavjud bo'lib, ular polimer materiallar - polietilen, polivinilxlorid va boshqa moddalar olish uchun yaroqlidir. Tuproqni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish. Tuproqlar va ularning biosfera hamda inson hayotida tutgan o`rni. Sayyoramizning atigi 149 mln. km 2 maydoni quruqlik bo`lib, shundan 19 mln. km 2 yoki 13% igina insonlar foydalanish uchun yaroqli yerlar hisoblanadi. Quruqlikning tabiiy-tarixiy jarayonlarda o`zgargan yuza, g`ovak, unumdor qatlami tuproq deyiladi. Tuproq tabiatning muhim tarkibiy qismi sifatida, tog` jinslari, iqlim, o`simlik va hayvonot, relyef, vaqt, inson faoliyati kabi omillarning o`zaro murakkab ta`sirlashuvi natijasida vujudga keladi. Tuproq hosil bo`lishi o`ta murakkab va uzoq davom etadigan jarayon hisoblanadi. O`rta hisobda 1,5-2 sm qalinlikdagi tuproq qatlami hosil bo`lishi uchun 100 yil vaqt zarur bo`ladi. Tuproqlaming o`rtacha qalinligi 18-20 sm ni tashkil etadi. Ba`zi hududlarda bir necha millimetrlardan 1,45- 2,0 metrgacha yetishi ham mumkin. Tuproq tarkibidagi gumus, ya`ni chirindi miqdori uning muhim tarkibiy qismi bo`lib, qariyb barcha xususiyatlarini belgilab beradi. Gumus tuproq hosil bo`lishi jarayonida o`simlik va boshqa organizmlarning qoldiqlarini murakkab qayta o'zgarishi oqibatida hosil bo`ladi. U tuproqning turli tashqi fizik, kimyoviy va biologik ta`sirlarga bo`lgan barqarorligini ta`minlaydi. Tuproqning o`simlik va organizmlarni optimal yashash sharoitlari bilan ta`minlay olish xususiyati tuproq unumdorligi deyiladi. Tuproqlarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati aynan shu xususiyat bilan bo`g`liqdir. Unumdorlik tuproqning fizik, kimyoviy, agronomik, biologik xossalari va ekologik holati bilan uzviy bog'liq bo'lgan integral xususiyat hisoblanadi. Shuning uchun tuproq unumdorligini belgilovchi omil xossalarning soni bir necha o'ntaga yetadi. Bular qatoriga tuproqdagi gumus miqdori va sifati, namlik miqdori va holati, ozuqa moddalaming turi, miqdori va o'zlashuvchanligi, tuproq havosi, harorati, zichligi, g'ovakligi, turli moddalar bilan ifioslanganligi, mikrobiologik holati kabi xossalarni kiritish mumkin.

Tabiiy jarayonlarda va inson hayotida tuproqlarning o'rni beqiyosdir. U potensial energiyani, namlikni, ozuqa moddalarni to'plash, o'simliklar va boshqa ko`plab organizmlarni zarur hayotiy sharoitlar bilan ta`minlash kabi muhim xususiyatlarga ega. Bundan tashqari, u qariyb barcha elementlarning geokimyoviy akkumulyatori bo'lib, ularni suv va boshqa omillar ta`sirida yuvilib ketishidan saqlaydi. Tuproq juda ko`plab organizmlar uchun o'ziga xos yashash muhiti vazifasini bajaradi. Ayniqsa, quyi darajadagi mavjudotlar va hasharotlar hamda ko`plab hayvonlarning hayoti tuproq bilan chambarchas bog'liqdir. Bir gramm tuproqda 1,5 mln. gacha amyoba, infuzoriya, suv o'tlari kabi sodda organizmlar va 3 mlrd. donagacha mikrob va bakteriyalar yashashi mumkin. Tuproq biosferada kechadigan qariyb barcha jarayonlarda muhim komponent sifatida ishtirok etadi. Biologik (kichik) modda aylanishida, ekotizim va biosferaning barqarorligini ta`minlashda yetakchi o'rin tutadi. Uning ekologik ahamiyatlaridan biri shuki, u biosferadagi o'z-o'zini tozalash jarayonida asosiy rol o'ynaydi, atrof-muhitni ifloslovchi juda ko'plab moddalarga nisbatan tabiiy, universal, biologik adsorbent va neytralizator hisoblanadi. Tuproq iqtisodiy, hayotiy va ekologik ahamiyatiga ko`ra almashtirib bo'lmaydigan tabiiy resursdir. Hozircha amaliyotda o'simliklarni gidropon, akropon, plastopon kabi tuproqsiz o'stirish usullari mavjud bo'lsa-da, ilm-fan tabiiy tuproq o'rniga sun`iysini taklif qilishga qodir emas. Shuning uchun tuproqlarni muhofazalash va ulardan oqilona foydalanish eng dolzarb ekologik masalalardan biri hisoblanadi. Ekologik nuqtai nazardan tuproq tugaydigan, qayta tiklanadigan resurslar guruhiga mansub, ya'ni tegishli qulay sharoit yaratilsa tuproqlardan foydalanish imkoniyati cheksizdir. Yer yoki yer resurslari deyilganda quruqlikning har qanday yuzasi (maydoni) tushuniladi. Ammo bir ilmiy adabiyotlarda, jumladan, ekologiyada ham yer va tuproq bir- biriga yaqin ma`nodosh atama tarzida qo'llaniladi. Sayyoramizdagi yerlaming 3/4 qismi issiqlik yoki namlik bilan yetarlicha ta`minlanmaganligi oqibatida unumdorligi past yerlar hisoblanadi.

Insonning ko`plab ishlab chiqarish faoliyatlari yer resurslari bilan bevosita yoki bilvosita bog'liqdir. Ayniqsa, insoniyatning normal hayot kechirishi uchun zarur bo'ladigan eng muhim (oziq- ovqat, kiyim-bosh) hayotiy moddiy boyliklar yaratiluvchi agrar sohada yer asosiy ishlab chiqarish predmeti va vositasi vazifasini bajaradi. Xalq xo'jaligining qariyb barcha sohalari uchun esa makoniy bazis (asos) rolini o'taydi. Dunyo bo`yicha unumdor yerlarni kengaytirish imkoniyati ham juda katta emas. Ma`lumotlarga qaraganda dehqonchilik uchun yaroqli yerlar maydonining 2,5-2,7 mrd. gektargacha yetkazish mumkin, ammo bu juda katta kuch va mablag'ni talab etadi. BMT ma`lumotlariga ko`ra, hozir sayyoramizning har bir kishisiga (jon boshiga) o'rta hisobda 0,3 gektar haydalma yer to`g`ri kelmoqda, lekin, mutaxassislarning fikricha, hozirgi taraqqiyot darajasida bir kishiga oziq-ovqat yetishtirish uchun o'rtacha 0,4-0,5 gektar va uy-joy, kommunikatsiyalar uchun yana 0,1 gektar yer maydoni talab etiladi. Respublikamizda aholining 60 % dan ko`prog'i qishloq joylarida yashab, qishloq xo'jaligi bilan shug'ullanadi. Yalpi ijtimoiy mahsulotning 3/4 qismi agrar sohada yaratiladi. Respublikamizning umumiy maydoni 44,7 mln. gektar bolib, shundan 31 mln. gektaridan agrar sohada foydalaniladi. Ammo, ularning asosiy qismi (26,5 mln. gektar) chol-sahro (arid) mintaqalarda joylashgan unumdorligi past, suv bilan kam ta`minlangan, intensiv dehqonchilik uchun noqulay yerlardan iborat. Shuning uchun ulardan hozirda asosan mahalliy yaylov sifatida foydalaniladi, xolos. 13,7 mln. gektar maydon esa baland togliklar, suvliklar bilan band bo'lgan va boshqa shu kabi dehqonchilik uchun yaroqsiz yerlar hisoblanadi. Qishloq xo'jaligida foydalanilayotgan yerlaming atigi 4,5 mln. gektari haydalma yerlar bo'lib, shundan 4,2 mln. gektari sug'oriladigan yerlar hisoblanadi va mana shu maydonda yalpi qishloq xo'jalik mahsulotlarining 97%i yetishtiriladi. Respublikamizning har bir kishisiga o`rtacha 0,17 gektar sug`oriladigan yer maydoni to`g`ri keladi. Bu o'rtacha dunyo ko`rsatkichidan salkam ikki marta kamdir. Qiyoslash uchun bu boradagi ba`zi raqamlarni keltiramiz. Bu ko`rsatkich

Kanadada- 1,84; Amerikada-0,97; Fransiyada-0,32; Xitoyda-0,09; Yaponiyada 0,04 gektarni tashkil etadi. O`zbekiston hududining iqlimi, relyefi, litologik va gidrologik sharoitlari o`simlik va hayvonlarning turli-tumanligi turli xildagi (tip) tuproqlarning hosil bo`lishiga olib keladi. Cho`l-sahro mintaqalardagi tuproqlarning ko`p qismi sur-qo`ng`ir tusli va qumli tuproqlardan hamda qumli- cho`l, sho`rxok va taqir tuproqlardan tashkil topgan. Tog` oldi tekisliklari va adirlik mintaqalarda asosan bo`z tuproqlar tarqalgan. Tog`li mintaqalarda esa jigarrang, qo`ng`ir va o`rmon tuproqlari uchraydi. Bundan tashqari, daryo vodiylarida va boshqa sernam hududlarida gidromorf tipdagi o`tloqi, allyuvial tuproqlar tarqalgan. Respublikamizning yer resurslariga oid yuqoridagi ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, bizning sharoitda yerlarni muhofazalash va ulardan oqilona foydalanish favqulodda sotsial-iqtisodiy va ekologik ahamiyatga molik muhim masalalardan biridir. Tuproqlarga antropogen ta`sir va uning ekologik oqibatlari. Tuproq ma`lum darajada barqaror o'ziga xos tizim hisoblanadi, ammo surunkali va kuchli antropogen ta`sirga juda sezgir bo`ladi. Inson tuproqqa undan foydalanish, ya`ni haydash, ekin ekish, sug`orish, hayvonlarni boqish, texnik vositalarni qo`llash, mineral o`g`itlar va pestitsidlarni qo`llash jarayonlarida tazyiq o`tkazadi. Hozirgi paytdagi yer resurslari bilan bog`liq ekologik muammolarning negizida oziq-ovqat mahsulotlari va qishloq xo`jaligi xomashyolari miqdorini aholi jon boshiga nisbatan kamayib ketayotganligi va tuproqlarning ekologik holati yomonlashib borayotganligi yotadi. Bunday salbiy jarayonlaming bosh sababchisi tuproqlar degradatsiyasining kuchayishi va dehqonchilik yerlari maydonini qisqarib borishidir. Tuproqlar degradatsiyasi deyilganda tuproqlarni eroziya hamda deflyatsiyaga uchrashi, ikkilamchi sho`rlanishi, ifloslanishi, qashshoqlashuvi, botqoqlanishi, zaharlanishi kabi salbiy antropogen ta`sirlar natijasida

xususiyatlarini yomonlashuvi va uning oqibatida unumdorligini keskin pasayib ketishi va iqtisodiy jihatdan xavfli bo`lgan kompleks jarayonlar tushuniladi. Demak, degradatsiya ekologik va iqtisodiy jihatdan xavfli bo`lgan kompleks jarayondir. Hozirgi davrda dunyo bo`yicha degradatsiya va boshqa sabablar oqibatida yiliga 7 mln. gektar haydalma yer yo'qotilmoqda. Bundan tashqari yiliga millionlab gektar yaroqli unumdor yerlar sanoat korxonalari, suv omborlari, konlar, yollar, quvurlar o'tkazish, elektr va aloqa tarmoqlari, aerodromlar, aholi punktlari qurilishi kabi nodehqonchilik maqsadlarga ajratilmoqda. BMT ma`lumotlariga ko`ra dunyoda faqat shahar va yo'llar qurilishi uchun yiliga 300 ming gektar haydalma yerdan foydalaniladi. Tuproqlar eroziyasi deb tuproqning yuza unumdor qatlamlarini suv, shamol va boshqa antropogen ta`sirlar ostida yuvilib, uchirib ketilishi va yemirilishiga aytiladi. Eroziya jarayoni tuproqqa juda kuchli salbiy ta`sir ko'rsatadi. Uning natijasida tuproqning ko`p xususiyatlarini belgilovchi gumus va mayda kolloid zarrachalar miqdori kamayib ketadi, oqibatda tuproqning g'ovakligi, suv ushlash va o'tkazish, termik, zichlik, ozuqa moddalari, biologik faolligi, o'z-o'zini tozalash va tiklash kabi bir qator agroekologik ko`rsatkichlari yomonlashib, unumdorligi sezilarli pasayib ketadi. Eroziyada tuproq gumusining kamayishi tufayli tuproqning energetik zaxirasi kamayib ketadi. Bir gektar yerning bir santimetr gumusli qatlami yuvilib yoki uchirib ketilishi 167472 106 j energiya yo'qolishiga teng bo'ladi. Yuqorida qayd etilgan omillar tuproqlarning biosferadagi rolini pasaytirib, tabiiy barqarorlikning buzilishiga olib keladi. Bu esa o'z navbatida atrof-muhitda chuqur va ko`p hollarda tiklab bo'lmas darajadagi og'ir ekologik oqibatlarga olib kelishi mumkin. Eroziyadan nafaqat agrar soha, balki suv havzalari va sug'orish tarmoqlarini loyqa bosishi, ifloslanishi, suvlar sifatining buzilishi natijasida suv xo'jaligi. suv transporti. baliqchilik va energetika kabi xalq xo'jaligi tarmoqlari ham sezilarli zarar ko`radilar.

Yuz berish tezligiga ko`ra geologik (me`yorida) va antropogen (tezlashgan) eroziyalar farqlanadi. Geologik eroziya nisbatan sekin kechadigan tabiiy jarayon bo`lib, tupoq o`z-o`zini tiklashga ulguradi, ya`ni bu turdagi eroziyaning salbiy ta`siri birmuncha kamroq deyish mumkin. Antropogen yoki tezlashgan eroziya insonning dehqonchilik va boshqa ishlab chiqarish faoliyatlarini noto`g`ri amalga oshirish natijasida yuz beradi. Bu turdagi eroziya ko`pincha tezroq kechadi. Shu tufayli tuproq o`z- o`izini tiklab ulgurmaydi, oqibatda degradatsiya jarayonini avj olib, unumdorlik pasayib ketadi. Eroziya jarayonini keltirib chiqaruvchi omillarning turiga qarab, suv eroziyasi va shamol eroziyasi (deflyatsiya) kabi turlarga bo'linadi. Yerlarni eroziyalanish darajasiga, ya`ni eroziya ta`sirida gumusli qatlamni qanchalik qisqarganligiga qarab, kuchsiz, o`rtacha va kuchli eroziyalangan xillarga ajratiladi. Eroziya va deflyatsiya jarayonlari ro`y berishiga ko`ra quyidagi tabiiy va antropogen omillar sababchi bo`ladilar: Tabiiy omillar-yer yuzasi relyefining notekisligi, ya`ni past-baland, qiya va nishabliklarning mavjudligi, kuchli shamollarning tez-tez esib turishi, tuproqni o`z xususiyatlariga ko`ra eroziya yoki deflyatsiyaga moyilligi, tuproq yuzasida o`simlik qoplamining yetarli emasligi, yog`in-sochin miqdori va ularning yog`ish xarakteri kabilar. Antropogen omillar-nishabli yerlarda eroziyaga qarshi yetarli choralar ko`rmasdan foydalanish, sug`orish va yog`in-sochin suvlarini talab darajasida boshqara bilmaslik, yerlarni qiyalik bo`ylab haydash, ishlov berish va me`yoridan ortiqcha sug`orish, nishabli yerlarga ko`p ishlov beriladigan sersuv ekinlarni ekish, tuproqdagi gumus va boshqa ko`plab ozuqa moddalar miqdorini kamaytirib yuborish, o`simlik qoplamini me`yoridan ortiqcha yo`qotish, deflyatsiyaga moyil yerlarga noto`g`ri ishlov berish va ularni ochiq qoldirish, chorva mollarini noto`g`ri boqish, turli xalq xo`jalik bino va inshootlarini qurishda ekologik talablarga qat`iy rioya etmaslik va boshqalar. Suv eroziyasining gorizontal va bo`ylama yo`nalishda yuz beruvchi xillari bor. Eroziya jarayoni nishablik 0,5-1,0 dan yuqori bolganda ro`y bera boshlaydi. Gorizontal yuza bo'ylab yuz beruvchi eroziya deb tuproqni nishabli yuzalardan suv

ta`sirida nisbatan bir xil tezlikda yuvilishiga aytiladi. Bu xildagi eroziyada tuproqning yuvilishi uzluksiz yuz berib turishi oqibatida yer yuzidan katta miqdordagi tuproq massasi suv bilan chetga oqib chiqib ketadi. Natijada tuproq sekin-asta unumdorligini yo'qotadi. Bo`ylama eroziya deb nishablik yerlarda yog'in-sochin yoki sug'orish suvlarining torroq maydonda kuchli oqim vujudga kelishi tufayli tuproqni bo'ylama (tik) yo`nalishda yemirilishiga aytiladi. Bunda ko`pincha jarliklar hosil bo'ladi, shuning uchun bu xil eroziyani jarlanish deb ham yuritiladi. Jarlanish oqibatida yirik yaxlit yer maydonlari bir necha mayda bo'laklarga bo'linib ketadi. Natijada texnikadan foydalanish va boshqa agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish qiyinlashadi. Jarliklar tuproq-iqlim va antropogen sharoitlarga qarab yiliga 1-3 m. dan 8-25 m. gacha, ba`zan esa undan ham tezroq o'sishi mumkin. Ilmiy manbalarga qaraganda, bir gektar maydondagi jarlik atrofida kamida 2-3 gektar yerning agroekologik holati yomonlashadi. Ba`zi ma`lumotlarga ko'ra, so'nggi 100 yil mobaynida dunyo bo`yicha 2 mlrd. gektar yer eroziya tufayli ishdan chiqqan. AQSH da mavjud haydalma yerlaming 110 mln. gektari eroziya va deflyatsiyaga chalingan bo'lib, bu umumiy maydonning 48% ini tashkil etadi. Madagaskar orolidagi yerlaming 80%i, Chilining 72% yerlari eroziyaga uchragan. Respublikamizda barcha toifadagi yerlarni hisobga olganda tog' oldi hududlarining 50% ida eroziya sodir bo'lmoqda, 22 mln. gektardan ortiqroq bo'lgan cho'l-sahro o'tloqlarining qariyb hammasi deflyatsiya ta`siriga duchor bo'lgan. Eroziyaning irrigatsion eroziya, yaylov eroziyasi, mexanik eroziya, abraziya, sanoat eroziyasi kabi xillari ham mavjud. Irrigatsion eroziya nishablik maydonlarda yerlarni noto'g'ri sug'orish tufayli yuz beradi. Respublikamizdagi sug'orma yerlarning 700 ming gektarida irrigatsion eroziya keng tarqalgan. Bunday yerlarda paxta, g'alla va boshqa ekinlarning hosildorligi 10% dan 60% gacha pasayib ketishi kuzatiladi. Irrigatsion eroziya tog'lik, tog'oldi adirliklari va tog' etaklaridagi nishablik tekisliklarda, ya`ni bo'z tuproqli sug'orma mintaqalarda ko`proq uchraydi. Bunday eroziyaga duchor

bo`lgan maydonlar Farg'ona vodiysi viloyatlari, Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining tog`oldi hududlarida keng tarqalgan bo'lib, mamlakatimiz iqtisodiyoti va ekologiyasiga katta zarar yetkazilmoqda. Yaylov va o'tloq yerlarda chorva hayvonlarini me`yoridan ortiqcha boqish va o'simlik qoplamini qayta tiklanishiga yetarli sharoitlar yaratilmasligi natijasida yaylov eroziyasi ro'y beradi. Bunda yaylovlarning mahsuldorligi keskin tushib ketadi va bunday hududlarga xos ekotizimlaming funksiyasi izdan chiqadi. Dengiz, daryo, ko`l va suv omborlari kabi suv havzalarining qirg'oqlarini suv to'lqinlari ta`sirida yemirilishi abraziya deyiladi. Bu jarayonda ham suv havzalariga tutash yer maydonlarining qisqarishi, unumdorligining pasayib ketishi, turli ishlab chiqarish inshootlarining buzilishi kabi salbiy holatlar yuzaga keladi. Yo'llar, quvur yo'llari, elektr va aloqa tarmoqlari va boshqa sanoat obyektlarini barpo etish jarayonida tuproq qatlami yemirilib, buzilishi sanoat eroziyasi deb yuritiladi. Bu jarayon kuchli sanoatlashgan hududlarda qurilish tartib-qoidalariga yetarli darajada amal qilinmasligi oqibatida yuz beradi. Deflyatsiya yoki shamol eroziyasi jarayonida ham suv eroziyasi kabi hodisa yuz beradi, ya`ni tuproqning eng unumdor qatlamlari yemiriladi, ammo bu o'rinda yemiruvchi asosiy kuch suv emas, shamol oqimi hisoblanadi. Deflyatsiya tez-tez shamol esib turuvchi, yengil quruq tuproqli, o'simlik qoplami yaxshi rivojlanmagan hududlarda tez avj oladi. Uning nisbatan bir ma`romda uzluksiz ro'y beradigan kundalik deflyatsiya hamda qisqa vaqt ichida tez va kuchli yuz beradigan chang- to'zonli bo'ron kabi ikkita xili farqlanadi. Kundalik deflyatsiya tezligi birmuncha sekin, ammo nisbatan ko`p esadigan shamollar ta`sirida vujudga keladi. Bunda ko`pincha tuproqning o'ta mayin zarrachalari doimiy uchirib ketib turiladi. Oqibatda tuproq sekin-asta yemirilib, undagi gumus va boshqa ozuqa moddalaming miqdori kamayadi, bir qator agroekologik xususiyatlar yomonlashadi. Chang-to'zonli bo'ronlar esish vaqti qisqa, ammo tezligi yuqori (> 20-25 m/s) bo'lgan shamollar ta`sirida yuz beradi. Bu xildagi deflyatsiyada qisqa vaqt ichida yer yuzasidan katta miqdordagi turli o'lchamli tuproq zarrachalari, hatto o'simliklar

uzoq masofalarga uchirib ketiladi. Buning oqibatida tuproqlarga katta ziyon yetkaziladi. Deflyatsiya jarayoni dunyoning issiq quruq (arid) iqlimli hududlari: Afrika, Avstraliya va Osiyo qit`asidagi sahrolarda, Amerikaning cho'l-dasht mintaqalarida keng tarqalgan bo`lib, shu hududlarning ekologik holatini og`irlashtiruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Respublikamizdagi Qizilqum, Ustyurt, Qarshi va Markaziy Farg'onaning dasht-cho'llarida joylashgan 26,5 mln gektar yaylovli yerlar va 600 ming gektar sug`oriladigan yerlar deflyatsiyaga duchor bo`lgan. Bu jarayon ko`chma qumli cho'llarda, ayniqsa, Orol bo`yi mintaqasida ekologik holatni og'irlashtiruvchi asosiy xavfli omilga aylanib qoldi. Bu yerlarda deflyatsiya tufayli har gektar yerga to'g'ri keladigan tuzli chang- to'zonning o'rtacha yillik miqdori 520 kg ni tashkil etmoqda, ba`zi joylarda (Chimboy atrofida) esa bu ko`rsatkichning 500 tonnagacha yetishi ham kuzatilmoqda. Orolning qurishi natijasida ochilib qolgan 4 mln gektar tuzli sahro kuchli deflyatsiya o'chog'iga aylanib qoldi. U yerdan shamol ta`sirida yiliga 72 mln tonnagacha tuzli chang atmosferaga ko`tarilib, 500 km radiusida tevarak-atrofidagi yerlarga tarqalib og'ir ekologik muammolarni tug'dirmoqda. Tuproqlarning gekologik holatini og'irlashtiruvchi jarayonlardan yana biri sho'rlanishdir. Sh o 'lanish deb tuproqning o'simliklar o'sadigan yuqori qatlamlarida (2 metrgacha) ekinlar va boshqa organizmlarga zararli bo'lgan oson eruvchan tuzlami me`yoridan ortiqcha to'planishiga aytiladi. Tuproq sho'rlanishining asosiy tabiiy sabablari issiq, quruq iqlim, yog'in-sochin miqdorining bug'lanishdan kamligi, minerallashgan (sho'r) sizot (grunt) suvlarni yer yuzasiga yaqin (< 3m) joylashganligi va oqib chiqib ketishi qiyinligi kabilardir. Ba`zi hollarda shamol orqali tuzlarning uchirib kelinishi va tuproq hosil qiluvchi jinslar tarkibini oson eruvchan tuzlarga boyligi kabilar ham sabab bo'lishi mumkin. Tuproqni sho'rlantiruvchi tuzlar tarkibini ko`pincha natriy, kalsiy, magniy elementlarining sulfatli, xlorli, karbonatli tuzlari tashkil etadi. Ko'pchilik ekinlarga natriy xlorid, natriy karbonat, kaliy karbonat, magniy xlorid, kalsiy xlorid tuzlari kuchli zaharli ta`sir ko'rsatadilar. Sho'rlantiruvchi tuzlarning tarkibi va miqdoriga

qarab tuproq sho'rlanishining turi va darajasi belgilanadi. Sho'rlanish tufayli tuproqning bir qator xususiyatlari yomonlashadi, jumladan, ekinlarning hosildorligi keskin tushib ketadi. Masalan, hatto kuchsiz sho'rlangan tuproqlarda makkajo`xori hosili 40-50%, bug'doy-50-60% ga kamayib, sifati yomonlashadi. Tuproqning bino va inshootlarga zararli ta`siri kuchayadi. Ichimlik suvlari, oziq- ovqat mahsulotlari va havo tarkibida tuzlar miqdori ko`payib, inson va boshqa organizmlarga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bularning hammasi oxir-oqibatda hududning umumiy ekologik holati og'irlashuviga olib keladi. Dunyoning ko`plab mamlakatlarida, ayniqsa Osiyo va Afrikaning arid iqlimli mintaqalarida tuproq sho'rlanishi asosiy agroekologik muammolardan biri hisoblanadi. Sayyoramizda sho'rlanish tufayli yiliga 200-300 ming gektar sug'orma yerlar ishdan chiqib, atrof-muhitni ifloslovchi manbaga aylanib qolmoqda. Respublikamizning keskin-kontinental issiq, quruq iqlimi, tuproq yuzasidan namlik bug'lanishining yuqoriligi, o'ziga xos gidrogeologik va geomorfologik sharoitlari bir qator hududlarda sho'rlanish jarayoni uchun qulay sharoit tug'diradi. Masalan, tekislik va qisman tog'oldi mintaqalarda sho'r sizot suvlari yer sathiga yaqin joylashgan, yer yuzasidan namlikning bug'lanishi esa yillik yog'in- sochinlarga nisbatan nisbatan o'rtacha 3-8 marta yuqori. Bu hol tuproqning yuza (<2 m.) qatlamlarida sekin-asta zararli tuzlarning me`yoridan ortiqcha to'planib qolishiga, ya`ni sho'rlanishiga olib keladi. Ushbu jarayonga insonning noto'g'ri aralashuvi, ya`ni me`yoridan ortiqcha sug'orish, sho'r suvlardan foydalanish sizot suvlarni hududdan oqib chiqib ketishini yetarlicha ta`minlamaslik oqibatida uning yanada kuchayishi kuzatiladi. Bunday holatning vaqtida oldi olinmasa yerlaming qaytadan yoki ikkilamchi sho'rlanishi sodir bo'ladi. Respublikamizning Sirdaryo, Jizzax, Buxoro, Qashqadaryo viloyatlarida, Orolbo'y i va Markaziy Farg'onada bu kabi sho'rlashgan maydonlar katta hududlarni egallagan. Hozirgi kunda Respublikamizdagi dehqonchilik yerlarining 50% i sho'rlangan, jumladan, sug'orma yerlarning 1300 ming gektari ushbu ofatga duchor bo'lgan. Shundan 18 ming gektari nooqilona foydalanish oqibatida vujudga kelgan ikkilamchi sho'rlangan yerlardir.

Agrar hududlarning ekologik holatini og'irlashtiruvchi omillardan yana biri tuproqlarning ifloslanishidir. Ekologik ma'noda tuproqlarning ifloslanishini tuproqqa antropogen faoliyatlar tufayli turli yot modda va jinslarni, pathogen organizmlar va oqava suvlarning qo'shilishi oqibatida uning xususiyatlarining yomonlashuvi, sifatining buzilishi va unumdorligining pasayib ketishi kabi kompleks salbiy jarayonlar tushuniladi. Bu jarayonlarning ekologik jihati shundaki, ifloslanish oqibatida tuproqlarning biosferadagi asosiy funksiyalari izdan chiqadi va bunday tuproqlar o'zi atrof- muhitni ifloslovchi manbaga aylanib qoladilar. Ulm-fanning turli jabhalarida tuproqlar ifloslanishi, ifloslovchi moddalar turiga (og'ir metallar, pestitsidlar, gelmintlar bilan) ko'ra ifloslovchi tarmoq xususiyatiga (sanoatda, qishloq xo'jaligida, maishiy sohada) ko`ra, ifloslovchi birikmalarining xossalariga (kimyoviy, radiofaol) ko`ra, ifloslanishning hududiy ko`lamiga ko`ra (global, regional, lokal) turlarga bo'linadi. Tuproqlar odatda sanoat, energetika, agrar, qurilish, maishiy va boshqa sohalarning turli chiqindilari hamda mineral o'g'itlar va pestitsidlarning qoldiqlari bilan ko`proq ifloslanadilar. Sanoat chiqindilari bilan kuchli ifloslangan ―Sanoat dashtlari‖ o'rnida ko`pincha ekinlar yaxshi o'smaydi, chunki tuproqlarda mis, oltingugurt, molibden, rux, kadmiy, titan, bor, ftor kabi koplab elementlarning miqdori tabiiy holdagiga nisbatan bir necha marta ko`p bo'ladi, ya`ni moddalarning tuproqdagi tarkibiy va miqdoriy mutanosibligi (muvozanati) buzilgan bo'ladi. Tuproqlarning ishdan chiqishida metall, plastmassa, turli kimyoviy qoldiqlar, shisha, sopol holidagi qattiq noorganik chiqindilar ham sezilarli rol o'ynaydilar. Zararli moddalarning tuproqqa havo orqali kelib tushishi ham asosiy ifloslovchi omillardan biri hisoblanadi. Turli manbalardan havoga chiqarilgan tashlama (chiqindi)lar ma`lum paytdan keyin asta-sekin tuproq yuzasiga qaytib tushadilar, bunda shamol muhim rol o'ynaydi. Havo orqali ifloslanish tabiiy va antropogen omillar tufayli yuz beradi. Deflyatsiya, vulqonlar otilishi va turli kosmik jarayonlar bilan bog'liq ifloslanishni tabiiy ifloslanish, insonning turli ishlab chiqarish faoliyatlari bilan bog'liq ifloslanishni esa antropogen ifloslanish deyiladi.

Hozirgi paytda havoga antropogen yo'l bilan yiliga o'rtacha 1012 tonna tashlamalar chiqariladi, ular tarkibida Pb, Cd, Se, As, Ni, Hg, Cu, F kabi zaharli moddalar va zararli changlar tuproqqa tushib, uning xususiyatlarini yomonlashuviga olib keladi. Bunday ifloslangan tuproqlar o'simlik va chorva mahsulotlarini hamda suvlarni ifloslovchi, oxir-oqibatda esa insonlar salomatligiga kuchli ziyon yetkazuvchi manbaga aylanib qoladilar. Tuproqlarni eng ko`p ifloslaydigan soha agrar soha hisoblanadi, chunki bu sohaning asosiy ishlab chiqarish vositasi va predmeti millionlab gektar yer maydonlaridir. Bu sohada tuproqlarning ifloslanishi quyidagi uch jarayonda: mineral va organik o`g`itlarni qo`llash, pestitsidlardan foydalanish va chorvachilikda yuz beradi. Hozirgi paytda dunyoning ko`p mamlakatlarida dehqonchilikdan olinayotgan hosilning 40-60% i, ba`zi hollarda 70 % gachasi turli kimyoviy vositalarni, ya`ni mineral o`g`itlar va pestitsidlarni qo`llash tufayli olinmoqda. Bu, albatta, insoniyat taraqqiyotining zarur omillaridan biri hisoblansa-da, ulardan nooqilona foydalanish tuproq, suv, o`simlik va chorva mahsulotlarining ifloslanishi bilan bog`liq bo`lgan og`ir ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Mineral o`g`itlardan noto`g`ri foydalanish tuproqda azot, fosfor birikmalari va ba`zi (Sr 90 , Cr 13 , F 40 ) radiofaol moddalarning ortiqcha to`planishiga olib keladi. Bunday tuproqrarda yetishtirilgan o`simlik mahshulotlari va chorva ozuqalari inson hamda hayvonlar uchun xavfli miqdordagi azot, fosfor va radiofaol moddalar bilan ifloslanadilar. Ortiqcha azot. fosfor va kaliy o`g`itlari yuvilib suvga tushishi oqibatida esa suvlarning zaharlanishi va suv havzalaridan foydalanishni og`irlashtiruvchi evtrofikatsiya (ko`k-yashil suv o'tlarining avj olishi) jarayoning kuchayishi yuz beradi. Noto`g`ri foydalanilgan mineral o`g`itlar tuproqning muhim fizik va biologik xususiyatlarini yomonlashtiradi. Masalan, ozuqa ekinlariga me`yoridan ortiqcha notog`ri solingan fosforli o`g`it pichanda fosfor miqdorini 3-8 martachaga, azotli o`g`it esa nitrat miqdorining 2-10 martagacha ko`payib ketishiga olib keladi. Bu esa ozuqaning sifati buzilishiga, hayvonlarning mahsuldorligi pasayib ketishiga, hatto zaharlanishiga sabab bo'ladi. Azot o`g`itlar

noto`g`ri qo`llanilgan tuproqlarda yetishtirilgan o`simlik mahsulotlari (bodring, karam, sabzi, ko`katlar) da zararli nitratlarning miqdori RECHM dan bir necha barobar yuqori bo`lib, insonda gipoksiya (kislorod tanqisligi) va nitrozominlar bilan zaharlanish kabi og`ir kasalliklami keltirib chiqaradi. Agrar ishlab chiqarishda keng qo'llaniladigan kimyoviy vositalardan katta bir guruhi pestitsidlardir. Dehqonchilik va chorvachilikda kasalliklar, zararkunandalar va begona o'tlarga qarshi, defoliatsiya (bargni to'kish), desikatsiya (quritish), biostimulyatsiya kabi maqsadlarda foydalaniladigan turli kimyoviy moddalarni pestitsidlar deyiladi. Pestitsidlarning hozirgi paytda bir necha yuzlab xillari mavjud va ularning ko`pchiligi tirik organizmlar, jumladan, insonga nisbatan zaharli, mutagen, kanserogen va teratogen xususiyatlarga egadir. Pestitsidlarni qo`llash tufayli tuproqlar ularning qoldiqlari bilan ifloslanadilar. Ifloslangan tuproqlarda yetishtirilgan mahsulot va ozuqalardan juda oz miqdorda bo'lsa ham pestitsid qoldiqlarining bolishi inson va hayvonlar sogligiga katta zarar yetkazadi. Pestitsidlarning gerbitsidlar (begona o'tla rga qarshi); inseksidlar (zararli hasharotlarga qarshi); fungitsidlar (zamburugliarga qarshi); nematotsidlar (nematodalarga qarshi); fumigantlar (ombor va binolarga kimyoviy ishlov berishda qollanuvchi); defoliant va desikantlar (o'simliklar bargini to'kish va quritishda qollanuvchi); akaritsidlar (zararli kanalarga qarshi); biostimulyatorlar (ekinlar va chorva hayvonlarining o'sishini bosh qarishda qo`llanuvchi) kabi bir necha turlari mavjud. Bu turlarning har biri bir necha o'nlab xildagi preparatlarni o'z ichiga oladi. Pestitsidlarning tuproqdagi migratsiyasi asosan namlik va havo orqali, qisman esa mexanik tarzda (haydash jarayonida) yuz beradi. Ma`lum miqdori esa tuproqning o'ta mayda kolloid zarrachalariga singib ushlanib qoladi. Ularning tuproqdagi jarayonlar ta`sirida parchalanib yo'qolishi preparatning kumulyativ xossasiga, harorat, namlik, yoruglik, tuproqning mexanik tarkibi, chirindi miqdori kabi bir qator omillarga bog'liq bo'ladi. Odatda bu sekin kechadigan jarayon hisoblanadi. Ba`zi pestitsidlar borki, ular tuproq va atrof muhitda uzoq muddatlargacha o'zining zararli xususiyatlarini saqlab qoladi. DDT

(dixlordifeniltrixlormetilmetan), aldrin, geptaxlor, GXSG, margimush (AS) va simob (Ng) birikmalari ana shunday preparatlardan hisoblanadi. Masalan, DDT hozirgi paytda biosferaning hamma joyida, jumladan, barcha tirik organizmlar va inson tanasida doimiy uchramoqda. Ba`zi bir ma`lumotlarga qaraganda, uni biosferadagi mavjud miqdori 5 mln. tonnani tashkil etadi. Tuproqlarni xavfli darajada ifloslovchi moddalardan yana bir guruhi - qo'rg'oshin (Pb), kadmiy, (Cd), xrom (Cr), margimush (As), rux (Zn), simob (Hg), mis (Cu), ftor (F) kabi og`ir metallardir. Bu moddalaming tuproqda me`yoridan ortiqcha to'planishi tuproqning agroekologik xususiyatlarini va o'simlik mahsulotlarining sifatini yomonlashtirib yuboradi. Bularning ko`pchiligi kanserogenlik, teratogenlik va mutagenlik kabi xavfli xususiyatlarga ega. Yana bir xavfli tomoni esa bu moddalaming tuproqda tabiiy parchalanish orqali yo'qolishi juda sekin kechadi. Tuproqlarning og'ir metallar bilan ifloslanishi tarkibida ushbu elementlar bo'lgan rudalarni nooqilona qazib olish va qayta ishlash jarayonida, yer yuzasiga, havo va suvlarga turli chinindilarning tashlanishi, ba`zan esa fosforli va organik o'g'itlarni qo'llash, oqava suv cho'kmalaridan o'g'it sifatida foydalanish oqibatida ro'y beradi. Alyuminiy va fosforli o'g'it ishlab chiqarishda, keramika va shisha sanoatida tarkibida ftor bo'lgan ko`plab chiqindilar chiqariladi. Masalan, fosforli o'g'it ishlab chiqarishda chiqit hisoblangan fosfogips tarkibida 50-60 mg/kg gacha ftor bo'ladi. Xalq xo'jaligining turli sohalarida radiofaol moddalardan keng foydalanish oqibatida tuproqlarning radiofaol ifloslanishi kuzatilmoqda. Bunday ifloslangan tuproqlarda ko`pincha stronsiy-90, seziy-137, uran, radiy, toriy qisman ftor va kaliyning radiofaol izotoplari uchraydi. Asosiy ifloslovchi manbalar yadro qurilmalari, yadro qurollarini sinash, radiofaol rudalarni qazib olish va qayta ishlash, turli radiofaol avariyalar hisoblanadi. Masalan, Chernobildagi AES avariyasi 2,8 mln gektardan ziyod maydondagi tuproqlarni radiofaol moddalar bilan ifloslanishiga olib keldi. Bunday ifloslanishning ekologik xavfli tomoni shundaki, radiofaol moddalaming parchalanishi uchun o'nlab yillar zarur bo'ladi.

Tuproqlarning ifloslanishi, buzilib yemirilishi va ishdan chiqishida harbiy sohaning hissasi juda kattadir. Harbiy qurol- yarog'larni ishlab chiqarishda, sinash, qo'llash, baza va paligonlardan foydalanish jarayonlarida tuproqqa katta zarar yetkaziladi. Hozirgi paytda dunyo miqyosida tuproq, suv va havoni ifloslanishining o'rtacha 40% i harbiy soha hisobiga to`g`ri kelmoqda. Bu soha atrof -muhitni ifloslantiribgina qolmay, balki juda katta miqdordagi ishlab chiqarish kuchlari va mablag`larning behuda sarflanishiga olib keladi. Vaholanki, agar harbiy maqsadlarga sarflanayotgan kuch va mablag'ning bir qismini sarflash orqali ekologiya va tinchlik borasidagi juda ko`plab muammolarni hal etish mumkin. Tuproqlarning ifloslovchi yana bir manbai chorvachilik hisoblanadi. Bu tarmoqning atrof-muhitni ifloslashdagi o`rnini quyidagi qiyoslash orqali to`laroq tasavvur qilish mumkin. O'rtacha 35 ming yirik qoramollar boqiladigan chorvachilik komplekslarining atrof-muhitga ta`siri aholisi 400-500 ming bo`lgan sanoat markazining atrof-muhitga ta`siri bilan tengdir. Chorvachilik chiqindilari (go'ng, suyuq chiqindilar, oqava suv) tuproq va atrof-muhit uchun zararli bo`lgan azot, fosfor, kaliy, oltingugurt va boshqa birikmalarga boy bo`ladi. Bularning me`yoridan ortiqcha to`planishi tuproq, suv va havoning ifloslanishiga sabab bo`ladi. Bundan tashqari, chorvachilik chiqitlari ko`plab potogen mikroorganizmlarga (salmonella, ichterlama, kuydirgi) va gelmint (jigar qurti va boshqa) tuxumlariga boy bo`ladi. Shuning uchun bu tarmoq tuproqlarning biologik ifloslanishida yetakchi o'rinni egallaydi. Tuproqlarning biologik ifloslanishida chorvachilik bilan birga maishiy, sut, go'sht va terini qayta ishlash hamda biologik sanoat korxonalari chiqitlari ham muhim o'rin tutadi. Bu sohalarning chiqindi va oqava suvlari bilan tuproqqa juda ko`plab kasallik qo'zg'atuvchi mikroorganizmlar, gelmintlarning tuxumlari kelib tushadi. Ularning ko`pchiligi tuproqda uzoq muddatlargacha yashovchanligini saqlab qoladi. Tuproqning turli bakteriyalar, mikroblar, viruslar va gelmintlar bilan ifloslanishi undagi biologik muvozanatni izidan chiqaradi va uning sanitar- gigiyenik holatini yomonlashtiradi.

Tuproqning ekologik holatini belgilab beruvchi xususiyatlaridan biri uning zichligidir. Tuproqning zichligi uning suv, havo, issiqlik, ozuqa. mexanik va boshqa xossalariga, shu jumladan, unumdorligiga katta ta`sir ko`rsatadi. Dehqonchilik uchun tuproqning xossalari va ekin turlariga qarab o'rtacha optimal zichlik 1,10-1,25 g/sm 3 atrofida bo'lishi talab etiladi. Dehqonchilik va boshqa sohalarda og'ir texnikadan foydalanish, yerlarga noto'g'ri ishlov berish, sug'orish, gumusni kamayib ketishi, faqat mineral o'g'itlardan foydalanish, monokultura va boshqa shu kabi antropogen ta`sirlar natijasida tuproq me`yoridan ortiqcha zichlashadi. O'ta zichlashgan tuproqlarga ishlov berish og'irlashadi va ko'p energiya talab etiladi. Tuproqlarning agronomik ahamiyatga ega bo'lgan donadorlik xossalari buzilib, tuproqning g'ovakligi kamayib ketadi. Eroziya uchun qulay sharoit vujudga keladi, ekinlarning ildizi yaxshi rivojlana olmay, hosildorligi pasayib ketadi. Hozirgi paytda ko`plab mamlakatlarda tuproqlarning zichlashuvi katta iqtisodiy va ekologik ziyon keltirmoqda. Birgina AQSHning o'zida ushbu holatdan yiliga 1,8 mlrd. dollarlik zarar ko`rilmoqda. Rossiyada esa haydalma yerlarning qariyb 90% i o'rtacha va kuchli darajada zichlashgan. Ushbu holat deyarli barcha mamlakatlarda, jumladan, bizning respublikamizda ham kuzatilmoqda. Juda ko`plab eskidan sug'orib kelinayotgan, ayniqsa, og'ir va o'rtacha mexanik tarkibli yerlarimizda hosildorlikning pastligining asosiy sabablaridan biri, haydov osti qatlamlarini me`yoridan ortiqcha (1,35-1,50 g/sm 3 ) zichlashganligidandir. Yerlarni muhofazalash va ulardan oqilona foydalanish. Yuqoridagi bo'limlardan ma`lum bo`ldiki, turli antropogen ta`sirlar natijasida tuproqlarda bir qator salbiy o'zgarishlar ro'y berar ekan. Bu o'zgarishlar tuproqlarning asosiy xususiyati bo'lgan unumdorlikning pasayishiga va oxir- oqibatda esa tuproqning biosferadagi ekologik funksiyasini izdan chiqarib, og'ir ekologik va iqtisodiy muammolar yuz berishiga olib keladi. Bu o'z navbatida tuproqlarni muhofazalash va ulardan oqilona foydalanishni taqozo etadi. Yerlarni muhofazalash va ulardan oqilona foydalanish deyilganda ushbu maqsadlarga

qaratilgan tashkiliy, texnologik, iqtisodiy, huquqiy, muhandislik va boshqa chora- tadbirlar majmui tushuniladi. Tuproqlar eroziyasi va deflyatsiyasining oldini olish va ularga qarshi kurash yerlarni muhofazalashdagi markaziy masalalardan biri hisoblanadi. Eroziyaning oldini olishga qaratilgan tadbirlar quyidagi 4 ta guruhga bo`linadi. 1. Tashkiliy-xo`jalik tadbirlari. Bu guruhga yerdan foydalanish hududlarini to'g'ri tashkil etish, ya`ni yerlarning tuproq iqlim sharoitlari, qanday xildagi eroziyaga uchraganligi va eroziyalanish darajasiga qarab yerdan foydalanishning tabaqalashtirilgan rejalarini tuzish va ular asosida eroziya va deflyatsiyaga qarshi kurashish va uning oldini olish usullarini belgilashga oid chora-tadbirlar kiradi. Ular yer uchastkalaridan foydalanish maqsadlarini aniqlash, ekinlar turi va ularning o'zaro nisbatini belgilash, sug'orish, o'g'itlash qoidalarini belgilash, ishlov berish va ekin o'stirish texnologiyalarini (texnologik xarita) tuzish, chorva hayvonlarini boqishni tartibga soiisn, denqoncniiik mashinalarini tanlash kabi bir qator tashkiliy-xo'jalik ishlarini o'z ichiga oladi. Masalan, ko`p yillik o'tsimon ekin (beda) bilan qoplangan tuproqning eroziya ta`sirida yuvilishi 0 ga teng deb olinsa, bir yillik kam ishlov talab ekinlar (bug`doy, ozuqa o`tlari) o'stirilgan tuproqlarda yuvilish 4-5 marta, ko`p ishlov talab ekinlar (g`o`za, makkajo'xori, kartoshka) o`stirilgan tuproqlarda yuvilish 25 marta yuqori bo'ladi. Eroziyaga moyil yengil (yengil qumoq, qumloq, qumli) tuproqlarda ko`p yillik o'tsimon ekinlar hissasi 50% atrofida bo'lishi yaxshi samara beradi. 2. Agrotexnik tadbirlar. Bu guruhga yer yuzasining tuzilishi (relyefi) va tuproqlarning boshqa xususiyatlariga mos ravishda eroziyaga qarshi qo'llaniladigan agrotexnik tadbirlar kiradi. Yerlarni nishablikka nisbatan ko`ndalangiga haydash va ishlov berish, uni chuqur qilib, ag'darmasdan, yuzasida o'simlik qoldiqlarini qoldirib haydash, ko`ndalang nam tutuvchi egatlar barpo etish, ko`p yillik yoki serildiz o'simliklardan ko`ndalang himoya mintaqalari barpo etish, tuproqning optimal g'ovakligi va suv o'tkazuvchanligini ta`minlash, sug`orishda egatlar uzunligi, suv sarfi va sug'orish usullarini to`g`ri belgilash, yomg'ilatib, tomchilatib, yer ostidan sug`orish usullarini qo'llash, o'g'itlash norma va muddatlarini to'g'ri

tashkil etish, organik o'g'itlardan ko'proq foydalanish, tuproq yuzasini mustahkamlovchi kimyoviy vositalarni qo'llash, ekinlarni plyonka ostiga ekish, o'simlik qoldiqlaridan yaxshi tozalash, bo'ychan, zich o'sadigan ekinlardan shamolga qarshi kulislar vujudga keltirish, sershamol mavsumlarda tuproq yuzasini nam saqlash, ekin qatorlarini shamolga ko`ndalang joylashtirish va boshqa yuqori unumli agrotexnik tadbirlarni o'z vaqtida qo'llash orqali eroziya va deflyatsiyaga qarshi yuqori samaraga erishish mumkin. 3. O'rmon-meliorativ tadbirlar. Bu guruhga tuproqlarni eroziya va deflyatsiyadan himoyalovchi o'rmonzorlarni saqlab qolish va yangidan barpo etish, jarliklar kengayishining oldini oluvchi daraxtzorlarni vujudga keltirish, shamolga qarshi ihotazorlar barpo etish, qumliklarni ko`chishdan saqlovchi va mustahkamlovchi o'simlik qoplamini shakllantirish, suv havzalarini himoyalovchi daraxtzorlarni barpo etish va boshqa texnologiyalarni jalb etish.

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

Похожие

Suv resurslarini muhofaza qilish

Tuproq resurslarini muhofaza qilish

Suv resurslarini muhofaza qilish

Suv resurslarini muhofaza qilish 2

YEr osti boyliklarini muhofaza qilish