Диннинг келиб чиқиши ибтидоий жамиятдаги динлар - Основы религиоведения - Рефераты

Диннинг келиб чиқиши ибтидоий жамиятдаги динлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93 KB

Диннинг келиб чиқиши ибтидоий жамиятдаги динлар Режа: 1. Диннинг келиб чиқиши 2. Ибтидоий жамиятдаги дастлабки динлар 3. Магия (Сеҳргарлик) 4. Политеизм ( Кўп худолик)

Диннинг келиб чиқиши Юқорида айтиб ўтилганидек, «Диншунослик асослари» динларнинг тарихини ҳам баён этади. Аввалги мавзуда диннинг моҳияти кўрсатиб ўтилди. Фалсафий жиҳатдан ҳар қандай ҳодиса ўзининг сабабларига эга бўлиб, маконда рўй беради. Дин ва унинг тарихи ҳам бу назарий қоидага бўйсинади. Диннинг дунёвий илмий изоҳига кўра, у ерда пайдо бўлган. Одамлар ҳаёти билан боғланган, жамиятда амал қилади, кишилик тарихи билан алоқада яшайди. Диннинг турли тарихий шакллари мавжуд. Турли диний манбаларда дин азалдан мавжуд бўлиб келган, худо эса ҳамма нарсаларни: осмон ва Ерни, коинотни, барча одамларни, мўъжизавий йўқликдан бор қилиб яратгани айтилган. Демак, диннинг тарихи жамият тарихидан аввал бошланган, деган хулоса келиб чиқади. Илмий адабиётларда кўрсатилишича, диннинг тарихи 50-40 минг йилдан кўп эмас, жамиятнинг тарихи эса 3 миллион йилдан зиёд. Демак, у тарихий ҳодиса, дин ибтидоий жамиятнинг қуйи босқичида келиб чиққан. Биз бу иккинчи қарашни анализ қилсак, диннинг пайдо бўлишидан дарак берадиган археологик ва этнографик ашёвий далилларга мурожаат этмоғимиз керак. Археология фани одамлар яшаган турли тарихий даврларда ер остида қолиб кетган қадимий манзилгоҳларни ковлаб топади, улардан уй-рўзғорга, зеб- зийнатга, иш қуролларига , кийим кечакларга, меъморчиликка, санъатга оид турли буюмлар, ноёб топилмаларни аниқлайди-лар, баъзан кўҳна қабрлардан дафн қилиш қоидалари, қабрдаги жасад ёнида ов қуроллари, еб-ичиш идишлари, тақинчоқларга ҳам дуч келинган, баъзан эса қуш ва ҳайвон- ларнинг, афсонавий маҳлуқларнинг, фаришта, маъбудаларнинг ҳайкаллари, турли нарсалардан ясалган шакллари, ниқоблар топилганки, уларнинг айримлари диний мазмунга эга бўладилар. Масалан, Наманган вилоятининг Поп шаҳридаги «мунчоқли тепа» деган қадимги манзилгоҳдан 1984 йилда археологлар бир нечта қабр топдилар. Жасадлар эрамиздан аввалги II-I асрларга оид бўлиб, улар ов қуроллари, овқат идишлари, зеб-зийнат буюмлари билан бирга дафн этилгани маълум бўлди.

Демак ўша даврларда одамлар «у дунё»да қайта тирилишга, унда яна яшашларига ишонганлар, яъни ўша даврдаги кишиларда диний онг мавжуд бўлган. Этнография фани уруғ-қабилалар, элат ва миллатларга хос бўлган турли урф-одатлар, расм-русумлар, маросимий удумларни, улардаги тартиб- қоидаларни, этнографик жиҳатдан аҳамиятга эга бўлган кийимлар, рақс ва қўшиқлар, юз ниқоблари, озиқ-овқат турларини ўрганади. Ушбу фан ҳам диний урф-одатларга оид кўпгина маълумотлар тўплаган. Дин жамият ҳаётидаги меҳнатнинг овчилик, чорвачилик, деҳқончилик, ҳунармандчилик каби тарихий турлари, одамларнинг касб-кори билан боғлиқ ҳолда ҳам шаклланиб борган. Пирга сиғиниш шу тариқа пайдо бўлган. Оиланинг ҳомийси ҳисобланган маъбудаларга сиғиниш рўй берган. Омад ҳомийси Фортуна, бахт келтирувчи Хизр тўғрисидаги ривоятлар ҳам ана шундай вужудга келган, Ўтиб кетган авлодлар руҳига сиғиниш энг қадимги диний тасаввурлардан ҳисобланади. Ишлаб чиқаришнинг пастлиги, меҳнат қуролларининг ни-ҳоятда соддалиги, дунё тўғрисида, ҳатто одамнинг ўз анато-мияси ва физиологияси, руҳий ҳолатлари тўғрисидаги билимларнинг камлиги кишиларнинг табиат кучларига тўла қарамлиги, улар олдида қўрқув, ожизлик, ибтидоий кишилар онгида турли-туман афсонавий диний тасаввурларни келтириб чиқарган. Одам ўз ожизлигини сезгач, ўз аҳволини англаб етган вақтдагина, шу ночорликни енгиб ўтишга мададкор илоҳий кучларга эҳтиёжни ҳис- туйғусида сезиб олгачгина дин келиб чиққан. Атрофдаги барча нарсалар турфа рангларга, хосса-хусусиятга, мукаммалликка эга бўлишдан ташқари, йил фасллари, тун ва куннинг ранг- баранг тарзда намоён бўлиши, ой шаклларининг ўзгариши, юлдузларнинг тун бағрида гўзал ярқираб туриши, уларнинг ҳар хил шаклларда кўриниши, осмоний жисмларнинг учиб юриши, ўсимлик ва ҳайвонларнинг чиройли қиёфаларда мавжуд бўлиб яшаши, вулқонларнинг отилиши, ер бағрида маъданли шифобахш сувларнинг чиқиб туришлари, одамнинг кўриш,

эшитиш, там, маза, ҳидларни ажратиш каби сезги аъзоларининг мутаносиб тарзда мавжуд бўлиши, одамнинг тушида ғаройиб вокеаларни кўриши каби ҳолатларни диний адабиётда тўғридан-тўғри худонинг қудрати, ажойиб усталик билан яратиб қўйганига ишончли далиллардир, деб талқин этилади. Фанда эса булар табиий танланиш, яшаш учун курашда шаклланган табиий оддий объектив ҳодисалар деб ҳисобланади. Динларнинг келиб чиқиш тарихи ҳозиргача тўла, аниқ очилмаган илмий муаммолардан бири дейиш мум-кин. Ибтидоий жамиятдаги дастлабки динлар Энг қадимги динлар табиат кучларини илоҳийлаштириш асосида келиб чиққан бўлиб, уларда худолар, пайғамбарлар, илоҳий ривоятлар шаклланган эмас эди. Лекин бошиданоқ ўша динларда табиатдаги ҳайвонларни, ўсимликларни, айрим дарё-лар, тоғлар, осмон жисмлари, авлодлар руҳини илоҳийлаш-тириш, уларга бағишланган турли маросимлар мавжуд бўлган. Ўша даврда тотемизм, анимизм, фетишизм, зардўштий-оташпарастлик, магия (сеҳргарлик) динлари келиб чиққан. Тотемизм Тотемизм сўзи Америка ҳиндуларининг «О тотем» деган сўзидан олинган бўлиб, ўзбек тилида бу сўзнинг маъноси «унинг уруғи, қариндоши» демакдир. Тотемизм дини овчилик ва чорвачилик билан шуғулланган уруғ ва қабилалар орасида пайдо бўлган энг дастлабки дин эди. Маълумки, одамлар тирикчилиги ибтидоий жамиятда дастлабки даврларда табиатда мавжуд бўлган ўсимликларга ва ёввойи ҳайвонларни овлаб истъемол қилишга боғлиқ эди. Овчилар энг кўп овлаган ҳайвон ёки қушларни, жониворларни алоҳида ҳурмат қилганлар. Аста-секин одамлар ўз уруғ-авлодлари ана шундай ҳайвонлар билан қон-қариндош бўлган, ҳатто шу ҳайвонлардан келиб чиққанмиз деб, ўйлаганлар.

Тотем ҳисобланган ҳайвон ёки ўсимлик одамлар уруғининг ҳомийси деб, тотемнинг «ёрдамига» кўз тикканлар, рақс сеҳри билан, баъзан эса маросимлар қилиш йўли билан тотемга таъсир қилиш мумкин деб тасаввур қилганлар. Масалан, махсус маросимда тотем ҳисобланган ҳайвонни сўйиб, унинг қони ва гўштидан табаррук ва муқаддас таом сифатида истеъ-мол этишган. Бундан асосий максад тотем билан қон-қариндошликни янада мустаҳкамлаш бўлган. Ов кўп бўлган вақтларда тотем-ҳайвонни «хурсанд» қилиш, унга миннатдорчилик рамзи сифатида юзларига ўша ҳайвоннинг расми солинган ниқоб кийиб, терисини ёпиниб, сирли рақсга тушишган, ўша ҳайвоннинг юриши, ётиши сакрашига монанд ҳаракатлар қилишган. Овлари ўнгидан келмай қолган пайтларда эса тотемни савалаб, жазолаш маросими ўтказишган. Бу маросимларни ўтказишдан асосий мақсад тотемнинг куч- қуввати уруғ аъзоларига ўтиб, келажакда ҳам тотем уруғнинг ҳомийси бўлиб қолишига эришмоқ бўлган. Тотем бўлган ҳайвон ёки қушлар, ўсимликлар турли минтақаларда, турли уруғларда турлича булган. Кўпинча кен-гуру, туяқуш, айиқ, шер, йўлбарс, маймун, сигир, тоғ эчкиси, балиқ, илон, ҳакка, қалдирғоч, фил, ҳўкиз, от, хўроз, бургут, кийик, мусича кабилар тотем ҳисобланган. Уруғлар номи тотем бўлган ҳайвон, қуш ёки ўсимлик номи билан аталган. Ҳозир австралиялик туб-жойлик аҳоли уруғлари кенгуру, оқ хўроз, қора ҳўкиз деб номланади. Америкадаги ҳинду уруғлари Катта Илон, Бургут кўз, Қора сиртлон каби номлар билан аталган. Ўзбек ва тожик халқлари орасида от, ит, мушук, лайлак, мусича, қарға, қалдирғоч, илон каби ҳайвон ва қушлар тўғрисида турли диний мазмундаги ривоятлар мавжудки, бу ҳам тотемизм қолдиғи ҳисобланади. Рим шаҳрини қурган ака-ука Ромул ва Румулларни ит эмизиб катта қилган, деган афсона асосида Рим шаҳрида она итга ҳайкал ўрнатилган. Рига шаҳрида эса хўрозга ҳайкал ўрнатилган, чунки латиш қабиласига ҳужум қилаётган душман ҳақида ана шу хўроз хабар қилиб, қабилани душмандан сақлаб қолган, деган ривоятлар бор.

Россияда подшоҳ Романовлар сулоласи ҳукмронлик қилган даврларда давлат миллий байроғида бургут расми бўлган. Буларнинг барчаси тотемизм билан боғлиқ. Тотемизм дини ўзидан кейин келиб чиққан динларга ҳам таъсир қилган. Ҳиндистон республикасидаги миллий ҳиндуизм динида оқ фил, маймун, сигир, илон тотемлари ҳануз мавжуд. Туркий халқларда ҳам бўрига сиғиниш мавжуд. Ислом динида ҳайвонларни калтаклаш таъқиқланган. Арабларда туғадиган туяни қаровсиз қолдириш катта гуноҳ ҳисобланган. Ислом динидаги бу таъқиқлар ҳам тотемизм таъсирида вужудга келган. Буддизм ва христиан динларида ҳам тотемизм қолдиғи бор. Тотемизм дини табиатни, айниқса, ўсимлик ва ҳайвонлар-ни асраш, атроф-муҳитни мусаффо сақлаш, экологик тарбия учун фойдали, деб ҳисоблаш мумкин. Анимизм Одамлар кузатувчан бўладилар. Қадимги замон кишилари ҳам табиат ва жамиятдаги турли ҳодисаларни синчковлик билан кузатиб борганлар. Ҳар йили баҳорда ўсимликлар ва дарахтлар уйғониши юз бериб куртак ёзади. Одамлар ухлаб уйғонадилар, ҳушидан кетиб яна ҳушига келадилар, айрим ҳайвонлар қишда ухлаб баҳорда уйғонади, қиш фасли «ўлик» мавсумдир, баҳор қайта тирилишдир. Бу воқеаларни билишгач, одамлар барча нарса ва предметлар ўлиб- тирилиб турадилар деб ўйлай бошлаганлар. Анимизм жамиятда қачон ва қаерда ана шундай тасаввурлар пайдо бўлган бўлса, ўша жойда ва даврда келиб чиққан диндир. Анимизм бундан 40-30 минг йил илгари пайдо бўлган. А н и м а сўзи лотинча бўлиб, «жон, руҳ» деган маънони билдиради. Анимизм энг кадимги динлардан бири бўлиб, у аввало жон, руҳни ўлмайди, тана эса ўлади, деган тасаввурдан пайдо бўлди. Анимистик таълимот қайта тирилиш танага жонни қайтиб кириши сабабли рўй беради, деб ҳисоблайди.

Анимизмга кўра жон ва руҳ ҳар бир нарса ва предметда, ҳар бир ўсимлик ва ҳайвонда, ҳар бир одамда мавжуд. Жоннинг кучи руҳий бўлиши, абадул-абад барҳаёт қолишида-дир. Анимизм ҳар бир кишида унинг ҳаёти ва онгининг манбаи жон ва руҳий қуввати бўлиб, жон билан руҳ одам туғилмасдан аввал мавжуд бўлади, тана пайдо бўлгач унга кириб ҳаёт бағишлайди, деб таъкидлайди. Дастлабки даврларда анимистик тушунчада жонни соя ёки нафас олиш билан айнан бир нарса деб билар эдилар. Жон турли халқларда турлича тасаввур этилган. Масалан, Шимолий Американинг туб жой халқларида соя номи билан, нафас олиш номи билан аталган. Одамнинг танаси, анатомик жиҳатдан, асаб, қон, томир, мия, юрак, жигар, ўт пуфак, қора талоқ, ўпка, буйрак, мускул, суяк, тери кабилардан иборат. Ҳаёт кечириш учун одамнинг бутун танасидаги аъзолари соғлом бўлиб, улар куч-қувват билан ишлаб туриши керак, чунки ҳар бир тана аъзоси ўз вазифасини бажаради, улар тана оладиган ҳаво, озиқ-овқат, турли минераллар туфайли яшайди, лекин танада жон деган махсус аъзо йўқ. Масалан, юрак бор, ўпка бор, аммо жон, руҳ эса учрамайди. Тананинг ҳужайраларида тинимсиз молекуляр ҳаракат мавжуд, қон бутун тана бўйлаб айланиб, ҳаётий озуқа ва бошқа омиллар билан таъминлаб туради. Катта ёшдаги одамларда 4-5 литр қон бўлади, ёш болаларда эса бу ҳажмдан озроқ қон бор. Одамда қизил, қора, оқ қонлар бўлиб, уни шартли равишда жон деб ҳисоблаш мумкин. Бу фикрнинг тўғрилигини қони камайиб кетган ёки фожиа туфайли қонини кўп йўқотган кишиларга дарҳол қон группасига тўғри келадиган тоза қон қуйибгина ҳаётини сақлаб қолиниши исботлайди. Демак, араблар ўйлаганидек жон - бу қон. Аммо гўё капалакка ўхшаш жон ҳам, руҳ ҳам одам танасида мавжуд эмас. Жон, руҳ ҳақидаги тасаввурлар ҳаёт ва ўлим, сўниш ва жонланиш, эскилик ва янгилик ўртасидаги муносабат, алоқаларнинг ғоят мураккаблиги сабабли, бу жараённи англашдаги хато хулосалар туфайли келиб чиққан, дейишга тўла асослар бор.

Билим ва амалий тажрибаси кам ибтидоий одамларда (баъзан ҳозирги одамларда ҳам) воқеалардан умумий хулоса чиқариш қобилияти заиф эди. Анимизм дини одамда олам ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш, предмет ва ҳодислар хусусиятларини умумийлаштириш ва мавҳумлаш-тириш қобилияти пайдо бўлгандан сўнггина таркиб топган. Жоннинг ўлмаслиги тўғрисидаги абстракция ҳам шу қобилиятнинг кучли бўлмаган давриларида келиб чиққан бўлиши керак. Қадимги анимизм асосида одамлар оламни иккига: «у дунё» ва «бу дунё» га ажратадилар. Реал табиий дунё устидан ғайритабиий дунё ҳукмронлик қилади, деган қараш ҳам ўшанда шаклланган. Агар қаттиқ момақалдироқ, кучли бўронлар, сув тошқин-лари, даҳшатли зилзила, вулқон отилишлари, одамларнинг ўлими каби воқеалар содир бўлса, яна шу ҳодисалар пайтида жон ва руҳлар жунбошга келдилар, қаҳр - ғазабга кирдилар, деган ўй-хаёллар келиб чиққан. Жон ва руҳни одамларга худо беради, жонни қайта оладиган ҳам худо, деган ишонч анимизм риовжланишининг кейинги даврларида вужудга келган. Анимизм динининг муҳим хусусияти - руҳлар абадий айланиб юриши, одам руҳи кўзга кўринмасдан, жисмсиз ҳолда ўз уйига келиши, ҳали барҳаёт қариндошларини кўриб туриши, уларни яхши ёки ёмон ҳодисалардан ғойибдан огоҳлантириб туриши мумкин, деган таълимотидир. Жон ва руҳлар тўғрисидаги анимистик дин ўзидан кейин келиб чиққан кўпгина динларга таъсир қилган. Буддизм динида олам уч қаватдан иборат ҳисобланади. Биринчи қаватдаги олам энг юқори олам бўлиб, унда мутлақо руҳий осойишталик ҳукмрон. Унда фақат соф покланган руҳларгина мавжуд дейилади. Руҳни асло билиб бўлмайди. Иккинчи олам қаватида руҳ қафасдан чиқиб покланади, учинчи қават оламда одамлар ва ҳайвонлар мавжуд бўлиб, бу оламда руҳ қафасда яшайди. Ислом динида ўлгандан кейин тирилиш тўғрисидаги таълимот берилган. Охиратда барча вафот этган кишилар қайта тирилади. Улар худо томонидан сўроқ килинади, улар савоб ёки гуноҳ ишларига қараб жаннатга ёки дўзахга доҳил бўлади-лар, дейилган .

Ҳозирги даврда Ўзбекистон, Тожикистон ва бошқа мусул-мон мамлакатларида ўлган кишиларнинг арвоҳига атаб қурбон-лик маросими ўтказилади, хайр- эҳсон, садақа бериш одатлари мавжуд. Булар ҳам анимизм одатларидир. Юқорида айтиб ўтилганидек вафот этган кишилар кийи-ми, зеб- зийнатлари, овқат-озиқлари, ҳарбий ва ов қуроллари, баъзан ўлган подшолар хизматкорлари билан дафн қилиниши археологлар томонидан (масалан, Сурхондарё вилоятидаги «Сополли тепа» деган жойдан топилган қадимги қабристонда одамлар жасади ёнида ов қуроллари, овқат идишлари, тоғ эчкиси, қурбақа ҳайкалчалари) топилган. Булар ҳам анимизм динига хос эди. Ўзбек оилаларида вафот этган киши уйида оқшом пайтида арвоҳга атаб чироқ ёқиш одати ҳам анимизм динининг ҳамда оташпарастлик динининг урф-одатларидир. Кейинги йилларда руҳлар тўғрисида кўпгина янги мулоҳазалар вужудга келди. Хусусан, руҳлар ёки «боболар» билан мулоқотда бўладиган экстрасенслар, янги чиққан «та-биб»лар касалларни даволаш сеанслари ўтказишлари кенг раклама қилинмоқда. «Ўлимдан кейинги ҳаёт» деган Раймонд Моудиннинг китобида руҳлар тўғрисида ғаройиб фикрлар айтилди- ки, бу кўп шов-шувга сабаб бўлди. Анимизм дини одамларнинг оламдан ўтган авлодлари хотирасини унутмасликка ўргатади, шаҳидлар хотирасига қўйилган ҳайкаллар, уларнинг рўйхатларда қайд этилиши, қабрларини тиклаш, рамзий қабрларга «мангу олов» ёқиш кабилар ҳам анимизм билан боғланиб кетади. Анимизм дини тарихи янада чуқурроқ ўрганиш лозим бўлган илмий муаммо бўлиб, бу масалада жиддий тадқиқотлар олиб бориш лозим, деб ўйлаймиз. Шундай қилиб, бундан 30-40 минг йиллар аввал анимизм дини келиб чиққан бўлиб, бу дин ундан кейин пайдо бўлган динларга таъсир қилади, ҳозирги даврдаги диндорлар онггида анимизмга хос тасаввурлар ҳамон мавжуд.

Фетишизм Португалча «фетико» сўзи ўзбекчада «ясалган» дегани бўлиб, фетишизм динининг моҳиятини яққол ифода қилади. Фетиш, яъни одамлар қўли билан ясалган айрим нарса ва предметларда сирли илоҳий куч-қудрат мавжуд, деб ўшаларга сиғинишни келтириб чиқарган. Фетишларда касаллик, инс- жинсларни даф қилиш, ёмон кўздан сақлаш, яхшилик қиладиган, омад келтирадиган хосиятли хусусиятга эга бўлган сирли томонлар бўлади, деб тасаввур қилинган. Фетишлар хилма-хил предметлар; бут, хоч, афсонавий фаришталар, маъбудалар, авлиёларнинг расмлари, ҳайкаллари пайғамбарларнинг соч толалари, кийимлари; тумор, кўзмунчоқ, тасбеҳ, айрим мақбаралар, сағаналар, қабрлар, чорвадорлар орасида ҳайвон калла суяклари, шохлари, кўз тикан, исириқ, дўлана каби ўсимликлар, дарахт шохларига боғланган алаф дейиладиган турли рангдаги латталар; Таврот, Инжил, Қуръон, Ҳадис каби мукаддас китоблар бўлиши мумкин. Илми-амал, ирим-сиримларга оид: қайчининг очилиб қолиши, супургини тикка қўйиш, кечки пайтда тирноқ олиш, кечасида уй супуриш, жасадни тунаб қолиши ҳам фетиш бўлиши мумкин. Дуолар ёзилган қоғозни латтага тикиб уч, тўртбурчак шаклида тумор қилиб тақадилар. Гўё шу тумор «ёмон кўз»дан, «инс-жинс»лардан, хавфли касалликлардан сақлайди, омад келтиради. Тумор ёш болалар кийимига тикиб қўйилади, чақалоқлар бешигига осиб қўйилади, хотин-қизларнинг бўйнига тақилади, ҳатто машиналарга осилади. Энг кўп тарқалган фетишлардан бири кўзмунчоқдир. Кўз-мунчоқлар тошдан қилинади. Тош тешилади, бўялади, қора рангга оқ кўз қилинади. Кўзмунчоқлар болалар билагига, бешигига, кийимларига осилади, тикиб қўйилади, боғланади. Хотин-қизлар исирғасига бир-иккита кўзмунчоқ қўшиб тақа-дилар. Шахсий енгил машиналарга ҳам исириқ, тумор, кўз-мунчоқ осиш расм бўлган.

Христиан динида Исо пайғамбарнинг бут-хочга михлаб ўлдирилиши ифодаланган, бут-хочга сиғиниш кенг тарқалган. Бундай бутлар деярли барча черковларда, христиан руҳонийларининг кийимларида, диндорларнинг уйларида учрайди. Хоч кичик ҳажмда бўйинга тақилади, хочни ўпиб тавоб қилинади. Исонинг онаси Биби Марям расмига сиғиниш ҳам кенг тарқалган. Хоч ҳам энг кўп тарқалган фетишлардан ҳисоб-ланади. Барча христианлар, айниқса католиклар хочга ихлос қўйишган. Салибчилар, рицарлар кийимида хоч расми солин-ган эди. Поплар кийимида ҳам хоч расми бор. Черковлар, ибодат уйлари, монастирлар пештоқида хоч бор. Христиан қабрлари устига хоч қўйилади. Фетишизм дини гарчи қадим замонларда пайдо бўлган бўлса- да, ҳозир ҳам ўз кучида. Масалан, Туркия, Покистон, Саудия Арабистони, Эрон, Миср, Сурия каби давлатларнинг байроғида ярим ой, юлдузлар тасвири бор, чунки осмон жисмлари илоҳий куч сифатида исломгача бўлган даврларда фетишлар эди. Масжидлар, мадрасалар устига ярим Ой рамзи қўйилган. Қабрлар устига ҳам баъзан ой, юлдуз расми туширилган тошлар ёки ёғоч ўрнатилганки, буларда ҳам фетиш маъноси мавжуд, Маълум маънода улуғ сиймолар, олимлар, саркардалар, доҳийларга ўрнатилган ҳайкаллар, мавзолейлар ҳам фетишлар ҳисоблани-ши мумкин. Фетиш ҳисобланган кўпгина асотирлар, камёб буюмлар, предметлар айни пайтда санъатга мансуб бўлиб маданият ютуқларига киради. Масалан, рус рассомлари ишлаган авлиёлар расми туширилган иконалар ана шундай санъат асарларидир. Шунинг учун фетишга кирадиган кўзмунчоқ, тумор, хоч кабиларни айрим ёшлар динга ишонгани учун эмас, балки бир тақинчоқ, зеб- зийнат буюми деб тақиб юрадилар. Ислом динида, ундаги анъанавий, илк ислом фундаментализми, воҳҳобизм фетишизмга бидъат деб салбий қарайди. Илоҳий қудрат фақат Аллоҳ бўлиши керак, деб ҳар қандай бошқа нарсага сиғинишни ёқтирмайдилар. Ҳозирги даврда қабр устига қўйилган панжара, тошлар ваҳҳобийлар томонидан бузиб ташлаш воқелари мавжуд.

Шундай қилиб, фетишизм энг қадимги ибтидоий динлар-дан бири, лекин бу диний тасаввурлар ҳамон сақланмоқда. Шомонизм Шомонизм - ибтидоий жамоа тузуми емирилиши даврида пайдо бўлган қадимги диний эътиқодлардан биридир. Унинг ўзига хос хусусияти - кишилар орасида гўё турли руҳлар билан муносабатда бўла оладиган шомонлар (бизнинг маҳаллий шароитда шомонлар - бахшилар, фолбинлар, парихонлар, кўчирикчилар, дуохон, азойимхонлар деб аталади) қобилиятига ишонишдир. Шомонларда касални даволаш, одамлар қисматини каромат қилиш, табиатда хоҳлаган ўзгаришлар қилиш каби мўъжизакор сирли қобилият бор, деб ўйлашган. Сеҳргарлар магия, яъни афсунгарлик ҳатти-ҳаракатлари билан кишиларда руҳий кўтаринкилик ҳолатини юзага келтиришлари мумкин. Афсунгарлар одатлари ва дуолари ҳунар-касбда, ҳарбий ишларда, чорвачилик, деҳқончилик, савдо ишларида, тиббиётда кенг қўлланилган. Шомон дўмбираси ёки бошқа мусиқий асбобларда муно-жот куйлари, сирли дуолар, ғайриодатий рақс ҳаракатлари, турли расм-русумлар жазаваси тутиб, ҳолдан тойгунча бажарилади. Масалан, зикр тушиш ҳушдан кетгунча давом этади. Шомонларнинг худди шу ҳолда маросим ўтказишини «Санников ери» деган кинофильмдаги шомоннинг оқ кийикни қурбон қилиш кадрларида яққол кўриш мумкин. Шомонлар ҳо-зир янги номда экстрасенслар деб аталади. Масалан, Кашпи-ровский, Чумак, Фарғонадан чиққан Қизлархон кабилар замо-навий шомонлардир. Шомон ҳаракати одам руҳиятига таъсир қилишга, уларни ўз ҳатти-ҳаракатига ишонтиришга асослан-ган.

Магия (Сеҳргарлик) Шомонизм билан магия-сеҳргарлик жуда яқин бўлган динлар ҳисобланади. Магия диний психологиянинг ўзига хос амал қилиши бўлиб, бу дин сеҳр, афсун кучи билан инсонга, ҳайвонга ёки табиат ҳодисаларига таъсир кўрсатиш мақсадида бажариладиган сеҳргар ҳатти-ҳаракатидир. Сеҳргарлик ҳаракатининг шакллари турлича бўлиб, улар ҳаётнинг ҳар хил соҳасида қўлланилган. Муҳаббат сеҳри, ишлаб чиқариш магияси, душманни енгиш сеҳри - авраш каби турли ибодат ва ҳаракатлар анча кенг тарқалган. Меҳнат ва ишлаб чиқариш магиясига турли сеҳрли маросимлар бағишланган. Масалан, ҳар бир мусулмон киши бирор ишни бошлашдан олдин «Бисмиллаҳи-р-Раҳмони-р-Роҳим», яъни «Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан бошлайман» деган ният қилади. Деҳқонларимиз биринчи ер ҳайдашни ёки уруғни экиш олдидан қурбонлик маросими ўтказадилар, экин- тикинларга Аллоҳнинг барокати ато қилишини тилайдилар. Оила-никоҳга бағишланган кўпгина сеҳргарлик маросимлари, расм- русумлар ва одатлар мавжуд. Масалан, келин-куёв бошидан тангалар, қандлар сочиш, уларнинг оёғи остига оқ поёндоз солиш, ширин чой ичириш, келиннинг оёғини куёв босиши ёки аксинча, келин куёв оёғини чаққонлик билан босиб олиши каби қизиқ одатларда келажакда оилавий ҳаётни яхши, аҳл, ширин, бой-бадавлат бўлишига кўмаклашади деган мақсадлар кўзда тутилган. Овга боришдан аввал ҳайвонлар расмига ёки терисига усталик билан найза санчиш машқи ёки сеҳрли ҳаракат рақси энг қадимги овчилар ҳаётида кенг тарқалган. Халқимиз ўртасида чилёсин қилиб касални даволаш одати ҳам тез-тез ўтказилади. Бу маросим сеҳргар-бахшилар томонидан ўтказилади. Одатда бирорта қўй ёки эчки сўйилади, унинг қони бемор кишининг кўкрагига, қорнига, оёқ-қўлларига, пешонасига суртилади, ним қоронғу хонада Қуръоннинг Ёсин сурасини қирқ марта тиловат қилиб, касал кишига дам солинади, унинг атрофида «ҳа чиқ, ҳа чиқ!» деб зикр рақсига тушилади,

сирли дуолар ўқилиб мусиқа чалинади, хипчин билан касални енгилроқ даражада савалаб, «унинг ичига кириб олган инс-жинслар» ҳайдалади. Касал руҳига таъсир қилишга мўлжалланган бу сеҳрли маросимдан сўнг касал ё тузалади ёки вафот қилади. «Чилёсиндан чиқибди ёки чиқа олмабди» деган хабар эл орасида шу одат туфайли келиб чиққан. Сеҳргарлик дини ҳозирги замонда ҳам фолбинлик шаклида; дам солиш, иситма-совутма, қайтарма қилиш, «илми-амал», «олдини бойлаш» каби шаклларда халқ орасида сақланмоқда. Умуман ибтиодий жамиятда тотемизм, анемизм, фети-шизм, шомонизм ва сеҳргарлик каби дастлабки динлар пайдо бўлган, улар асосан табиат кучларини илоҳийлаштирган, аммо бу динларда худолар, пайғамбарлар, муқаддас китоблар пайдо бўлмаган эди. Ибтидоий динлар улардан кейин келиб чиққан динларга кучли таъсир қилган, уларнинг айрим кўринишлари ҳозир ҳам мавжуд. Ов билан, чорвачилик билан шуғулланган халқларга айрим ўсимликлар ва осмон жисмларини илоҳийлаштириш хос бўлса, ҳунармандлар учун пирларга, маъбудаларга сиғиниш хос эди. Афсунгарлик, жоду, дуохонлик, авлодлар руҳига сиғиниш ҳам ўша даврдаги динларга хос эди. Дин маданият тизимига кирган кўпгина маросимларни ўша илк даврларда вужудга келтирган. Политеизм ( Кўп худолик) Ибтидоий жамиятнинг емирилиши оқибатида эрамиздан аввалги иккинчи минг йилликда қулдорлик жамияти вужудга келиб, у янги эранинг бешинчи асрига қадар давом этди. Инсоният тарихида қулдорлик тузумида дастлабки синфий антогонистик муносабатлар, хусусий мулкчилик муносабати ҳукмронлик қилган, дастлабки давлат даражасидаги сиёсий кучлар пайдо бўлган эди. Ишлаб чиқариш жараёнида овчилик, чорвачилик, деҳқончилик, ҳунармандчилик, савдогарлик, меъморчилик, ҳарбий кучлар, уруш ҳаракатлари, оилавий муносабатлар, ижтимоий ҳаётда синфий ва табақавий бўлиниш, санъат турлари, спорт мусобақалари, ақлий ва жисмоний меҳнат

турлари пайдо бўлиши натижасида диний тасаввурларда ҳам кескин ўзгаришлар юз берди. Тарихий жараёнларнинг объектив ривожланиш қонуният-лари ҳали инсон томонидан англаб етилмаганлиги, табиат ва жамиятда содир бўлаётган яхши ва ёмон воқеа-ҳодисалар сабаблари одамлар учун номаълум бўлганлиги учун ана шу сабаблар илоҳиётдан қидирилган, шунга мувофиқ келадиган мифологик образлар, ривоятлар тўқилган. Шу тариқа илоҳиётнинг олий образлари - Худолар тўғрисида, маъбудалар ҳақида тасаввурлар пайдо бўлган. Политеизм, яъни грекчада поли-кўп, теос-худо - кўп худолик дини қулдорлик даврининг классик дини эди. Сиёсий ҳокимият, ҳукмрон табақалар, қулдор зодагонлар, саркарда-лар, подшолар сиёсатига ва ижтимоий мавқеига мос келадиган худолар ва илоҳий ҳомийлар ҳам тўқилган. Натижада Осмон, Қуёш, юлдуз, ёруғлик ва зулмат, ой, йил фасллари, сув, шамол, ўрмон, тоғ, бўрон, денгиз, Ер ости, деҳқончилик, узумчилик, ўтлоқлар, ҳайвон ва ўсимликлар, уруш, адолат, омад, оила, муҳаббат, гўзаллик худолари, маъбудалари, бош худолар, яхшилик, ёвузлик худолари каби кўпдан кўп худоларга сиғиниш вужудга келган. Оилада оналар мавқеи ва хуқуқининг емирилиши, унинг ўрнига ота ҳукмронлигининг ўрнатилиши натижасида хотин худо ва маъбудаларни эркак худолар орқага суриб юборди. Одамлар Ер юзида таркиб топган: ҳукмронлик ва тобелик, қон- қариндошлик, эр-хотинлик, вафодорлик ва вафосизлик, жиноят ва жазо кабилар осмондаги худолар орасида ҳам тўла равишда мавжуд деб ўйлаганлар. Худолар ҳам туғилади ва ўлади, уйланади, ака-ука бўлади, деб тасаввур этганлар. Турли соҳалар бўйича алоҳида-алоҳида худо ёки маъбуда ҳукмронлик қилади, деб ўйлаганлар. Ерда юз берадиган барча воқеалар Осмондаги ёки Ер остидаги худолар хоҳиши билан бўлишига қаттиқ ишонишган. Худо ва маъбудаларга атаб кўпдан кўп маросимлар ўтказилган.

Уларни гавдалантирадиган ривоятлар, ҳайкаллар, ибодатхоналар яратилган. Фарқи шунда эдики, одам, жамиятдаги воқеалар ўткинчи бўлса, худолар ҳаёти ўрнига бошқа худолар келар эди. Қадимги греклар дини (христиан динигача бўлган даврлардаги) политеизм - кўп худоликнинг классик намунаси-дир. Осмон эгаси, бош (понтион) худо Зевс қадимги греклар-нинг олий худоси эди. Унинг укаси Посейдон денгизлар худоси эди, яна бир укаси Аид ер ости худоси, Зевснинг рафиқаси (хотини) Гера эр-хотинликнинг ҳомийси эди. Арес - уруш худоси, Афина - донолик маъбудаси, Аполлон - Қуёш худоси ва санъат ҳомийси, Артемида - Ой маъбудаси ва овчилик ҳомийси, Дионис - узумчилик, виночилик ва айшу ишрат, ҳосил, деҳқончилик худоси эди. Грек худоларининг «ҳаёт йў-сини» ўзларининг ҳаёт йўсинидан кам фарқ қилади. Масалан, грек жангчилари жанг олдидан Худо - Аресга сиғиниб ундан ғалаба қозонишга кўмак-мадад кутадилар. Агар урушда зафар қозонсалар Арес шарафига катта, тантанали, байрамона Маросим ўтказадилар. Ер ости худоси Аид салтанатида вафот қилган олий табақа вакили жони-руҳи яхши нуфузли ўринни эгалласа, қуллар, қашшоқ кишилар жони-руҳи аянчли аҳволда яшайди. Яъни Ер юзида тенглик бўлмаганидек, охиратда, Ер остида ҳам тенглик бўлмайди. Қадимги римликларда ҳам грекларники каби кўп худолар мавжуд эди. Римликларнинг бош худоси Юпитер, уруш худоси Марс, Юпитернинг хотини Юнона, Донолик маъбудаси Венера, энг эъзозланадиган худолар эди. Римликлар аждод руҳига ҳам сиғинганлар. Римликлар томонидан босиб олинган эронликлар худоси Митра, Миср маъбудаси Исида ҳам Рим худолари қаторида ҳурмат қилинган. Политеизм миллий давлат динларида ҳам сақланиб қолди. Шундай қилиб ибтидоий ва қулдорлик тузумларининг динлари дин тарихида ўзига хос ўрин эгаллайди. Худолар

мададкор бўлган даврлар бирин-кетин ўтиб борди. Худолар тўғрисида тасаввур ва таълимотларда ҳам ўзгаришлар содир бўлди. Диний маданият ҳам тинмасдан ривожланишда давом этди. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдуқаҳҳор Иброҳимов, Хайриддин Султонов. Ватан туйғуси. Нарзулла Жўраев . Тошкент. «Ўзбекистон» - 1996 й. 2. Қуръони Карим. Алоуддин Мансур таржимаси ва изоҳлари. Тошкент, «Чўлпон» нашриёти. 3. Муқаддас китоб. Инжил. Туркия муқаддас китоб жамияти. 1995 й. 4. Музаффар Хайруллаев. Даврон Шораҳмедов. Маданият ва мерос. Т., 1973 йил. 5. Ҳамиджон Ҳомидов. Зардўшт яратган дин ва маданият. Ёш куч. 7-8 сонлари. Т. , 1992 йил. 6. Искандар Жадид. Биз қандай ибодат қиламиз? Германия. 7. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий. Ҳадис 2. Алб жомиъ Ас- Саҳиҳ (Ишонарли тўплам). Қомуслар бош таҳририяти. Тошкент-1996 й

Похожие

Диншунослик асослари фанининг предмети, мақсад ва вазифалари

Диншунослик фанига кириш

Миллий динлар

Диншунослик фаноли

Диннинг моҳияти жамият ҳаётида диннинг тутган ўрни