Миллий динлар - Основы религиоведения - Рефераты

Миллий динлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108 KB

Миллий динлар Режа: 1. Миллий динларнинг пайдо бўлиши ва унинг тарихий шакллари 2. Ҳиндистоннинг миллий динлари 3. Хитой миллий динлари: даосизм, конфуцийчилик 4. Япония ва Исроил давлатларининг миллий динлари

Миллий динларнинг пайдо бўлиши ва унинг тарихий шакллари Қулдорлик ва феодализм тузумларида миллий этник жиҳатдан ташкил топган давлатлар вужудга келди. Ҳар бир давлат ҳудудидаги асосий миллат дини миллий-давлат дини ёки миллий дин деб аталди. Миллий-давлат дини фақат битта миллатнинг диний эътиқоди бўлиб, шу диннинг маросимлари, худолари, пайғамбарлари қонун-қоидалари, маросимлари, аҳлоқ, ҳуқуқ асослари, қоидалари айнан шу миллат учун дин бўлиб, бошқа миллат, давлат учун бу дин ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмайди. Миллий динлар узоқ эволюцион ўзгаришни бошидан кечирганлар. Миллий динлар миллий маданиятнинг таркибий қисми ҳисобланади. Миллий динлар ўзлари учун: 1. Аҳлоқий камолот тарбиясини амалга оширади; 2. Миллий ҳарактерни, миллий руҳиятни шакллантиради; 3. Миллий онгни ўстиради, миллий қадриятни ривожлан-тиради; 4. Миллий бойликларнинг кўпайиши учун ундан тежаб фойдаланишни, адолат билан тақсимлашни билвосита яхшилайди; 5. Миллий ҳамжиҳатликни, миллий ўзликни тушунишни, миллий ғурурни шакллантиради; 6. Миллий озодлик курашларини ғоявий жиҳатдан таъминлашга хизмат қилади; 7. Миллий маданиятни ривожлантиради. Миллий динлар ибтидоий тузумдаги тотемизм, анимизм, фетишизм, шомонизм, сеҳргарлик, авлодлар руҳига сиғиниш динларига ҳамда политеизмнинг қоришмаси асосида вужудга келганлиги учун айрим миллий динларда кўп худоларга, айрим миллий динларда эса якка худога сиғиниш шаклланган.

Ҳиндистоннинг миллий динлари ҲИНДУИЗМ Ҳиндуизм эрамизнинг VI асрида Ҳиндистонда вужудга келган эди. Ҳиндларнинг миллий дини ҳиндуизм кенг тарқал-ган бўлиб, унга 80 фоиздан кўпроқ ҳиндлар сиғинадилар. Ҳиндуизм эрамиздан олдин мавжуд бўлган брахманизм, ведизм, тотемизм, анимизм каби динлар эволюцияси натижаси- да шаклланди. Ҳиндуизм турли эътиқодлар, урф-одатлар ва маросимлар, маҳаллий диний эътиқод ва қарашларнинг мураккаб комплекси сифатида пайдо бўлиб, уруғ-қабила динлари элементларини, буддизм, сикҳизм, жайнизмнинг асосий ғояларини ўзига ўзлаштириб олган. Ҳиндуизм ўзининг ягона бажарадиган ташкилотига эга эмас. Ҳиндуизм инсоннинг туғилганидан то вафот этишигача бўлган ҳуқуқ ва вазифаларини белгилаб ва чеклаб қўяди. Шунинг учун унда маросимчиликка кенг ўрин берилган. Ҳиндуизм кишиларнинг ижтимоий тенгсизлигини оқлайди. У руҳнинг ўлмаслиги ва кўчиб айланиб юриши (сансара таълимоти), қайта туғилиши (карма таълимоти), гуноҳ ишлар учун жавоб берилиши, жаннат ва дўзах каби ақидаларни ўз ичига олади. Ҳиндуизм политеистик дин бўлиб, унда кўп худолик элементлари сақланган. Диндорлар тасаввурида бош худо Брахман коинотнинг ижодкори ва яратувчисидир. Бундан ташқари ҳиндлар Вишну ва Шива деган худоларга ҳам эътиқод қиладилар. Ҳиндуизм таълимотида худонинг уч қиёфадаги кўриниши тасаввур этилиши (тримурти) энг олий, якка худонинг уч хусусияти, деб талқин қилинади. Ҳиндуизм таълимотича, олам пайдо бўлиб, емирилиб, йўқ бўлиб туради, яъни оламнинг яшаши прогрессив эмас, аксинча, регрессив ҳарактерга эга бўлиб, ҳар бир давр оламнинг юксак ривожланган чўққисидан бошланиб, унинг инқирозга учраши билан битади, инсонлар гуноҳга ботиб кетгач олам тугайди.

Ҳиндуизм таълимоти жамиятнинг табақаларга бўлинишини акс эттиради. Бу диннинг карма қонуниятига асосан у инсон ҳаётида 4 та асосий мақсад бор, деб тушунтиради. Булар: 1) дҳарма - оила ва жамиятда диний талабларни тўла бажариш; 2) артха - фойдали ишлар қилиш, зарур моддий неъматларга эга бўлиш; 3) кама - муҳаббат туйғуларига эришиш, бу ҳис-туйғуларни қондириш; 4) мокша - ўзгариш занжиридан бутунлай озод бўлиш. Вишнуизм ва Шивоизм оқимининг вакиллари ўз худоларига бағишлаб минглаб катта-кичик ибодатхоналар қурганлар. Бу динга эътиқод қилувчилар муқаддас жойлар, дарёлар ва бошқа ҳар хил «муқаддас» нарсаларга сиғинадилар. Ҳинд халқи орасида ёвуз руҳларга эътиқод қилиш кенг тарқалган. Улар турли ҳайвонлар: ҳўкиз, сигир, маймун ва илон кабиларга ҳам сиғинадилар, уларни муқаддаслаштиради-лар. Масалан, ҳиндуизм тарафдорлари сигирни сахийлик, бойлик манбаи ва гўзал аёл тимсоли деб ҳисоблайдилар. Руҳонийлар сигирни сўймаслик ва гўштини емасликни тарғиб қиладилар. Аммо ҳиндуизм сигир сутини ичишни ва сигирни хўжаликда иш ҳайвони сифатида фойдаланишни таъқиқламайди. Ҳинд халқи учун Ганг дарёси муқаддас ҳисобланади. Ҳиндуизм динига эътиқод қилувчилар Банорас шаҳрини ҳам муқаддаслаштиришган. Ривоятларга кўра, гўё Ганг дарёси қирғоғида киши вафот қилса нариги дунёдаги ҳаёти анча енгиллашар эмиш. Ҳиндуизм - оила-никоҳ масалаларига нисбатан аҳлоқий жиҳатдан ёндашади. Энг олий табақа-брахманлар (коҳинлар) олий зодагонлар билангина никоҳга ўтиши мумкин. Энг паст табақа кишилари - бу Шудралар. Улар ялангоёқ, қашшоқ, паст, ёмон аҳлоқли кишилар Шудралар билан олий табақа вакиллари никоҳга кириши мумкин эмас. Ўрта табақа - Вайши-лар бўлиб, улар савдогарлар, ҳунармандлар, деҳқонлардан иборат. Улар ўзаро никоҳда бўлиши мумкин.

Ҳиндуизмнинг муқаддас ёзувлари Ведалар (эр.ав. 2 минггинчи йиллар ўртасидан бошлаб пайдо бўлган). Ведалар -«билимлар» демакдир. Ведалар: 1) гимн ва дуолар; 2) маро-симларда ижро этиладиган мадҳия қўшиқлари; 3) қурбонликка оид қоидалар; 4) ёвуз кучларга қарши бўлган дуолар ва афсунлар. Упанишадаларга - «сирли таълимотлар» эр.ав. 1 мингинчи йиллар бошларида пайдо бўлган аҳлоқий рисолалар: «Маҳабҳарата» ва «Рамаяна» достонлари, турли ҳикматли ҳадислар киради. Ҳиндуизм зўрлик ишлатиш, қон тўкиш, азоб бериш кабиларни таъқиқлайди. XIX асрнинг бошларида Ҳиндистонда бошланган миллий озодлик ҳаракатининг мафкурасида ҳиндуизм актив рол ўйнади. Махатма Ганди яратган озодлик ҳаракатининг диний фалсафий асосида ҳам ҳиндуизмнинг қон тўкмаслик, зўрлик ишлатмаслик ғоялари ётарди. Пассив норозилик гандизмнинг аҳлоқий фалсафаси эди. Ҳиндуизмнинг миллатни худбинликка, улуғ миллатчилик - шовинистик сиёсат-га йўналтиришга уринган ўта реакцион кучлар ҳам пайдо бўлган. Ҳиндуизм Ҳиндистондан ташқарида яшайдиган ҳиндлар орасида, хусусан, Бангладеш, Непал, Шри- Ланка каби мамлакатларда ҳам тарқалган. Ҳиндуизм табиатни севишга, ватанпарвар бўлишга, авлод-лар хотирасини эъзозлашга ўргатади. Ҳиндуизм ёмонликка қарши ёмонликни қўллашни эмас, балки уни яхшилик билан енгиш мумкинлигини ўргатадиган дин ҳисобланади. Ҳиндуизм тинч-тотув, осойишта яшашга даъват қилади. Ҳиндуизм ибодатхоналари ғоятда юксак эстетик дид билан ҳашаматли қилиб қурилган. Уларга Қуёш худоси, мусиқа маъбудаси, гўзаллик, сахийлик, рақс маъбудалари, афсонавий фаришталар тасвири ва ҳайкалчалари қўйилган. Ибодатхона-ларда жарангдор қўнғироқчалар чалинади.

Уларда мусиқий куйлар мавжуд бўлиб, руҳонийлар ширали нутқлари билан ваъзхонлик қиладилар, турли урф-одатлар ўтказилади. Хуллас, ибодатхоналарга кирган кишига руҳий тасалли, яхши кайфият ато этилади. ЖАЙНИЗМ Жайнизм - бу диннинг асосчиси сифатида эътиқод қили-надиган ярим афсонавий пайғамбар-жин номи билан аталган бўлиб, бу миллий дин Ҳиндистонда эрамиздан олдинги VI асрда пайдо бўлган. Жайнизм брахманизмдаги (брахманизм дини Ҳиндистонда эр. ав. X-XI асрларда келиб чиққан эди) кишиларни табақаларга ажратиш ва табақалар асосида одам- ларнинг ижтимоий тенгсизлигини илоҳийлаштириш системасига қарши пайдо бўлган. Жайнизм таълимотида 24 та пайғамбарга, айниқса, улардан охиргиси бўлган пайғамбар - Вардҳамана Махавирага сиғиниш талаб этилган. Жайнизмда жоннинг ўлмаслигига, унинг бир моддий шаклдан иккинчисига кўчиб юришига ишониш ғояси марказий ўринни эгаллайди. Инсоннинг Ер юзасида қиладиган ҳар қандай ҳаракати ва иши ана шу жон билан тана бирлигида содир бўлади. Жонни гуноҳдан сақлаш учун ҳаётда тўғри йўлни тутмоқ, яъни дин тарғиб қиладиган барча ҳақақатларга, талабларга сўзсиз итоат этиш ва эътиқод қилиш зарур. Жайнизмда ахинса ҳақидаги қоида мавжуд бўлиб, унга кўра дунёдаги барча тирик мавжудотларга нисбатан зўрлик ишлатиш қаттиқ таъқиқланади. Жайнистлар гўшт емайдилар, энг мутаассиб диндорлар эса фақат тўрдан ўтказилган сувнигина истеъмол қилиб, парда орқали нафас оладилар. Жайнизм диндорларга нисбатан қаттиқ чеклашлар ўрнатганлиги сабабли ҳозирги кунда бу дин тугаб бормоқда. Шу сабабли жайнизмни ислоҳ қилиниб замонга мослашга ури-нишлар бўлмоқда. Жайнизм табақаланишни қоралаб, инсонлар тенглигини илоҳий асосда ўрнатиш тўғрисидаги дин бўлганлиги унинг ижобий хусусиятидир.

СИКХИЗМ Сикхизм (сўзнинг маъноси ўқувчи, шогирд демакдир) XV асрнинг охири XVI асрнинг бошларида Шимолий-Ғарбий Ҳиндистонда ҳиндуизмга қарши йўналиш сифатида пайдо бўлган миллий диндир. Сикхизм майда ҳунарманд ва савдогарларнинг феодал зулми ва жамиятнинг табақаланишига қаршилигини ўзида акс эттиради. XVI асрга келиб сикхлар жамоасига деҳқонлар ҳам қўшила бошладилар ва антифеодал ҳаракатни қўллаб-қувватладилар. Сикхизм монотеистик дин ҳисобланиб, жамоа бўлиб биргаликда ибодат қилишни инкор этади. Моддий оламдаги барча ҳодисалар сикхизм таълимотича, ягона худо-олий кучнинг ижоди, инсонлар эса худо олдида тенг, деб қаралади. Бу дин таълимоти «Гранте Соҳиб» («Жаноб китоб») ном-ли китобда изоҳлаб берилган. Сикхизм таълимотига эътиқод қиладиган диндорлар ҳозирги вақтда ҳам Ҳиндистонда мавжуд. Худо олдида одамлар тенг, деб ҳисоблаши сикхизмнинг ижобий хусусияти, дейиш мумкин. Хитой миллий динлари: даосизм, конфуцийчилик ДАОСИЗМ Даосизм - эрамиздан аввалги IV-III асрларда Хитойда пайдо бўлган фалсафий таълимот. Даосизм таълимотининг асосий ғояси моддий оламдаги предмет ва ҳодисалар турли- туманлигининг моҳиятини таъминловчи, уларнинг мавжудлик сабаби ва манбаини ташкил этувчи «дао» тўғрисидаги тасаввурдан иборат. Эрамизнинг II асрида бу таълимот асосида диний қарашлар ҳам шаклланди ва у даосизм номини олди. Бу дин қадимги дунё файласуфи Лао Цзи номи билан боғлиқ бўлиб, унинг «Дао де Цзи» китобидаги таълимотга асослана-ди. Даосизмда материалистик ва стихияли диалектика элементлари ҳам мавжуд. У дунёдаги барча предмет ва ҳодисалар ўзгаришда, ҳаракатда, баъзи нарсалар тикланса, бошқалари сўнади, деб таълим беради.

Аммо Қоҳинлар (руҳонийлар) бу таълимот асосига диний ғояларни қўйиб ғоят кўп руҳ ва худоларга ибодат қилишдан иборат диний тизимни яратдилар. Бу динда Қоҳинлар «даос» номи билан аталади. Улар учун роҳиблик, дарвешлик қилишдан ташқари, оила қуриш ҳам маън этилмайди. Шу тариқа даосизмда оламни бошқарувчи уч худоликдан иборат худолар пантиони (Шан-ди, Лао-цзи, Пан-гу) пайдо бўлди. Даосизм дастлаб йирик мулкдор хокимиятига қарши бўлиб, камбағаллар манфаатини ҳимоя қилади. Кейинчалик эса у ҳукмрон синфнинг ғоявий ғуролига айланади. Манжурлар сулоласи Цин ҳукмронлиги даврида (1644-1511) даосизм диний таълимоти инқирозга учрайди. Ҳозирги вақтда доасизм динига эътиқод қилувчилар жуда оз қолди. Даосизмнинг ижобий томони - авлодлар хотирасини, улар-нинг руҳини эсда сақлашдир. Чунки вафот этган авлодлар руҳига ҳурмат кўрсатиш келажак маънавиятини таъминлашга хизмат қилади. Конфуцийчилик Конфуцийчилик қадимги Хитойда эрамиздан аввалги VI-V асрлар пайдо бўлди. Кейинчалик диний мазмун касб этган бу таълимотга маърифатпарвар Конфуций (Кун-Цзи 551-479 йил-лар) асос солган. Конфуцийчилик таълимотида дунёқараш масалаларига эмас, балки ижтимоий-аҳлоқий муаммоларга кўпроқ ўрин бери-лади. Унда «аҳлоқли киши» бўлиш, донишмандлардан таълим олиш ҳақидаги ғоя илгари сурилади. Конфуцийчилик таълимо-тига кўра жамиятда ҳукм сурган «Жень» инсонпарварликка риоя қилмоғи лозим. Инсонпарварлик камтарлик, онглилик, босиқлик, меҳрибонлик, одиллик, сахийликдан иборат. Инсон «Жень» қонунини ўзлаштириш учун жамиятда тутган ўрнига қараб «Ли» нормаларини бажариши талаб этилади. Жамиятдаги аҳлоқий нормалар, анъаналар, урф-одатлар шунга мувофиқ белгиланади. Паст табақа «аҳлоқи улуғ» бошлиқларига итоат қилиши Ли билан оқланган.

Конфуцийчиликда кишиларнинг юқори ва қуйи табақаларга ажратишда уларнинг бойлиги ёки ижтимоий келиб чиқиши асосий рол ўйнамайди, бунда юксак аҳлоқий фазилатнинг хизмати катта, дейилади. Бироқ бу ҳукмрон ва қарам табақаларга ажратиш бутунлай инкор этилади, деган гап эмас. Конфуцийнинг фикрича табақаларга ажратиш тартиби эски анъаналарга асосланиши ва у давлат томонидан бошқарилиши лозим. Номларнинг тўғриланиши, Чжен-мин сиёсати бўйича ҳамма нарса ва ҳодисалар ўз исмига мос келиши керак. Ана шунда ҳамма ўз ҳуқуқи ва мажбуриятини билади. Эрамизнинг бошида конфуцийчиликка диний ғоялар киритилди ва у диний таълимот сифатида талқин қилина бошланди. Конфуцийнинг қабри ёнига кўплаб ибодатхоналар қурилди, унга қурбонликлар қилина бошланди. Шу тариқа Конфуций худо даражасига кўтарила бошланди. XX аср бошларига келиб Конфуций шарафига қурилган ибодатхоналар сони кўпая борди. Конфуцийчиликда олий илоҳий куч осмон ҳисобланиб, Хитой ҳукмрони эса худолар билан инсонлар ўртасидаги воситачи, осмон ўғли деб талқин қилинди. Хитой император-ларини ҳатто худо даражасига кўтаришган. Конфуцийчиликда аждодлар руҳига сиғиниш муҳим ўрин эгаллайди. Шу боисдан қурбонлик қилиш, туғилиш, оила қуриш, дафн қилиш ва бошқа маросимлар ғоят тантанали бажарилади. Бу маросимлар давлат хокимлари, оила ёки уруғ бошлиқлари томонидан бошқарилади. Конфуцийчиликда қоҳинлар бўлмаган дастлабки даврлар-да ҳеч қандай муайян таълимот ҳам бўлмаган. Конфуцийчиликнинг ҳамма асосий қонунлари 13 та китобда, шарҳи эса 40 жилдда баён қилинган. Буларнинг энг аҳамиятли қисми 9 та китобдан иборат. Булар: «Сишу» (Тўрт китоб) ва «Цзин» (Беш китоб). Бу қонунлар ҳам «муқаддас» халқ донишмандлари манбаи ҳисобланади.

Конфуцийчилик тарафдорлари диний китоблардаги таълимотга қатъий риоя қиладилар ва бу таълимот мавжуд тузумнинг енгилмаслигини тарғиб қилганлиги учун Хитой феодализмининг асосий мафкураси бўлиб қолади. Япония ва Исроил давлатларининг миллий динлари Синтоизм Синтоизм (синто - худолар йўли демакдир) Японияда кенг тарқалган анъанавий миллий диндир. Бу дин илк феодализм даврида (VI-VII асрлар) ривожланган ва уруғчилик, қабилачиликка хос анимистик ва шомонизм маросимлари йиғиндисидан иборат ҳолда вужудга келган. Синтоизм таълимотида Японияда жорий этилган ижтимоий-сиёсий тарғиботнинг мустаҳкамлиги ва ўзгармаслигига, қуёш тангриси-Аматэрасунинг наслидан деб ҳисобланган япон императори- Микадо хокимиятининг илоҳийлигига ишониш, император аждодларини муқаддас деб тан олиш, аждодлар шарафига тайинланган оила-уруғ маросимларини бажариш кабилар асосий ўрин эгаллайди. Синоизмнинг пухта ишланган ақида-лари йўқ. Диний маросимларни каннушлар деб аталадиган алоҳида қоҳинлар ижро этадилар. Каннушлик вазифаси наслдан наслга ўтади. Ҳозирги вақтда японларнинг кўпи синтоизм билан буддизмни тенг кўриб, ҳар иккала динга эътиқод қилади. Ҳаётий маросимлар: туғилиш, никоҳ кабилар синтоизм ибодатхоналарида бажарил-са, дафн этиш ва марҳумни хотирлаш маросимлари буддизм ибодатхоналарида ўтказилади. Синтоизм билан буддизмнинг бир-бирига таъсири кучли. Синтоистлар буддизм дини учун ибодатхоналар қуриш билан қаноатланмадилар, балки ўрта асрларга келиб синто-будда қўшма ибодатхоналари вужудга кела бошлади. Синтоизмнинг ўзига хос хусусияти ўзи тарғиб қилган худога сиғиниш, бошқа миллат кишиларининг бу динга сиғинишини манъ этишдан иборат. Синтоистларнинг муқаддас китоби бўлмаган, аммо ибодатхоналарда ёзилган диний афсоналар учраб туради.

VII асрга келиб оғзаки диний афсоналар асосида «Кодзики» («Қадимги ишлар тўғрисидаги ёзувлар») номли диний китоб пайдо бўлди, унда асосан императорлар сулоласининг келиб чиқиши илоҳийлаштирилди. VIII-X асрларда сиғиниш қоидалари ишлаб чиқилди ва худолар номи рўйхатга олинди. 1886 йилдан 1945 йилларгача синтоизм Япониянинг давлат дини ҳисобланди. Натижада диннинг тузилиши ҳам ўзгарди, илоҳий руҳлар ўрнига император шахси улуғланди. XIX асрнинг охирларига келиб бу дин ўзининг аввалги обрўсини йўқота бошлади. Синтоизм дини 1945 йилда давлат-дан ажратиб қўйилди. Бунга асосий сабаб япониянинг иккинчи жаҳон урушида енгилиши эди. Императорнинг обрўси тушган-лиги бу диннинг ҳам мавқеини тушишини билдирди. Чунки якка худо осмонда, ерда эса унинг рамзи император хокимияти эди. Ҳозирги даврда синтоизм динига эътиқод қилаётган японлар унча кўп эмас, аммо бу диннинг замонга мослаштиришга ҳаракат кучлидир. Синтоизм аҳлоқ нуқтаи-назаридан ибратли дин бўлиб, у билимли, интизомли, миллий ғурур, ватанни севиш каби инсоний фазилатларни, қадриятларни улуғлайди. Маълумки, ана шу аҳлоқ миллат ривожланишида катта аҳамиятга эга бўлди. Натижада Япония урушдан кейинги йилларда ҳар жиҳатдан ривожланиб, дунёдаги энг ривожланган давлатга айланди. Оқибатда 1980 йилдан бошлаб Японияда яна синтоизм дини қайта тикланди. Токио шаҳрида бош ибодатхона очилди, император оиласи на шу ибодатхонага бориб аждодлар руҳига сиғинди, қурбонлик маросими ўтказди, кўп хайр-эҳсонлар қилди. Синтоизм дини ҳар бир кишида поклик ва озодаликка риоя қилиш кўникмасини вужудга келтиради. Эстетик дид ҳам шу диний талаблар орқали ўсиб борди.

Исроил давлати динлари Иудаизм ва сионизм Ўрта денгизнинг шарқий қирғоқларига жойлашган қадим-ги Иудея ва фаластин давлатлари территорияларида араб ва яҳудий қабилалари авлодлари истиқомат қилишади. Иудаизм аввал яҳудий қабилаларининг энг кучлиси бўлган Иуда қабиласининг политеистик дини бўлган. Иудаизм -қадимги динлардан бўлиб, эрамиздан олдинги XIII асрда яҳудийларнинг миллий дини сифатида вужудга келди. Иудаизм ўзининг асосий ақидаларини бевосита ўша даврда мавжуд бўлган тотемизм, анимизм, фетишизм, сеҳргарлик ва политеистик динларнинг қоришмаси сифатида, қулдорлик даврининг хусусий мулкчилик муносабатларига асосланган базиси ва ягона давлат ҳокимияти, унинг бошида турган подшонинг илоҳийлаштирган усқуртманинг инъикоси ўлароқ ишлаб чиқилган дастлабки монотеистик дин эди. Демак, иудаизмнинг пайдо бўлиши ва мустақил монотеистик дин сифатида майдонга чиқиши марказлашган яҳудий давлатининг ташкил топиши билан узвий боғлиқир. Ҳозирги даврда Ёсир Арофат бошчилик қилаётган фаластин Араб давлатининг ҳудудларида чорвачилик билан шуғулланган кўчманчи яҳудий ва араб қабилалари эрамиздан аввалги 2 минггинчи йилларда осмон жисмларини, айрим ҳайвонларни илоҳийлаштириб уларга сажда қилганлар, арвоҳларга ишонганлар. Диний адабиётларда ва дин пешволари таълимотида яҳу-дийлар олий насл-насабли халқ, шунинг учун уларга олий ирқ мумтоз халқ бўлишини худонинг ўзи ато қилган, дейдилар. Бундай қарашни исботлаш учун асрлар давомида жамиятдаги содир бўлаётган жуда кўп ижтимоий ҳодисалар бу динга ҳеч қандай таъсир кўрсатмади, у миллий динлигича сақланиб қолди, деган фикр таъкидланади. Аслида эса ҳамма нарса ва ҳодисалар ўзгариб турганидек, иудаизм ҳам ўз мазмун ва шаклларини ўзгартирди, замонга мослашди.

Иудаизм политеизмдан монотеизмга ўтгунча бир қанча тарихий жараённи бошдан кечирди. Бу дин тарихи ибтидоий жамоа тузумидан қулдорлик тузумига ўтгунча бўлган даврни ўз ичига олади. Мана шу тарихий даврда яҳудий қабилалари кўп худога эътиқод қилганлар. Ҳар бир қабила, уруғ алоҳида худонинг номи билан боғланган. Моддий олам ҳодисаларнинг ҳар бир гуруҳи, ҳатто шаҳарларнинг ҳам ўз худоси бўлган. Масалан, Иудаизм динининг муқаддас китоби Таврот ёзувларида: «Сенинг шаҳарларинг қанча бўлса, худоларинг ҳам шунчадир», дейилган. Иудаизмда Яҳудий миллатининг йўлбошчилари ва пайғамбарлари ҳисобланган Исо (Иисус Христос), Навин, Иброҳим (Авраам), Мусо (Моисей), Исҳоқ (Исаак), Ёқуб (Иакав), Юсуф (Иосиф), Сулаймон, Довуд, Нуҳ(Нои) ва бошқаларга политеистик динлар ҳукмронлик қилган даврларда маҳаллий қабилавий худолар сифатида эътиқод қилинган. Масалан, Моисей (Мусо) Иуда қабила- сининг пайғамбари, Яҳве (Иегова) эса шу қабила худоси эди. Эрамиздан аввалги Х асрда яҳудий қабилалари ўртасида синфий табақаланиш рўй бериши ва қулдорлик муносабатларининг вужудга келиши жараёнида мавжуд қабилавий динлар асосида иудаизм шаклланди. Фалсафа таълимотига кўра, ер юзида содир бўладиган во-қеа-ҳодисалар жамият ҳаётининг ўзгаришлари, маънавиятдаги барча ўзгаришлар табиий- тарихий жараён ҳисобланади. Дин соҳасидаги эволюцион ўзгаришлар ҳам мана шу объектив диалектик тамойилга бўйсинади. Шунга кўра, яҳудий қабилалари ўртасидаги ижтимоий муносабатлар тараққиёти билан иудаизмда бўлган ўзгаришлар ўзаро боғлиқ эди. Қабилалар иттифоқи юз бериши натижасида қабилавий худолар ўрнига битта худога эътиқод қилиш ҳам шакллана бошлаган. Бунда паст ва юқори даражада турадиган худолар пиллапояси пайдо бўлади. Фаластиндаги Рувит, Симон, Левин ва Иуда сингари энг машҳур қабилалари обрўси кўтарилган. Буларнинг ичида Иуда қабиласи кучли бўлиб, бу қабиларни ўзига бўйсиндиргач, унинг Яхве худоси ҳам барча худолардан юқори турувчи бош худо ҳисобланди. Уни якка-ю ягона худо деб тан олинди.

Бунга қадар политеизмда яхве тоғлар, чақмоқ, момақалдироқ ва сув худоси ҳисобланарди. Иудея деб ном олган қулдорлик давлатининг пайдо бўлиши муносабати билан Яхве ҳам Осмон ва Ер юзини, барча нарсалар ва ҳодисларни яратган, бошқариб турган ягона худо деб, тасаввур қилина бошланди. Шу тариқа Яхведан бошқа худоларга эътиқод қилишга барҳам берилди. Яхве шарафига атаб Қуддус (Иерусалим) шаҳрида ҳашаматли ибодатхонаси Ногота қурилган. Яҳудий миллий давлати иудаизмни расмий давлат дини деб қабул қилди. Иудаизм синфий ва ижтимоий жиҳатдан яҳудий миллатининг ҳукмронлигини муқаддаслаш-тирди. Иудаизмда диндорлар тепасида раввин деб аталадиган руҳоний «ота»лар туради. Иудаизм ибодатхоналари синого-галар дейилади, булар исломдага масжидларга, христианлик-даги черковларга тўғри келади. Иудаизмнинг келиб чиқиш тарихи, ақидалари (таълимотлари, фалсафий-назарий асослари), маросим, урф-одатлари, аҳлоқий қарашлари, ҳуқуқий ва қонун тизимлари, ундаги пайғамбарлар, авлиёлар тўғрисидаги маълумотлар, ривоятлар, ибодат дуоларининг барчаси Таврот китобида (Таврот - илоҳий қонун демакдир) баён этилган. Таврот худо Яхве томонидан пайғамбар Мусога осмондан ваҳий қилинган муқаддас китоб ҳисобланади. Қуръонда Тавротни илоҳийлиги ва муқаддас китоблиги айтилган. Масалан, Қуръоннинг «Бақара» (Сигир) деб номланган иккинчи сурасининг 53-оятида: «Сизлар ҳақ йўлини топишингиз учун Мусога китоб ва фурқонни (яъни Тавротни) берганимизни эсланглар», дейил-ган. «Бақара» оятларининг қарийб учдан бир қисмини «аҳли китоблар» (Таврот ва Инжилга иймон келтирганлар), хусусан яҳудийлар ҳақидаги маълумотлар ташкил қилади». (Қаранг:Қуръони Карим. Ўзбекча изоҳли таржима, Таржима ва изоҳлар муаллифи Алоуддин Мансур. «Чўлпон» нашриёти».Тошкент.1992 йил, 6-7 бетлар). Тавротни «Қадимий аҳд» ҳам дейилади.

Иудаизмнинг ақидалари 1-ақида: «Қадимий аҳд» ва Талмуднинг (Талмуд Тавротдаги ва халқ оғзаки айтиб юрган дуолар тўплами) муқаддаслигига ишониш ва уларга эътиқод қилиш тўғрисидаги таълимот. 2-ақида: Ягона худо Яхве (Иегова)га сиғиниш, унга иймон келтириб эътиқод этиш тўғрисидаги таълимот. 3-ақида: Худо Яхве Исроил давлатини Ер юзидаги жаннат қилиб яратган ва Яҳудий миллатини олий ирқ, танлаб олинган мумтоз миллат қилиб яратгани тўғрисидаги таълимот. Шу-нингдек Яҳудий халқи худонинг энг севган бандаси эканига ишонишдир. 4-ақида: Ғойиб бўлган пайғамбарлар мадҳининг Ер юзига яна қайтиб келиши, унинг ёмон одамларни жазолаши минг йил давом этадиган адолатли жамият яратиш тўғрисидаги таълимотларидир. Иудаизм ўрта асрларда ўзининг эски мазмунини сақлаб қолган ҳолда бироз ўзгарган. XI-XII асрларда иудаизмда ҳукмронлик қилган раввинлар унинг кўп томонларини қайта ишлаб чиқдилар. Ўрта асрнинг кўзга кўринган файласуфларидан бири бўлган раввин Маймонд иудаизмнинг 13 та асосий ақидасини тузиб чиқди. Бу ақидалар қуйидагилардан иборат: 1) оламни яратувчи худо бор; 2) у битта; 3) у жимсиз; 4) у ибтидосиз; 5) фақат худонинг бир ўзига сиғиниш керак; 6) табиий сир - ҳақиқат; 7) Мусо пайғамбарларнинг энг улуғи; 8) тора (таврот), яъни инжилнинг биринчи беш китоби Мусога худо томонидан берилган; 9) Мусонинг қонунларини бошқа қонунлар билан алмаштириб бўлмайди;

10) Коинот худонинг иродаси билан бошқарилади; 11) яхшиларга яхшилик, ёмонларга жазо бор; 12) Исроилга ҳалоскор келади; 13) ўлганнинг тирилиши ҳақиқат. Маймонд ёзган бу 13 та ақида орқали иудаизмнинг янада кучайтириш, унинг феодализм манфаатларини кучлироқ ҳимо-ячисига айлантириш, динни шаккоклик ва куфрлардан ҳимоя қилиш иудаизмни замонавий қилишга уриниш эди. Янги ақидаларда иудаизмнинг ҳалоскорлик вазифасини кучайтириш ҳам мақсад қилиб олинган. Бу ақидаларда Яҳудийларнинг ўз миллий динларида мустаҳкам туришларига даъват қилиш ҳам кўзда тутилган эди. 5-ақида: Охират мавжудлигига ишониш. Таврот ривоятларига кўра, худо бутун олам, ундаги жонли ва жонсиз нарсаларни олти кунда йўқдан бор қилиб яратган. Жумладан, худо Адам ва Ева (эркак ва аёл) одамларни ҳам лойдан яратиб ўз руҳидан жон ато этган, улар дастлаб жаннатда яшашган. Сўнгра улар шайтоннинг гапига кириб жаннат тартибини бузишиб, гуноҳ қилишган, худо уларни жаннатдан ҳайдаб юборган. Дастлабки одамлар гуноҳкор бўлгани учун улардан тарқалган болалар ҳам туғма гуноҳкор бўладилар, чўқинтириш маросими ўтказилиб боладаги туғма гуноҳ ювиб юборилади, деган тасаввурлар иудаизмда кенг тарқалган, кейин бу тасаввурлар христианларга ҳам ўтиб қолган. Тавротни «Қадимий аҳд» дейилишига сабаб эса қуйидаги ривоятда баён этилган. Гўёки эр.ав. XII асрда Синай ярим оролидаги Сино тоғида яҳудий қабила бошлиқлари билан худо Яхве ўртасида келишув аҳдномаси тузилган. Унга кўра худо яҳудийларни олий ирқ ва ер юзининг ҳукмрони, Исроил мамлакатини эса Ер юзидаги жаннат қилиб яратган. Бунинг эвазига эса барча яҳудийлар Яхвега иймон келтиришлари, у юборган китобга асосан пайғамбар Мусога уммат бўлиб яшашлари, бунинг белгиси сифатида синагогаларда ибодат қилиш, раввинларга ҳурмат кўрсатиш, уларга хизмат қилиш, ўз ҳукмронларига садоқат кўрсатиш мажбуриятлари юкланган.

Бу аҳднома 5 та китобда ёзилган, яъни Тора тўпламида баён қилинган. Библия (Инжил)нинг дастлабки 5 та китобидан иборат қисмини «Қадимий аҳд» дейилади. Иудаизмда бир қатор маросимлар мавжуд, Яхве бандалари ўз диний ибодатхонларини «студия»лар деб атайдилар, улар, асосан, диний адабиёт, панд-насиҳатларни ўқиб ўрганадилар. Иудаизмдаги расм-русумларнинг тартиблари, ижозат ва тақиқлар, гражданлик, оилавий, турмуш, никоҳга оид кўрсатмалар, асосан, Талмуд тўпламида баён қилинган. Унда 600 дан зиёд тоат-ибодат, урф-одатлар кўрсатилган. Масалан, хатна қилиш қоидаси, рўза тутиш тартиблари, жаноза, дафн қилиш, марҳумнинг хотирасига бағишланган маросимлар, чорвачилик, деҳқончилик, ҳунармандчилик, савдогарлик соҳаларидаги удумлар ва бошқа муҳим ҳаётий маросимлар хусусидаги фикрлар баён қилинган. Масалан, рўза тутган яҳудий тухум, сут, гўшт истеъмол қилмайди. Азадор киши қора кияди. Азадор эркаклар қирқ кунгача соқолларини олдирмайди. Зино йўлига кирган аёл жазоланади, ҳатто у диний жамоадан ҳайдалади. Иудаизм динидаги ибратли маросимлар намуналари Садақа бериш одати тўғрисида Инжилдаги Матто баён этган муқаддас хушхабарда шундай дейилган: «Эҳтиёт бўлинглар, савобли ишингизни одамларга кўрсатиш учун ҳамманинг кўз ўнгида қилманглар. Акс ҳолда осмондаги Отангиздан мукофот ололмайсизлар». Шундай қилиб, сен бировга садақа бермоқчи бўлсанг, ўтган-кетганга жар солма. Иккиюзламачиларгина одамлардан олқиш олиш учун ибодатхоналарда ва кўча-кўйда шундай қиладилар. Сизларга айтайин: булар ўзларига яраша мукофотни олиб бўлдилар. «Сен садақа бераётганингда, чап қўлинг ўнг қўлинг нима қилаётганини билмасин. Яъни сенинг мурувватинг яширин бўлсин. Шунда яширин бўлганларни кўрувчи отанг сени аниқ тақдирлайди». (Қаранг: Инжил. Таврот. Мусо пайғамбарнинг биринчи китоби. Туркия Муқаддас китоб жамияти-1995 йил, 12-13-бетлари).

Ибодат маросими. «Сен эса ибодат қилаётганингда ўз ҳужрангга кир ва эшикни беркитиб, яширин бўлган отангга ибодат қил. Шунда яширин бўлганларни кўрувчи Отанг сени тақдирлайди. Сизлар эса бундай ибодат қилинглар: Бизнинг осмондаги Отамиз! Сенинг муқаддас исминг улуғлансин, Сенинг шоҳлигинг келсин, Осмонда бўлгани каби, Ерда ҳам Сенинг ироданг бажо келсин. Бугунги ризқ-рўзимизни бергин. Бизга гуноҳ қилганларни биз кечиргандек, Сен ҳам бизнинг гуноҳларимизни кечиргин. Бизни васвасага дучор қилмагин, Аммо ёвуз шайтондан халос қилгин. (Салтанат, куч-қудрат ва шон-шуҳрат то абад Омин.)» Қаранг! (Инжил, 13-бет) «Рўза ҳақида. Рўза тутаётганингизда иккиюзламичилар каби қовок осилтириб юрманглар. Улар рўза эканларини одам-ларга билдириш учун ўзларини авзойи бузуқ қилиб кўрсата-дилар. Сизларга чинини айтайин: улар ўзларига ярашасин олиб бўлдилар. Лекин сен рўза тутганингда, ўзингни ювиб-тараб юргин, токи рўза тутганинг инсонларга эмас, балки яширин бўлган Отангга ошкор бўлсин. Яширин бўлганларни кўрувчи Отанг эса сени аниқ тақдирлайди.» (Қаранг: Инжил. 14-бет). «Худодан сўраш одати: «Сўраб туринг, сизга берилади, излаб туринг, топасизлар. Таъкидлатиб туринг, сизга очилади.» (Қаранг: Инжил. 16-бет). Никоҳ ва ажралиш маросими . «Тавротда ўқимагансизлар-ми? - деди Исо. Парвардигор бошданоқ одамларни эркак ва аёл қилиб яратди ва деди: «Эр киши ота-онасини қолдириб, ўз хотинига ёпишиб олади ва иккови бир тан бўлади. Шунга кўра улар энди икки эмас, балки бир тан ҳисобланадилар.

Худо бирга қўшганини бандаси ажратмасин. Бағри тош одамлар бўл- ганингиз учун Мусо сизларга хотинларингиз билан ажралишга ижозат берган. Лекин бошдан бундай эмас эди. Мен сизларга шуни айтайин: ким бевафоликдан бошқа сабаб туфайли хотиндан ажралиб, ўзгага уйланса, зино қилган бўлади. Шунингдек, эридан ажралган хотинга уйланган ҳам зино қилган бўлади.» (Қаранг Инжил. 48-бет). Хатна маросими. «Худо Иброҳим пайғамбар билан аҳд тузганда: «Сенга ва сендан кейинги авлодларининг қуйидаги аҳдга риоя қилишингизни буюраман, орангиздаги ҳар бир эркак хатна қилинсин. Сизлар аъзонгиз учидаги терини кестириб, суннат бўлинглар. Ана шу Мен билан сизларнинг орангиздаги аҳднинг белгиси бўлади». (Қаранг: Инжил. Тавротдан. Ибтидо. 643-бет). Қурбонлик маросими. «Худо Иброҳимни синаб, унга: Ўзинг севадиган ягона ўғлинг Исҳоқни олиб Муриё ерига кет. У ерда Мен сенга айтадиган тоққа чиқиб ўғлингни қурбон қил,-деди. Уч кун юриб, Иброҳим қурбонлик қилинадиган жойда ўғли Исҳоқни ўтин устига ётқизди ва пичоқ билан сўймоқчи бўлди. Шу пайт осмондан фаришта учиб келиб: Эй Иброҳим, ўсмирга қарши қўл кўтарма, унга ҳеч ёмонлик қилма. Мен энди биламан, сен Худодан қўрқасан, яккаю ягона ўғлингни ҳам Мендан аямадинг, - деди. Иброҳим бир орқасига бурилиб қараса, чакалакда шохлари ўралиб қолган қўчқорни кўрди. Иброҳим бориб қўчқорни олиб келди ва уни ўғли ўрнига сўйиб куйдирди.» (Қаранг: Инжил. Таврот, Ибтидо. 633-634-бетлардан). Сионизм-Сион тоғлари номидан олинган. Қадим замонда тузилган аҳднома тўғрисидаги Таврот ривоятлари асосида ишлаб чиқилган иудаизм динининг замонавий кўринишидир. Сионизм пайдо бўлган вақтдан бошлабоқ иудаизмнинг яҳудий халқи «худонинг арзандаси»дир, деган даъвосини байроқ қилиб олди. Сионизм ўзаро боғланган иккита мақсадни ишлаб чиқиб, шу мақсадларни изчил амалга ошириб келмоқда. Бу мақсадлар: 1) тарихий сабабларга кўра турли томонларга кетиб ўша жойларда кўп асрлардан буён яшяётган яҳудийларни

ўз юртларига, яъни аждодларининг ватанига қайтариб келиш ва Исроил давлатини Ер юзидаги жаннат қилишга хизмат қилдиришдир; 2) агар яҳудий миллатига мансуб бўлса-ю, аммо ўзи яшаб турган аввалги жойидан Исроилга кўчиб кела олмаса, майли ўша жойидан туриб Исроил давлатини иқтисодий, сиёсий, маънавий, ҳарбий жиҳатлардан қўллаб-қувватлашга ўз ҳиссасини қўшишга даъват қилишдир. Шундай қилиб иудаизм ва сионизм миллий динлар тизимидаги энг йирик дин бўлиб, иудаизм дастлаб келиб чиққан монотеистик дин эди. Иудаизм христиан, ислом ва бошқа динларга баракали таъсир қилади. Иудаизм кичик миллат бўлган Яҳудийларни кўп асрлар давомида миллат сифатида сақланиб қолишига, бу миллатнинг маданиятини сақлаб қолишда катта хизмат қилиб келмоқда. Динлар тарихида иудаизм ўз ўрнига эгадир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдуқаҳҳор Иброҳимов, Хайриддин Султонов. Ватан туйғуси. Нарзулла Жўраев . Тошкент. «Ўзбекистон» - 1996 й. 2. Қуръони Карим. Алоуддин Мансур таржимаси ва изоҳлари. Тошкент, «Чўлпон» нашриёти. 3. Муқаддас китоб. Инжил. Туркия муқаддас китоб жамияти. 1995 й. 4. Музаффар Хайруллаев. Даврон Шораҳмедов. Маданият ва мерос. Т., 1973 йил. 5. Ҳамиджон Ҳомидов. Зардўшт яратган дин ва маданият. Ёш куч. 7-8 сонлари. Т. , 1992 йил. 6. Искандар Жадид. Биз қандай ибодат қиламиз? Германия. 7. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий. Ҳадис 2. Алб жомиъ Ас- Саҳиҳ (Ишонарли тўплам). Қомуслар бош таҳририяти. Тошкент-1996 й 8. Имом Бухорий таърифи. Тошкент. «Чўлпон» нашриёти, 1996 й 9. Аҳмаджон Луқмонов. Халифалик нима? «Наманган» нашриёти. 1999й 10. Азим Ҳожа Эшон. Ҳикмат. Тошкент. «Ўзбекистон» нашриёти. 1993 й

Похожие

Диннинг келиб чиқиши ибтидоий жамиятдаги динлар

Диншунослик фаноли

Диннинг тарихий шакллари ва моҳияти. Миллий давлат динлари ва уларнинг хусусиятлари

Диншунослик фанига кириш

Монотеистик ва жаҳон динлари